,o
Motortjes dunner dan een haar
Weten Werken
Filmfli
Dichte mist verlaagt
snelheid van licht
21c
Leidse Courant
1 dinsdag 13 oktober 1992
BIT VOOR BIT
foto ibm
Een van de nieuwe IBM-modellen:
de PS/1 2133, uitgevoerd met
een 386-processor en met een
vaste schijf van 85 of 170 MB.
IBM vernieuwt pc-lijn
Computerfabrikant IBM heeft een belangrijke
uitbreiding en vernieuwing aangekondigd van zijn reeks
personal computers. De aankondiging omvat 21 nieuwe
Personal System-modellen en een serie trillingvrije
monitoren. Ook komt er een nieuwe reeks notebook-
computers. De prijzen van de nieuwe modellen zijn flink
lager dan die van de vroegere series.
Een nieuwe lijn wordt gevormd door de PS/Value Point;
computers met een AT-bus en uitgebreide grafische
mogelijkheden. De desktop-pc's zijn uitgevoerd met een
processor van het type 386SLC of i486 en ze kunnen in
allerlei versies geleverd worden, met harde schijven
variërend van 80 tot 212 MB. Het goedkoopste model is
de PS/VP C20 met 386 SLC-processor op 25 MHZ, 2 MB
geheugen en 80 MB schijf met een adviesprijs van 2395
exclusief BTW. Het topmodel is een machine die draait
op een 486 DX2-processor met een snelheid van 66 MHz.
Adviesprijs: 7695 gulden.
Allerlei vernieuwingen zijn aangekondigd in de
Personal System/2-serie. Het
vlaggeschip is de Server 295,
die voor zware applicaties kan
worden ingezet als hart van
een pc-netwerk. Alle PS/2
modellen worden nu standaard
geleverd met het
besturingssysteem OS/2 2.01,
in plaats van met PC DOS.
De PS/1 heeft een restyling
ondergaan. De machines uit
deze reeks zijn eenvoudiger uit
te breiden dan het oude model.
Ook wordt nu een PS/1-486
leverbaar, als topmodel uit een
reeks van vijf modellen. De
goedkoopste is het model 386
SL, met een werkgeheugen van
4 MB en een 80 MB harddisk:
adviesprijs 5295 gulden
exclusief BTW.
In de serie Notebooks is de
ThinkPad 700 PS/2 een
opvallende computer. Het
apparaat wordt geleverd met
een 25 MHz 486-processor, een
intern geheugen van 4 MB en
een vaste schijf van naar wens
80 of 120 MB. Het apparaat
kan zowel met een
monochroom scherm als met
een Thin Film Transistor
kleurenscherm worden
geleverd. Muisbesturing is in
het apparaat geïntegreerd.
Onderdeel van de reeks is ook
de nieuwe PS/Note model 182,
een draagbare computer met
een 25 MHz i386 SL-processor en allerlei voorzieningen
om het stroomgebruik te beperken.
IBM heeft verder een serie beeldschermen
aangekondigd. Deze monitoren geven een rustig,
trillingvrij beeld en voldoen daarmee aan de nieuwe
richtlijnen van de EG. Er is al een kleurenscherm in deze
serie voor 995 gulden. H
Veel nieuws WordPerfect
WordPerfect heeft het druk. Diverse programma's van
de software-ontwikkelaar zijn in een nieuwe uitvoering
verschenen of komen op korte termijn beschikbaar. Het
gaat om programma's voor DOS-pc's en voor de Apple
Macintosh.
Sinds kort is een verbeterde versie van DataPerfect
beschikbaar. DP 2.2 geeft een betere integratie met
WordPerfect en verhoogde netwerk-prestaties, terwijl
er ook enkele nieuwe functies zijn zoals printen op de
achtergrond. Het programma voor gegevensbestanden
wordt, geleverd inclusief het Shell-menuprogramma van
WP. Meerdere database-bestanden kunnen aan elkaar
worden gekoppeld.
Ook van de Nederlandstalige versie van WordPerfect
Office is er een opwaardering. Vooral de electronic mail
module is flink uitgebreid. Het programma maakt
communicatie met allerlei andere platforms (Macintosh,
UNIX en VAX/VMS) mogelijk. Een aardige verbetering
is een onderdeel, waarmee gebruikers van huis vandaan
of vanaf een andere locatie via een modem berichten uit
hun postbak kunnen halen of boodschappen aan
gebruikers kunnen verzenden. Met Office 3.1 wordt ook
WordPerfect Mail voor Windows meegeleverd, zodat via
een zogenaamde DDE-koppeling berichten vanuit
allerlei Windows-applicaties kunnen worden verstuurd.
Standaard bevat Office het programma Connections,
dat bedoeld is voor communicatie met allerlei
netwerken.
De uitgeklede versie van het WP-
tekstverwerkingsprogramma, LetterPerfect 2.1, is nu
beschikbaar voor de Macintosh. LetterPerfect is speciaal
bedoeld voor de draagbare PowerBook van Apple of voor
de kleinere Macintosh-modellen. Teksten die met
LetterPerfect zijn aangemaakt kunnen zonder enig
probleem worden verwerkt met 'grote broer'
WordPerfect en omgekeerd. De belangrijkste functies
van het tekstverwerkingsprogramma zijn er in
opgenomen, maar de macrotaai van WordPerfect is niet
ingebouwd.
Tijdens de Efficiency Beurs is de nieuwe WordPerfect
2.1 voor de Macintosh getoond. Het opgewaardeerde
programma ondersteunt de QuickTime-module, die in
de laatste versie van het Mac-besturingssysteem is
ingebouwd. Hierdoor kunnen in documenten niet alleen
grafische afbeeldingen, maar ook videoclips worden
opgenomen.
Nog niet officieeI"aangekondigd is een belangrijke
update van de vertrouwde DOS-versie van WordPerfect.
Naar verluidt zal de opvolger van WP 5.1 over enkele
maanden op de markt worden gebracht. Het moet gaan
om een versie die is uitgevoerd met een eigen grafische
interface.
nnrnw
speel af: [eenmaal"^
flfspeeliièjze
richting: uopruït
snelheid: 1,000
[j onderdruk filrusticker
speelduur: 3:06,05 t
er* treken: 0:36,26
otnspiunk plijko pnster
deriranq poster j
oorspronkelijke ijl rid he j
J*ïï!S!LJ E0K J
foto wordperfect nederland
WordPerfect 2.1 voor Macintosh ondersteunt nu ook
QuickTime, waarmee videoclips in een document kunnen
worden opgenomen.
De technologie rond geïntegreerde elektronische schakelingen, die van de
chips dus, maakt het nu mogelijk om microscopisch kleine apparaatjes te
vervaardigen op een plakje silicium. De verbijsterende wereld van de micro
mechanica.
door Paul Houkes
Tien, twintig jaar geleden was het
nog science fiction. Een piepklein
duikbootje, ingebracht in de bloed
baan van de mens, zou op alle plek
ken in het lichaam kunnen door
dringen om bloedpr'oppen te verwij
deren, operaties uit te voeren of
weefsel-onderzoek te doen. In 1992
is dat geen science fiction meer. Het
moment waarop zo'n duikbootje kan
worden gelanceerd is haast aange
broken. Dankzij een nieuwe tak van
de wetenschap: de micro-mechanica.
Deze technologie maakt het moge
lijk om op een chip mechanische on
derdeeltjes aan te brengen en mi
croscopische apparaatjes te bouwen.
Onderzoekers in de Verenigde Sta
ten hebben al een elektro-statisch
aangedreven motortje, nog kleiner
dan een mensenhaar, aan het draai
en gekregen. De Universiteit Twen
te ontwikkelde een hoorapparaat
met een microfoontje op basis van
een microscopisch klein mëmbraan-
tje, vervaardigd op een plakje silici
um. Ook thermische en resonerende
sensoren kunnen met die nieuwe
techniek direct in chips worden ge
ïntegreerd.
Micro-mechanica, of in het Engelse
jargon micro-machining, is een be
langrijk onderzoeksgebied gewor
den. Nederland speelt op dit terrein
een voorname rol. Directeur externe
betrekkingen ir. H.J. Bosch van het
Centrum voor Micro-Elektronica:
,,In Amerika en Japan is men er ver
mee, maar ook de universiteit van
Twente heeft een grote naam op dit
gebied. Verder wordt aan de Techni
sche Universiteit in Delft op dit ter
rein veel onderzoek gedaan". Het
CME tracht in opdracht van het mi
nisterie van economische zaken de
toepassing van micro-elektronica
door het midden- en kleinbedrijf te
bevorderen.
Snelle ontwikkeling
De ontwikkeling van geïntegreerde
schakelingen is de laatste jaren erg
snel gegaan. Geheugenchips van 16
Megabit zijn nu in produktie, bin
nenkort komt de chip met 64 Mb,
IBM en Siemens zijn bezig aan de
256-Mb chip en rond het jaar 2000
zullen zelfs schakelingen worden ge
maakt met een geheugen van een Gi
gabit: dat zijn duizend keer een mil
joen geheugenplaatsen. Om zo'n Gi-
gabit-chip te maken zijn minstens
duizend processtappen nodig. Bij
elke stap wordt er op het plakje sili
cium een laagje opgebracht, wordt er
geëtst, worden met foto-lithografie
patronen opgebracht, laat men glas
laagjes groeien, haalt men weer weg,
wordt wat geïmplanteerd, een laagje
aluminium opgedampt enzovoort.
Ir. Bosch: „Al die afzonderlijke stap
pen moeten met een enorme precisie
worden uitgevoerd. Zelfs bij een
nauwkeurigheid van 99,7% per pro
cesstap hou je uiteindelijk nog maar
een deel van de oorspronkelijke
chips over, die naar behoren blijken
te werken. Is die nauwkeurigheid
enkele procenten minder, dan hou je
aan het eind niet één schakeling
over die het doet".
De micro-elektronica alléén echter
HET ONDERZOEK
foto isscc,vs
Een motortje met versnellingsmechanisme
van totaal 100 micron: net zo dik als een
mensenhaar.
tekening jan ten hove
Artist impression van een micro-freesje dat in de bloedbaan propjes kan verwijderen.
voldoet niet meer in alle gevallen. De
behoefte bestaat om de elektronica
steeds intelligenter te maken. Harry
Bosch: „Intelligentie heeft te maken
met zintuigen: voelen, zien, ruiken,
horen. Dat kun je in de elektronica
bereiken met sensoren. Een voor
beeld: je wilt tomaten sorteren op
rijpheid. Dat kun je doen op kleur. Je
gaat dan dus vision inbouwen: je zet
camera's neer en laat de apparatuur
kleurpatronen herkennen. Maar je
kunt ook denken aan een miniatuur
sensor, waarmee je het glucosege
halte in het bloed van mensen kunt
meten. Een volgende stap is dan het
combineren van zo'n sensor met een
miniatuur-piëzopompje. Die appara
tuur zou je onderhuids kunnen aan
brengen in het menselijk lichaam,
om bij diabetici een dosis insuline
toe te kunnen voegen als dat gezien
de bloedsuikerspiegel nodig is".
Goedkoop
Het enorme voordeel van dit soort
mechanische onderdeeltjes op een
chip is dat de massagewijze produk
tie zeer goedkoop kan geschieden.
De huidige chips kosten gemiddeld
anderhalve dollar.
Op dit moment zijn er ruwweg twee
methoden om micro-mechanische
apparaatjes te maken: 'bulk micro-
machining' en 'surface micro-ma-
chining'. Bij de eerste methode
wordt het stukje mechanica vormge
geven in de siliciumplak zelf. Het
membraan van druksensoren wordt
op die manier gemaakt. Met de twee
de methode wordt op of aan het op
pervlak van een plak silicium een
driedimensionale structuur ge
vormd. Hierbij worden selectief al
lerlei laagjes weggeëtst, net zo lang
tot vrijliggende onderdeeltjes wor
den gevormd. Volgens deze laaste
methode is in de VS geëxperimen
teerd met motortjes, compleet met
een versnellingsmechanisme met
tandraderen en dat alles met een
doorsnede van zo'n 100 micron: net
zo dik als de doorsnede van een men
selijke haar. Ingenieur Bosch: „Met
zo'n motortje kun je een toerental
halen van tien tot honderd miljoen
omwentelingen per minuut. Dat
komt omdat het niets weegt: je hebt
nauwelijks massa en dus ook geen
middelpunt-vliedende kracht".
De ingenieur toont een foto van een
micro-motortje, dat met een nikke
len V-snaartje een wieltje aandrijft.
Het V-snaartje heeft een diameter
van 4 micron oftewel vier-honderd-
ste milimeter. „Het is onvoorstel
baar klein en toch wérkt het!
Volgens ingenieur Bosch is het toe
passingsgebied voor micro-mechani
ca nog lang niet in volle omvang dui
delijk. Voorlopig houdt hij het op
sensoren en actuatoren; aandrij
vingsmechanismen. „Je kunt bij
voorbeeld denken aan flowsensors
die de stroom van een vloeistof of
een gas kunnen meten: ook daar zit
ten mechanische onderdeeltjes in.
Een toepassing kan een flowsensor
in een auto zijn, waarmee constant
het verbruik kan worden gemeten.
Met behulp van de nodige elektroni-
samenstelling: paul houkes
Bij dichte mist neemt de snelheid
van het zonlicht flink af. Dat komt
doordat het licht als het ware
tijdelijk wordt opgesloten in de
waterdeeltjes in de lucht, alvorens
verder te gaan richting
aardoppervlak. Natuurkundigen
van het FOM-instituut voor Atoom-
en Molecuulfysica van de
Universiteit van Amsterdam hebben
dat aangetoond. Volgens de
onderzoekers is een dergelijke
vertraging van de lichtsnelheid een
unicum in de natuur.
Zonlicht bereikt de aarde bij dichte:
mist wel, maar het normale scherpe
zicht ontbreekt omdat het licht
onderweg vele malen door kleine
waterdruppels van richting
verandert. Centraal in het
onderzoek, dat vier jaar heeft
geduurd, stond de vraag of licht zich
hetzelfde gedraagt als elektronen,
die in sommige gevallen niet langer
in staat zijn om een elektrische
stroom te geleiden maar worden
opgesloten in het metaal. Dat zou in
het geval van licht kunnen
betekenen dat de zonnestralen bij
hele dichte mist worden
tegengehouden door de
waterdeeltjes in de lucht en worden
teruggekaatst, in plaats van de
aarde in een dronkemansgang te
bereiken. Hele dichte mist zou dan
duisternis veroorzaken.
In het laboratorium werd met
behulp van een poreuze verfmassa
mist gesimuleerd die een miljoen
keer dichter is dan wat in
werkelijkheid voorkomt. De zon
werd vervangen door een laser.
Naarmate de 'mist' dichter werd,
raakte de diffusie van licht
onderdrukt. De oorzaak bleek echter
geen terugkaatsing te zijn, maar een
sterke vertraging van de
lichtsnelheid door tijdelijke
opsluiting in de waterdeeltjes.
De onderzoekers menen dat een nog
veel grotere vertraging van het licht
tot de mogelijkheden behoort.
Vacuüm en
oppervlakte
In het Nederlands Congresgebouw
in Den Haag wordt deze hele week
door onderzoekers uit de hele wereld
gesproken over vacuümtechniek en
oppervlakte-onderzoek. Dat gebeurt
op het Twaalfde Internationale
Vacuüm Congres en de Achtste
Internationale Conferentie over
Vaste Oppervlakken. Het is niet
voor niets dat deze beide
conferenties tegelijkertijd worden
gehouden. Vacuümtechniek en
oppervlakte-onderzoek hebben veel
raakvlakken, omdat hoogwaardige
vacuüm-omstandigheden
noodzakelijk zijn om oppervlakken
onder ideale omstandigheden te
kunnen bestuderen.
De laatste jaren zijn er veel nieuwe
technieken ontwikkeld om
oppervlakken te bestuderen. De
Duitse wetenschapper G. Ertl
Archieffoto
Mist blijkt licht niet door terugkaatsing tegen te houden,
maar door het vertragen van de snelheid.
ontwikkelde een speciaal type
elektronenmicroscoop, waarmee hij
veranderingen in de tijd op atomaire
schaal zichtbaar kan maken. Tijdens
het congres laat hij de resultaten
van zijn onderzoek zien.
Volgens congresvoorzitter
prof.dr. J.F. van der Veen,
verbonden aan het FOM-Instituut
voor Atoom en Molecuulfysica in
Amsterdam, zijn er veel
ontwikkelingen in het onderzoek
aan kleine deeltjes. Met name de
beschikbaarheid van de zogenaamde
scanning tunneling microscoop, die
onderzoek op atoomniveau mogelijk
maakt, heeft nieuwe perspectieven
geopend. Het is volgens Van der
Veen groot belang om te weten wat
er op het oppervlak van kleine
deeltjes gebeurt, omdat materialen
zelden een volmaakte
kristalstructuur hebben.
Oppervlakken zijn doorgaans
bezaaid met clusters van atomen,
hebben korrelige grensvlakken en
kristallen die vaak thermisch zijn
verstoord. „Maar het zijn wel die
structuren die het verloop van
processen als katalyse, corrosie,
smelten en stollen en stabiliseren
van oppervlakten bepalen", aldus de
hoogleraar. Ook aan dit aspect
wordt tijdens het congres in Den
Haag veel aandacht besteed.
De moderne vacuümtechnologie
maakt de produktie van dunne
diamantlagen mogelijk en zal verder
een belangrijke rol spelen bij de
ontwikkeling van een volgende
generatie micro-elektronische
schakelingen.
ca zou je kunnen regelen dat dej
er zelf voor zorgt dat er zo vj
mogelijk brandstof wordt gebii
Juist omdat je die dingen zo orj
tend klein kunt maken zie ikj
medische sector allerlei toepas^
gebieden. De micro-chirurgie
beurt nu vaak met laser. Met nj
machining kan dat waarschij
nog een stuk nauwkeuriger:
kunnen nu al pincetten maker
een bek-opening van 7 micron,
kun je het kleinste bloedvat
hersenen mee pakken".
In de komende jaren zal het tc
singsgebied voor de micro-mei
ca zich nog verder ontwik)
daarvan is men bij het Centrun
Micro-Elektronica overtuigd
hebt het in het begin met de chi
gezien: niemand die er aanvam
enig idee van had watje er late)
maal mee zou kunnen doen.1
misschien nog een beetje toek
muziek, maar technisch gezier
nen we nu best een mini-free
bouwen in een klein apparaat
je in de bloedbaan brengt om
tumoren of bloedpropjes te ve:
ren. Je kunt er vreselijk om
maar dat is in het verleden z
gedaan over toepassingen die
in de praktijk gewoon gebruikej
Grenzen
De vraag is gewettigd waar dej
zen liggen van de miniaturise!
de micro-elektronica en -mechj
Die grenzen zijn langzamerhaj
reikt: erg veel kleiner kan hej
maal niet meer. De komende)
zullen de wetenschappers stui)
verschillende barrières, waan
eerste een economische is. De
teringen die nodig zijn om derj
ingewikkelde schakelingen t
ken zijn zo gigantisch gewordt
internationale samenwerking
noodzaak is geworden om heti
kunnen betalen.
Daarnaast is er het probleem;
optische lithografie, die bij <j
vaardiging van chips een belan
rol speelt, nog veel kleiner ni
staat. Nu al zitten de fabrikari'.
gen de golflengte van het lie)
kleiner dan dat kun je niefi
„Rond het jaar 2000 lopen we
die grens aan. Daarna zul j
röntgen-lithografïe moeten
werken; dan kun je nog een1
vooruit".
De laatste grens aan de minial
ring zal waarschijnlijk de defii
zijn. Rond het jaar 2010 bereil
wetenschappers naar verwa:
afmetingen kleiner dan een;
van een micron. Dan komt H
langzamerhand op atomaire)
terecht. Bosch: „Een atoQ
heeft een .dikte van ongeveer)
üngstrom (een Angstrom is es
zendste micron). Als je tegen I
veau aan komt, dan kun je ec
kleiner: dan houdt het op".
Ténzij de wetenschap tegen d
zo ver gevorderd is, dat doorl
pulatie met elementen en
deeltjes stoffen kunstmatig k1
worden vervaardigd, die al dij
gewenste eigenschappen en fü
hebben. In allerlei research-j
toria geldt dat zonder twijfel
volgende uitdaging.
Ontwikkelen
hoeft niet meer
De onderzoekafdeling van AL
Arnhem heeft een film ontwilj
voor de opslag van gegevens el
tekeningen, die niet meer hoa
worden ontwikkeld. Voor heti
zijn ook geen chemicaliën meé
nodig.
De onderzoeksgroep ontwikkj
samenwerking met de Britse
ondernemingen General Eled
Company en Wicks and Wilsoi
en de universiteiten van Hulll
Leeds een nieuwe polymeerfilj
de optische opslag van gegeve1
een speciale recorder kan de fj
met behulp van een laser beso
en weer afgelezen worden. De
gegevens kunnen later weer ij
gewist en overschreven.
Op een polyester velletje vani
vijftien centimeter, dat is vool
van de polymeerlaag, kan nul
inhoud van honderd pagina'sl
worden opgeslagen. Bij een v(
ontwikkeling van het systeenj
het volgens de onderzoekers
mogelijk zijn tienduizend A4]
een velletje ter grootte van eei
microfiche aan te brengen.
Akzo ziet verschillende moge!
toepassingen, zoals de opslag!
gegtjvtjiisuesbaiiueii iïl de k
verzekeringsbranche, bij ban'
in de medische sector. Ook zij
toepassingen mogelijk in de
beveiliging van gebouwen en!
terreinen. Het systeem komtk
j aar of twee op de markt
Het onderzoek, dat is uitgevifi
het kader van het Europese 1
programma, heeft 7,5 miljoer
gulden gekost. De EG nam d(
van dit bedrag voor haar rektj
