De Harde Klasse tussen Moskou en Peking
Het theezakjes-trauma
van Edward Brahmah
Zaterdag /Reizen
TOERISME
81c
Leidse Courant
1 zaterdag 31 oktober 1992
RUSLAND/CHINA Men reist niet met de Transsiberië Expres, men belééft de beroemdste trein
op aarde, die slingert door de Oekraïne, Siberië, Mongolië en China. Het
landschap is een schilderij waarnaar je uren kunt kijken. Als je tenminste
niet wordt afgeleid door een Chinees die zijn hond opeet of een Rus die
dronkemansliederen zingt.
deert hem niet. Wadim en Steve zit
ten opgetogen naar appels, tomaten
en een klomp boter in een vettig pa
piertje te kijken. Oleg voegt daaraan
mierzoete melk in blik toe. Steve
haalt een pot pindakaas tevoor
schijn.
Wadim vindt het prachtig dat hij,
met Oleg als tolk, kan praten. Hij
blijkt een chemicus te zijn uit Tsjer-
nobyl op weg naar een plaatsje vlak-
blij Irkoetsk waar een fabriek is ont
ploft. Een milieuramp dreigt. Hij
vertelt het alsof hij naai* een feestje
gaat.
Corine en ik bekijken opeens de to
maten en komkommers van Wadim
met andere ogen. Kunnen we die ge
woon eten? Radio-actief voedsel?
Wadim ziet ons twijfelen en zegt:
,,Maar weten jullie dan niet dat in
heel de Sovjet-Unie de ene na de an
dere fabriek ontploft en is ontploft?
Dat heel veel plekken vervuild zijn?
Waarom denk je dat ik in Tsjernobyl
blijf wonen? Die plaats krijgt hulp
uit het buitenland. De rest van het
land niet". Gerustgesteld zet ik mijn
tanden in.de tomaten.
Oleg maant Wadim dat hij niet zulke
sensatieverhalen moet vertellen.
,,Pff', zegt Wadim lachend. „Vroe
ger mocht je nooit iets zeggen. Nu
wel. En dus praat ik. Trouwens, zo
lang te leven heb ik ook weer niet. Ik
heb last van mijn lever, veel hoofd
pijnen".
Vindt hij eigenlijk dat er veel is ver
anderd in zijn land de laatste jaren?
Wadim vindt de vraag lachwekkend.
„Alles is driehonderd keer zo duur
geworden. Maar de mensen die vroe
ger, voor Gorbatsjov, de dienst uit
maakten in het land, doen dat nog
steeds". Hij pakt onze Moskou Ti
mes waarin een foto staat afgedrukt
van Lenin en steekt met een mes de
ogen uit van de oud-staatsman. „Zo
denk ik over het communisme", zegt
Wadim. Hij neemt een slok van zijn
glas pure alcohol gemengd met wa
ter.
Ik heb alle gevoel voor tijd verloren.
Kijk door het vuile raampje naar
buiten en zie bomen in mooie hersft-
kleuren, uitgestrekte velden die
eruitzien alsof ze al een tijdje braak
liggen en vervolgens weer bomen in
mo,oie herfstkleuren.
'Vroeger dacht ik dat een treinraam
me de vrijheid verschafte om naar de
wereld te staren; nu lijkt het iets dat
me van mijn vrijheid berooft', lees ik
in een van de boeken van Theroux.
Het landschap is zo onveranderlijk
dat het een schilderij kan zijn dat te
gen het raam is geplakt.
Er is te weinig zuurstof in de coupé
voor ons vijven en dus doe ik het
raam open. De geur van roet prik
kelt mijn neus. In Nederland had me
dat nog zo romantisch geleken. Als
ik mijn hoofd buiten het raam gooi
zie ik de puffende stoomlocomotief
voor ons uit rijden en de achterkant
van de trein als een staart achter ons
aan slingeren.
De nacht is rustig in onze coupé. In
het gangpad daarentegen klinken
dronken stemmen. Iemand valt te
gen onze deur aan. Hij probeert naar
binnen te komen. De mijnwerkers
zingen een lied. Ik controleer of de
coupédeur goed op slot zit;
De volgende ochtend proberen we de
restauratiewagen. Met roebels kun
je hier niet terecht en dus is het eten
niet te betalen voor de gewone Rus.
Als we de plastic bloemen op de tafel
tjes zien staan-en een kauwgomk-
nauwend ventje met een ontevreden
mond expres de andere kant opkijkt
als we hem wenken, weten we het ei
genlijk al. Naar een goed ontbijt
kunnen we fluiten. Het jongetje
raadt aan de Solyanka te nemen,
soep met vette brokken. Maar het is
te vroeg om te experimenteren en
dus gaan we sjagrijnig terug.
Oleg is ook al niet vrolijk. Olga heeft
klanten ontvangen die nacht, ge
woon waar hij en de andere coupége
noten bij waren. „Een kopje chai?"
troost Wadim. Het blijkt echte Chir
nesethee.
Film
'Kadoen, kadoen', zegt de trein.
Weer duizend kilometer. Een dag,
een nacht. In industriestad Perm
kunnen we naar buiten om inkopen
te doen op het perron. Oude vrouw
tjes verkopen eten dat er
slecht uitziet als zijzelf. Le
Stalin kijken hen aan vanafb
kels.
Als een film trekt het lan
voorbij. De saaie bossen van d
maken plaats voor het ruiger
rië dat bedekt is met een dur
sneeuw. De taiga, het woud,
geel. Sverdlovsk, Omsk, I
birsk, Krasnoyarsk, Illanskaj
kolossale van Rusland verbal
Al twee en een halve dag zijn
het rijden en nog steeds lig
dan driekart van het land vooi
Het is twee uur's middags en
aan mijn wodka. Ik zie in mijn
heid iets terug van het Russi.'
voel van verlatenheid. In feit
de Russen in de trein niets i
dan drinken en bedriegen. Zi
ken altijd en ze drinken alles
tussendoor slapen ze of maken
zie over geld. Het liefst met de
pen Chinese handelaren in de
Die zijn slim en dol op louche
jes.
In het klachtenboek dat in ell
gon hangt lees ik in het versli
Australische toeristen dat e
gevecht heeft plaatsgehad vi
stenen door de ruit zijn gevloj
bloed heeft gevloeid.
Vogelkooitjes
In het stuk van Irkoetsk nat
king, de Transsiberië Expres
nu de Transmongolië Expres
moeten we nieuwe coupégei
twee jongens uit Berlijn.
Er zitten nu geen Russen meei
trein, daarentegen wel erg vee
nezen en Mongolen op weg naa
met vogelkooitjes en pannetjes
Slechts met één Chinees va!
beetje te praten. Hij heeft ee;
hondje bij zich. Om op te ete
grijpen we later. Want de vo!
dag laat hij trots zien hoe hetk
in een pan met kokend water
We vinden troost bij andere i
ten.
Een paar kilometer ten zuid
Oelan Oede wordt het land|
ling droog en woestijnachtig, i
gin Van de Gobiwoestijn die
duurt tot in China: eerder
struiken dan bomen, een rui
land dat her en der bedekt
zand, hoge bolle heuvels.
Midden in de nacht bereiken
Mongoolse grens waar we ei
stilstaan. De rest van de rei
loopt vlekkeloos. We rijden ovi
ge rechte rails door de enorme
strektheid van grasland. Af en
er een ruiter, dik bepakt teg
wind met een bontmuts op het
die zijn weg zoekt in de leej
geen wegen, geen karresporen
anders dan de ronde tente
gburrs. Mongolië is het grootst
land dat ik ooit heb gezien, biet
onder een blauwe hemel, hi
daar een kudde paarden," ee
meel, een man, een wolf.
„Ni Hao", hoor ik de Duitsers
nen. 'Ni Hao. Mir Kino' wat
Chinees zoiets betekent als:
nog een keer met me dansen?'
belendende coupe waar ook t
ten huizen leest men over Chin
rine staat gebogen over een p
grond van Peking, ik pak eer
gids.
Als we de Chinese Muur door d
veis zien slingeren is Ruslani I
meer dan verleden tijd. We zie
ren die achter hun ossen aa
ken, terrassen, meisjes in s
blauwe Mao-kleding, zwarte
kens, een schapenherder, gele
ren en overal fietsen. 'Welkt
China' proosten we.
Op het station van Peking ko
Chinees die zijn hond heeft op
ten naar ons toe om afscheid
men. „Waf', zegt hij en geeft 01
hand. Zijn lach galmt door de h
ENGÉLAND
Het kopje thee is niet meer wat het geweest is. Althans, als we Edward
Brahmah mogen geloven. De op-en-top Brit heeft in Londen een museum
ingericht ter meerdere glorie van de echte, ouderwets gezette thee en koffie.
Een bizarre verzameling potten temidden van 350jaar roemruchte historie.
door Rob Goor
Kijk uit voor het theezakje! De waar
schuwing is duidelijk. „Het theezak
je datje normaal koopt veroorzaakt
een buitengewoon rode kleur in je
kopje en in de theepot. Bovendien
zinkt het ook nog. Zulk soort thee is
niet wat het moet zijn"
Het proza is op te tekenen uit de bro
chure van het Brahmah tea coffee
museum, een wel heel Brits museum
op een steenworp afstand van de To
wer Bridge in Londen. Hier, tussen
de eeuwenoude theepakhuizen aan
de zuidoever van de Theems, opende
Edward Brahmah dit jaar het mu
seum van zijn dromen.
Brahmah is het prototype van de
man-met-bolhoed. In 1950 begon hij
op een theeplantage in Malawi en al
snel zat hij tot z'n oren in de thee- en
koffiehandel. Hij schreef boeken vol
over de 350 jaar oude geschiedenis
van het warme vocht in het Westen
en de cultuurschokken waarmee één
en ander gepaard ging. En Edward
Brahmah sloeg aan het verzamelen.
Ruim duizend theepotten heeft hij
inmiddels, plus bijna 500 koffiepot
ten en -apparaten. Antieke, moder
ne, deftige, extravagante, dwaze,
mooie en vooral zeldzame exempla
ren. Ook de grootste theepot ter we
reld staat er natuurlijk, goed voor
860 kopjes.
De geschiedenis is in het museum
ruimschoots tastbaar gemaakt.
„Wist u dat het de Hollanders waren
die de thee naar ons land brach
ten?". Naast de historie en de liefde
voor het keramiek heeft Brahmah
echter nog een belangrijke missie
voor met zijn geesteskind. De strijd
tegen het snelle instant-bakkie leut
of troost. Zijn afkeer tegen hpt thee
zakje is echt hartgrondig.
Voor Edward Brahmah begon het
door Agaath Garschagen
„Dit doe ik nooit meer", zegt mijn
reispartner Corine verontwaardigd
als de stevige Mongoolse douanière
haar om twaalf uur 's nachts uit de
wc annex wasruimte heeft geblaft.
„Ik sta daar half-bloot. Verstijfd van
schrik omdat dat mens de deur, zon
der kloppen, heeft openrukt. En dan
wordt ze nog kwaad ook, omdat ik
niet heel snel maak dat ik weg kom".
Ik zie een verwilderde blik. Haar
trui die ze overhaast heeft aange
trokken, zit binnenstebuiten.
„Waarom wilden we dit
ook al weer zo graag?"
vraagt ze nablazend.
Nog geen twee minuten
later staan we naast el
kaar in het gangpad van
de trein, de Transmong
olië Expres om precies te
zijn van Irkoetsk
Peking. Armen omhoog.
Om ons heen staan, be
halve onze comparti
mentgenoten, afkomstig
uit Berlijn, alleen maar
Mongoolse soldaten. Me
dailles op de borst, een grote revol
ver op de heupen. „Woef, woef', ver
staan we.
Er blijkt iets mis te zijn met de visa
van de Duitsers. Een verkeerde da
tum of zoiets. „Dollar, hundred dol
lar", brult een van de douaniers in
zijn beste Engels. Hij zwaait wild
met zijn vuisten door de lucht: „No
pay, no train".
Verdwaasd kijken we elkaar aan.
„Wat bedoelt hij nou? Moeten we
betalen? Maar, waarom?" Boze blik
ken onder een grote pet als we niet
meteen reageren. Twee collega's van
hem komen dichterbij. Ze hebben
een knuppel in de hand en slaan die
zachtjes tegen de buitenkant van
hun rechterbeen.
Als de man die ons heeft toege
schreeuwd zijn geduld Verliest en
aan onze rugzakken begint te trek
ken, haalt een van de Duitsers zijn
portefeuille uit de broekzak. „Ik geef
je één dollar als je ons met rust laat",
zegt hij resoluut. „Die verkeerde da
tum is niet onze fout, maar van die
verdomde Russische reisorganisatie
Intourist".
We zien machteloos toe hoe hij uit de
trein wordt geloodst. Na een uur
komt hij terug. Lachend. Tien dollar
heeft hij moeten betalen. Dat is wel
iswaar meer dan één, maar een hele
boel minder dan honderd dollar.
We trekken een fles wodka open om
de thuiskomst van onze vriend te
vieren en komen na een paar uur tot
de conclusie dat Russen, Aziaten - ei
genlijk alle mensen op de hele we
reld behalve Nederlanders en Duit
sers - rare figuren zijn. Die helemaal
niet geïnteresseerd blijken in glas
nost, perestroijka en noem nog maar
eens wat politieke termen op, maar
louter één doel voor ogen hebben:
het westerlingen zo moeilijk moge
lijk maken op vakantie.
Het idee om eens een keer met de
trein dwars door Rusland en China
te reizen was al heel oud. Corine en
ik praatten er al over toen we nog op
de middelbare school zaten. Beiden
fans van de boeken van Paul The
roux fantaseerden we hoe het myste
rieuze Siberië aan ons voorbij zou
trekken terwijl wij diepzinnige ge
sprekken zouden voeren over de zin
des levens en mannen in het bijzon
der.
Pas dit jaar hakten we de knoop
door. Het was nu of nooit. Het
Trans-Siberian Handbook van Bryn
Thomas, een soort bijbel' voor de
treinreiziger in Rusland, werd ge
speld, wc-papier ingeslagen, kosten
beraamd en hotels geboekt. We ko
zen voor de Transsiberië Expres van
Het Jaroslavl-station in Moskou. Overal staan mensen uren te wachten.
foto's Brahmah Tea s Coffee Moseum
Een tea-set. De Engelse drop-theepot, een van de ruim
duizend fantastische 'objecten' van
Edward Brahmah.
kwaad al in de jaren '50, toen Gina
Lollobrigida herself The London
Coffee Bar opende. De Engelsen
ruilden massaal het traditionele
kopje thee in voor een bak koffie. De
reclamecampagnes Voor koffie en
thee schreeuwden de zegeningen uit
van het snel gezette of getrokken
brauwsel. Stel je voor: geen delicaat
proces van langzame en vooral aan
dachtige bereiding, maar één, twee,
drie en drinken maar. Het theezakje
en de oploskoffie werden de nieuwe
pilaren van het British Empire. Weg
eeuwenoude ceremonie van het
theedrinken in stijl.
Om de oude traditie in ere te hou
den, is Brahmah niets te dol. Terwijl
premier John Major het vorige week
zwart voor de ogen werd van de
mijnwerkers, lokte hij theedrinkers
samenstelling
Rien van den Anker
en verzamelaars naar zijn 'Tei
nalia Roadshow'. Een snuistf
dag waarop iedereen welkom
Experts zorgden voor taxatii
werkelijk alles wat met thee t
ken had, échte thee natuurlijk,
Tot slot van de rondgang doo
museum schenk Edward Bra!
thee of koffie, naar keuze,
drinkt hij thee. „With milk, of
se". Het Edward Brahmah teal
fee museum is gevestigd in Ma
Street, bij Butlers Wharf. Heti
dag open van 10 tot half zes.
Reizen met de Transsiberië Expres is een belevenis.
en dito vrouwen, vaak vreemden
voor elkaar (bij het toewijzen van de
coupés wordt geen onderscheid ge
maakt in geslacht, aldus Intourist)
die samen luid smakkend een kip
verorberen.
Ik word er somber van en ga even
een praatje maken met provodnik
Sacha, de conducteur die verant
woordelijk is voor het wel en wee in
onze wagon. Hij laat een sporttas vol
ikonen en ander gestolen waar zien.
Zijn coupé is tot de nok toe gevuld
met de kooltjes waarmee hij onze
wagon warm moet stoken. „Kopen",
vraagt hij me naar de kooltjes wij
zend. „Ik niet stoken". Het zou nog
weieens een koude reis kunnen wor
den.
Hoer
Naast ons huisje, in nummer zes, zit
een opgedirkte dame in badjas. Ze
heeft sloffen aan, een uitgegroeid
permanent en continu een raar plat
Russische sigaretje in haar mond
hoek. Olga heet ze, hoer van beroep
en niet vies van mannen. Ze kijkt
vrolijk als ik met haar kennis maak.
Eén van haar coupégenoten blijkt
Oleg, een ingenieur uit Novosibirsk
die aardig Engels spreekt. Via hem
krijg ik te horen dat Olga aan het
werk zal gaaif gedurende de reis. Ze
heeft een zoontje thuis in Moskou
die veel geld kost. Twee van zijn on
derwijzers moeten elke maand van
cadeautjes worden voorzien, anders
zouden er hele dikke onvoldoendes
volgen.
Oleg en ook de twee andere coupé
genoten blijken best bereid om zo nu
en dan op de gang te gaan zitten.
Mits Olga hen wat toeschuift na
tuurlijk. „Alles is te koop in Rus
land. Mijn volk is zichzelf kwijt",
zegt Oleg. Hij heeft tien maanden
gespaard om de treisreis van vijftig
gulden te kunnen betalen. Maar hij
wil zo graag zijn moeder weereens
zien. 1
Ik nodig Oleg uit in onze coupé die
nu al naar lijven, kool, muffe tabak
en sardientjes ruikt. Maar de lucht
Moskou naar Irkoetsk. Daar, in het
Parijs van Siberië, zouden we een
paar dagen onze benen strekken om
vervolgens door te gaan met de
Transmongolië Expres richting Pe
king. In totaliteit: zeven dagen in de
trein.
Sober
Het Jaroslavl-station in Moskou, 19
september 1992. Ik ben op zoek naar
wagon twee, coupé zeven, van trein
nummer twee naar Wladiwostok.
Het is enorm druk. Een wirwar" van
trainingspakken, bontmutsen,
beenkapsels en jenge
lende kinderen. Om
hen heen staan hoog
opgestapeld kartonnen
dozen, tassen, kooien
met levende kippen en
verder niet te definië
ren balen stof (kleren?)
met touwen eromheen.
Ons huisje voor de ko
mende dagen ziet er so
ber uit. De Harde Klas
se: twee banken, twee
bedden er boven, een
flinterdun lopertje in
het gangpad, een chroomkleurige
wc, smoezelige dekens. Van een was
ruimte, een sierspiegel, koperwerk
en gevernist hout zoals beschreven
in menig folder is geen sprake. Ze
zullen de duurdere Zachte Klasse
wel bedoelen, concluderen wij.
Als de trein een paar uur op weg is en
ik vluchtig heb kennisgemaakt met
eoupégenoten Wadim uit Bransk die
nauwelijks, een woord Engels
spreekt en Steve uit Brighton ga ik
een ommetje maken door de wagon.
Eerst even de buurt verkennen,
daarna wacht mij Dostojevski's Idi
oot.
In coupé negen zitten drie mijnwer
kers uit Jakoetsja met een gitaar.
„Kom, kom", wenken ze me. Ze
drinken wodka. De fles gaat in een
moordend tempo van hand tot hand.
Een van de mannen spreekt een
beetje Duits. Als hij praat blinken
drie gouden tanden me tegemoet.
„Rusland slecht, Amerika goed.
Geld, veel geld", zegt hij. „Ik heb
niks".
Als ik op wil stappen pakt hij zijn gi
taar en gaat spelen. De andere twee
zingen. Mooie, treurige Russische
liefdesliedjes die slecht aflopen. „Ik
mis mijn vrouw. Ik heb haar in
maanden niet gezien", zegt de man
die een beetje Duits spreekt om ver
volgens te vragen, terwijl hij een
traan van zijn wang veegt: „Blijf je
slapen?" Ik laat hem alleen met zijn
verdriet.
Als ik weer terugloop naar mijn ei
gen coupé zie ik besnorde mannen
