De Bezetting, door de fotograaf gezien
De Russen vechten met het water
Zaterdag
c ET
leidse courant a
zaterdag 31 oktober 1992 tf
Kleur lijkt slecht te passen in onze beeldvorming van de Tweede
Wereldoorlog; die is zwart-wit. Niettemin wordt dezer dagen in de
Amsterdamse Mozes Aaronkerk ook een aantal kleurenfoto's uit die tijd
getoond. In kleur (maar vooral zwart-wit) wordt getoond hoe het leven
onder bezetting in Nederland im GroBen Ganzen gewoon door ging.
iorAad Wagenaar
lp het Rijksinstituut voor
pcumentatie in Amsterdam toont
fchivaris Erik Somers ons een gro-
foto die in juni 1941 is gemaakt op
t Museumplein in Amsterdam,
•zeiend zomerlicht beschijnt een
I strenge rijen opgestelde Duitse
le in zijn mooiste en kleu-
jste uniformen, als die het belang-
l nieuws aanhoort van het offen-
lefdat Hitler die week in gang heeft
Izet tegen Rusland en zijn verach-
plijke slaven- en bolsjewiekenvolk:
leratie Barbarossa. Er staan ook
geüniformeerde NSB-ers op
Lt Museumplein en voorts ziet men
i paar duizend Amsterdamse bur-
allerlei kleuren kleding luis
den naar de 'Kundgebung'. Het
kin is afgezet met tientallen rode
nieren met het zwarte haken-
t tafereel is met al die kleuren en
linten écht, maar toch ook niet.
frant de beeldvorming van de Twee-
Wereldoorlog en de bezetting is
eenmaal zwartwit.
:elfde gewaarwording, het gevoel
iets niet klopt, heeft de kijker als
Adolf Hitler op een fraai uitge-
ite kleurenfoto temidden van ge-
n andere adviseurs ziet
aan tijdens een stafbespreking,
atèt is halverwege juni 1944; in Nor-
Jandië zijn geallieerde legers ge-
Itind en Hitier heeft, misschien daar
in, een bleek en grauw gezicht. Die
at luierkleurige tint van het Füh-
jirgelaat valt des te meer op als je
jaar vlak achter de gezonde bruine
,-j>p van bewapeningsminister Speer
t geeft eigenlijk geen pas, al die
■ventronies in felle dan wel fletse
jeur. Het hoort op die foto's toch
•twit met hooguit een toetsje
ijs te zijn.
irik Somers voelt dat ook een beetje
zegt: „Kleurenfoto's geven na-
•lijk een werkelijkheidsgetrou-
beeld van iets of iemand. Maar
istort je hele beeldvorming in als
i opeens taferelen uit de Tweede
?!doorlog in de erbij horende,
is vrolijke tinten ziet. Stapels lij
bij de bevrijding van een concen-
itiekamp geven in zwartwit een
ïjpend beeld van de gruwelen.
je die lijken echter in kleur, zoals
de Amerikaanse film die door
irge Stevens is gemaakt bij de be-
ïng van Dachau, dan schrik je
ibel en tegelijk lijkt het allemaal
•t merkelijk".
1 [positie
vihivaris Erik Somers en René
is, hoofd beeldarchief van Oorlogs-
rfumentatie, zijn de inrichters van
:e|i fototentoonstelling in de Mozes-
in Amsterdam: 'Foto-
- Geschiedenis - Beeldvor-
ikhg; Nederland en de Tweede We-
poorlog'.
>l|ewel kleurenfotografie bij de
ujldvorming dus eigenlijk niet
mjt, is er toch een aparte plaats voor
le tentoonstelling. Onder meer
de afdrukken te zien van kleu-
lia's uit de meidagen van 1940 in
and.
maker, een Duitse legerfoto-
f, is op 10 mei met de Duitse
/alsmacht Nederland in het
len binnengekomen, zuidelijk
[s Nijmegen gegaan en toen afge-
naar Zeeland, Waar het res-
van de Nederlandse krijgs-
ht zich op 18 mei overgaf. Kort
le capitulatie wist de fotograaf
oende mooi aangeklede Zeeuwse
»jes te vinden voor een serie fo-
waarmee de bezetter kon aanto-
welk een vriendelijke ontvangst
Teeg op het land waar het leven
deurenfoto's vormen een curio-
op de tentoonstelling, want
meer dan 95 procent gaat het
om zwartwitte beelden uit de
ittingsjaren 1940-1945. De circa
foto's zijn opgedeeld in persfoto-
ie, amateur fotografie, illegale
jrafie en vakfotografie,
merendeel van de foto's is af-
stig van het beeldarchief van
Rijksinstituut voor Oorlogsdocu-
tatie, dat circa 140.000 foto's be-
ivaarvan twee derde op de bezet
ting van Nederland en ook Neder-
lands-Indië betrekking hebben,
10.000 negatieven en zo'n 5.000 affi
ches.
Het Amsterdamse instituut is we
reldwijd bekend om zijn zeer grote
collectie beeldmateriaal van de con
centratiekampen en de deportaties
van joden. Zo berust in Amsterdam
het origineel van de steeds weer ge
bruikte foto van de trap in de steen
groeve van Mauthausen.
De foto, die het schrijnendst het
wegvoeren van joden naar de vernie
tigingskampen verbeeldt het don
kere meisje dat door een kier uit een
goederenwagon met bestemming
Auschwitz naar buiten kijkt ('74
pers.' staat in krijt op de deur ge
schreven) komt van een beeldje
uit de film over het doorgangskamp
Westerbork.
In opdacht
Deze film, nu in het bezit van de
Rijksvoorlichtingsdienst met een ko
pie op video bij Oorlogsdocumenta
tie, is in 1943 gemaakt in opdracht
van de kampcommandant van Wes
terbork, Gemmeker. De rolprent
laat zien hoe opgewekt de geïnter
neerdejoden allelei nuttige arbeid in
het kamp verrichten, welke ont
spanning er is en hoe goed de ge
zondheidsdienst werkt. Maar ook
wordt vertoond hoe het er elke dins
dag in Westerbork aan toe gaat, als
duizend of meer joden zijn aangewe
zen om de trein naar Auschwitz of
Sobibor te bestijgen.
Hoewel Erik Somers en René Vos
geen kwaad woord zullen zeggen
over dit soort symbool geworden
beelden, vinden ze toch de dat alge
meen bekende foto's uit de jaren
1940-1945 bijdragen aan een stero-
tiepe beeldvorming over de bezet
tingstijd.
Als het over de Hongerwinter gaat,
wordt bijna altijd de foto afgedrukt
van de Haagse fotograaf Meyboom
van het uitgemergelde jongetje met
de eetleper bij de lege voedselgamel.
Wordt het bezettingshoofdstuk 'on
derduik' behandeld, dan past Cas
Oorthuys' foto van het joodse echt
paar dat zich verscholen houdt. Het
onderwerp 'razzia' wordt veelal geïl
lustreerd met het spitsroeden lopen
van oude joodse mannen op het Jo
nas Daniëlplein, uit een fotoserie die
een onbekende Duitse soldaat in fe
bruari 1941 heeft gemaakt.
René Vos: „Er zijn in de loop van de
47 jaar dat het nu geleden is, veel fo
to's gepubliceerd over de oorlog en
de bezettingsjaren in Nederland.
Maar het was steeds illustratiemate
riaal; het diende als ondersteuning
van tekst en het kwam op de tweede
plaats, met het gevolg dat je steeds
dezelfde foto's zag.
Op de tentoonstelling willen we Ne
derland in de oorlogsjaren nu eens
meer genuanceerd laten zien, vanuit
het standpunt van de fotograaf,"
zegt Erik Somers.
De meesten van die fotografen werk
ten gewoon door tijdens de bezet
ting; ze mopperden hooguit over het
gebrek aan materiaal. Een sterk
voorbeeld van onverstoorbaarheid
leverde bij de vakfotografen de Ha
genaar Streefkerk, van wie een paar
jaar geleden veel werk is gevonden
op de zolder van een huis bij het Zui
derpark. Die foto's geven de dage
lijks gang van zaken in een doorsnee
samenleving weer alsof buiten
het atelier van de fotograaf de we
reld niet in brand staat.
Erik Somers: „Het leven ging ge
woon door. Eens te meer merk je
door die foto's dat tachtig tot negen
tig procent van de mensen de bezet
ting gelaten over zich heen heeft la
ten gaan. De alledaagse dingetjes en
ontwikkelingen in het gezin bepaal
den veel meer het leven dan zaken
als de Februaristaking en de weg
voering van joodse stadgenoten".
Het fotopersbureau van Polygoon
registreerde wel plichtmatig de offi
ciële, met de bezetting samenhan
gende gebeurtenissen als een ont
moeting van Seyss-Inquart en Mus-
sert, maar drie kwart van de fotopro-
duktie richtte zich in het eerste be
zettingsjaar toch op evenementen
als de opening van een bijenmarkt in
de Betuwe of het meten van de
schofthoogten van trekhonden in
Amsterdam, de opening van de
Maastunnel in Rotterdam of de
j van de Noordoost Pol-
publikatie van foto's moest hun
naam vermeld worden".
Op de expositie in Amsterdam zijn
ook amateurfoto's te zien. Want de
familie-albums uit de jaren 1940-
1945 worden beschouwd als een bij
zondere aanvulling op de in profes
sioneel gemaakte foto's weergege
ven bezettingsgeschiedenis. De
kiekjes leren opnieuw en nog sterker
dat het leven tijdens de bezetting ge
woon doorging, met uitstapjes naar
de diergaarde, fietstochten op de Ve-
luwe en pootjebaden in zee, toen de
stranden nog geen Spergebied wa
ren. Maar soms ziet men op die fami
liekiekjes wel iemand een jodenster
dragen.
„Het is een misverstand datje in de
oorlog niet mocht fotograferen,"
zegt René Vos. „Er was geen ver
bodsbepaling, maar je moest het na
tuurlijk niet wagen om militaire ob
jecten te fotograferen, maar dat mag
nu evenmin. En ook mochten er
geen foto's van Duitse soldaten wor
den gemaakt, behalve als ze er toe
stemming voor gaven. Tot 1944 kom
je in de dossiers van de strafsrecht-
pleging geen zaken tegen van ille
gaal fotograferen."
der.
Censuur
Na een poosje echter kwamen er
voor persfotografen toch strakke
richtlijnen (in vijfjaar bezettingstijd
waren het er 3.000) en censuur en
werd het een verplichting om be
paalde, de gewenste germanisering
van Nederland bevorderende, foto's
met het stempel 'Vrijgegeven
door de Duitsche censuur' te
Somers: „Er was voor de oorlog geen
journalistieke fototraditie in Neder
land. Foto's in de krant werden niet
serieus genomen. Tijdens de bezet
ting veranderde dat. De Duitsers
wisten al lang van het propagandis
tische effect van foto's en door hen
kregen ook de fotografen hier de
waardering, die ze nodig hadden. In
Nederland moesten persfotografen
zich ook aansluiten bij de beroeps
vereniging van journalisten, hun be
taling werd opgetrokken en bij de
Maar het stiekem maken van foto's
gebeurde natuurlijk wel.
Erik Somers laat een vel papier zien
waarop een gewijzigde verkeerssitu
atie wordt getoond, ergens in het
centrum van het land. Behalve een
getekende plattegrond en toelich
tende tekst bevat het vel ook twee
opgeplakte fotootjes van de lokatie.
Dat hele vel is op microfoto gezet en
naar Engeland gesmokkeld.
Verzetsmensen van de Groep Al-
brecht en de Geheime Dienst Neder
land hebben zo, met gevaar voor ei
gen leven, heel wat spionagefoto's
van militair strategische objecten in
Nederland bij het geallieerd hoofd
kwartier overzee bezorgd.
Maar ook beroepsfotografen zijn be
wust bezig geweèst om met hun ca
mera's de werkelijkheid van de be
zetting vast te leggen en zijn daar na
de bevrijding mee te voorschijn ge
komen. Een aantal van hen, onder
anderen Cas Oorthuys, Emmy An-
driesse en Carel Blazer, had zich ver
enigd in de groep 'De Ondergedoken
Camera'
Ordening
Erik Somers en René Vos zijn beiden
34 jaar en ongeveer even lang, circa
ningen op
de foto
vastleggen
hoe aardig
de bezetter
met Neder
landse
kleuters
omgaat.
foto Stapf Bilderdienst
15 jaar, in dienst van het Rijksinsti
tuut voor Oorlogsdocumentatie. Ze
zijn er vanuit een werkstudentschap
blijven hangen.
In 1987 heeft hun beeldarchief voor
de foto's een gebruiksvergoeding in
gesteld, een gering bedrag dat toch
met zijn drempelwerking enige or
dening moest brengen in het ge
bruik dat steeds meer personen en
instanties van de grote Amsterdam
se fotocollectie maakten.
Vos: „We hebben wel meegemaakt
dat uitgevers hier in een ochtendje
even een fotoboek over de oorlog in
elkaar kwamen rammen. Omdat ook
in het buitenland bekend was dat
het bij ons allemaal niks kostte, op
de afdrukkosten van een foto na,
hadden we soms twee weken lang
Amerikanen met een reproduktieca-
mera over de vloer".
Als een bijzonder bezit koesteren So
mers en Vos het foto-album dat An
ton Mussert van de SS heeft gekre
gen na zijn bezoek, begin 1941, aan
het concentratiekamp Dachau.
Het is een boekwerk met fraaie inge
plakte en van schoonschriftteksten
voorziene foto's, waarop men de lei
der van de NSB bezig ziet met de in
spectie van de van hygiëne glanzen
de keukens van het kamp bij Mün-
chen, de moderne en overvloedige
sportaccommodatie; men ontwaart
de leider in gesprek met gezonde,
iets gedweeë maar er verder onge
broken uitziende gevangenen en
vaak staat dan aan Musserts zijde
zijn gastheer, de Reichsführer SS,
Heinrich Himmler.
„Er zijn twee van deze albums," zegt
René Kok. „Een is gemaakt voor
Mussert, het andere kreeg Himmler.
Ook dat tweede album hebben we in
middels in ons bezit gekregen; dat is
ergens in Beieren boven water geko
men."
„Mussert kwam razend enthousiast
terug uit Dachau", weet Erik So
mers. „Het tekent de naïveteit van
de man dat hij op het NSB-hoofd-
kwartier in Utrecht uitriep: 'Als ik
in Nederland eenmaal aan de macht
ben, ga ik ook concentratiekampen
bouwen.' Die Duitse dingen, vond
Mussert, dat was nog eens wat an
ders dan al die bedompte en smerige
gevangenissen die we in Nederland
hebben!"
De tentoonstelling 'Fotografie - Ge
schiedenis - Beeldvorming' is tot 22
november dagelijks van 12.00 tot
17.00 uur te bezichtigen in de Mozes
en Aaronkerk, Waterlooplein 205,
Amsterdam.
IEF
RobVunderink
tussen
de russen
Elk huis in Rusland zingt zijn eigen
lied. Druppende kranen in de
badkamer, keuken en meterkast
vormen een onvermoeibaar orkest
dat elke woning of hotelkamer die
onmiskenbaar Russische sfeer geeft.
Ook slagwerk en blaasinstrumenten
spelen hun partijtje mee. Het
openen van de kraan betekent niet
automatisch dat er water
uitstroomt. Soms komt er niets, dan
weer is het water bruin of spat het
eruit met harde knallen. Af en toe
kreunt de waterleidingbuis als een
waldhoorn, een geluid waarvan de
bewoners op alle zeventien
verdiepingen rechtop gaan zitten.
Net als de Nederlanders leveren de
Russen een voortdurend gevecht
met het water, met als belangrijk
verschil dat Ivan en Pjotr dat
gevecht aan de meeste fronten
verliezen.
Elke zomer sluiten de plaatselijke
energiecentrales drie weken de
heetwaterkraan af om het
buizenstelsel winterklaar te maken.
'Profilaktika' heet deze
voorzorgsmaatregel in het Russisch.
Een mooi woord, waardoor je op de
foutieve gedachte zou kunnen
komen dat de Russen hun vreemdê
talen kennen. Ook de beheersing
van de elementen laat te wensen
over. De langdurige 'profilaktika'
ten spijt springen er elke winter toch
weer buizen, maar ook bij warm
weer gaat het mis. Begin deze zomer
bleek bij mij thuis de kraan weer
eens leeg. Ik keek uit het raam en
zag een fontein die drie verdiepingen
hoog spoot. Deze twee feiten
stonden in nauw verband.
„Dat maakt Rusland nou zo
interessant", zei een Russische
buurman tegen westerlingen die
met gekwelde gezichten rondliepen
na een week zonder heet water. „Bij
jullie thuis is alles zo voorspelbaar.
Saaie landen!" Zeifis de alwetende
buurman nog nooit in die saaie
landen geweest.
Een Nederlandse journalist vierde
zijn bruiloft op plezierboot Moskva-
63. Amper een uur na de afvaart liep
de boot aan de grond. De
bruiloftgangers waren net aan hun
maaltijd begonnen. Uit de troebele
ogen van de kapitein was diens
beroeptrots allerminst geweken, al
kwam de Russische standaardzin
„ik ben een vakman" niet over zijn
lippen. De dronken vakman stuurde
de Nederlandse ambassadeur,
andere diplomaten, journalisten en
buitenlandse gasten naar de
achterboeg, maar tevergeefs. Dat de
boot uiteindelijk loskwam en de
bruiloft niet tot St. Juttemis duurde,
was meer geluk dan wijsheid.
Ook de dam bij St. Petersburg
getuigt van de Russische problemen
met water. Deze mislukte kopie van
de Zeeuwse Deltawerken vrijwaart
Ruslands tweede hoofdstad wel van
overstromingen, maar helaas
weigert het water uit de baai bij
opening van de sluizen hardnekkig
naar zee te stromen. Die baai is nu
een stinkende poel van stilstaand
water.
Buitenlanders in Moskou koken en
filtreren het kraanwater, dat
volgens Russische experts meer dan
150 schadelijke stoffen bevat.
Onlangs werden bewoners van de
regio Moskou wel heel
onaangenaam verrast toen ze de
kraan open draaiden: er kwamen
wormen uit.
foto Jacques Zorgman
René Vos en Erik Somers in het beeldarchief.
bron Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie
Zeeuwse meisjes verwelkomen een lid van de Duitse
bezettingsmacht.
foto Bureau Schimmelpenningh
De boulevard van Scheveningen op 19 mei 1940, vijf dagen na het bombardement op Rotterdam, vier dagen na de
ondertekening van de capitulatievoorwaarden: een Duits Wehrmachtsorkest geeft aan het drukke strand (mét
badstoelen) een feestconcert.
