Schaken als houvast
Een onbekend
kruispunt
Zaterdag /Reizen
Leidse Courant
zaterdag 10 oktober 1992
DUITSLAND Ströbeck, een nietig dorpje in de voormalige DDR, heeft iets bijzonders. De
scholen in Ströbeck kennen schaken als verplichte leerstof en op de spits
van de kerktoren balanceert een op zijn kant gezet schaakbord.
door Alexander Munninghoff
'Schach ist Gymnastik des Geistes
und des Verstandes', staat er op een
groot bord in de hal van de Dr. Ema
nuel Lasker Schule in het dorpje
Ströbeck, een vlek van krap twaalf
honderd inwoners aan de 'verkeer
de' kant van wat nog niet zo lang ge
leden de grens tussen twee werelden
was. Het is een weinig spectaculaire
opmerking over het schaakspel, zo
eentje van dertien in het dozijn, en je
krijgt, als je dit citaat in je achter
hoofd laat nagalmen, onwillekeurig
de indruk dat Lenin, die dit eens ge
zegd schijnt te hebben, zich er een
beetje vanaf heeft gemaakt toen ze
hem, de grote verwoorder van filoso
fische, politieke en economische
grondgedachten, in een verloren
uurtje vroegen wat hij eigenlijk van
schaken dacht.
Toch staat het aforisme, in al zijn be
trekkelijke armetierigheid, op een
dermate in het oog lopende plaats
dat de bezoeker van de dr. Emanuel
Lasker Schule in Ströbeck er niet
omheen kan en welhaast tot de con
clusie wordt gedwongen dat in deze
simpele woorden de essentie schuilt
van de leeropvatting van deze
streekschool in Sachsen-Anhalt,
grensgebied van de voormalige
DDR.
En dat is ook zo. Ströbeck is name
lijk een schaakdorp. In 1011, zo wil
het verhaal, liet bisschop Arnulf van
Halberstadt de gevangen genomen
graaf Guncelin opsluiten in de toren
van Ströbeck. Uit louter verveling
begon Guncelin zijn bewakers, boe
ren van het dorp, met zelfgemaakte
schaakstukken het spel, dat in die
tijden aan ridders voorbehouden
was, te leren. Daar waren die boeren
niet weinig trots op, kennelijk. Wel
licht voelden ze zich door hun exclu
sieve kennis van het spel van de hoge
heren als het ware iets verheven bo
ven het maaiveld waar de rest van de
streekbewoners verkeerde. In elk
geval beijverden de Ströbeckers zich
om elkaar de schaakregels bij te
brengen.
En, zoals dat in een klein eigenhei-
merig dorp gaat, men maakte er een
traditie van. Eerst van vader op
zoon; later, sinds 1823, toen het
schaken in Ströbeck als verplicht
vak op school werd ingevoerd, wer
den ook de vrouwen en meisjes bij dit
merkwaardige erfgoed betrokken.
Fenomeen
In de tussenliggende eeuwen was er
af en toe een schaakminnende Bran
denburger Kurfürst of Braunsc-
hweiger Herzog langsgeweest, die
met verbazing van het fenomeen
hadden kennis genomen en tekenen
van waardering hadden achtergela
ten: een schaakbord met zilveren
stukken (het bord is er nog wel, de
stukken zijmverdwenen) of een vrij
stelling van pacht (een voorrecht dat
Tielaas niet gehandhaafd kon blij-
In elk geval: de Ströbeckers hadden
baat bij hun schaaktraditie. Om er
nog meer kleur aan te geven bedach
ten ze, ongeveer drie eeuwen gele
den, bovendien dat ze een levend
schaakspel konden opvoeren. Dat
spektakel, waarbij de dorpelingen
zich verkleedden als pion (in het
gen, zodat ook deze nieuwe
tie, die in korte tijd bloot is ko
staan aan allerlei westerse
kingen, zich toch als brave S
kers vap tijd tot tijd tot de 64
bekeert. Daarbij wordt het h
gemakkelijker gemaakt di
reeds genoemde beslissing v
Kulturministerium, want sch
in Ströbeck, bij wijze van hc
zondering, officiéél als verplii
gehandhaafd. Dit ondanks h
dat er onder het lerarenkorps?'
voormalige DDR ook talloze èl
gen vallen en menig leraar zj
wel moet verbijten als hij hol
er betaalde lesuren weggaal
zoiets buitenissigs als schakel
al heeft het een disciplinerei
ment, maar dat heeft wiskuni
Nee, het is bij ons geen pre
port, zegt Rabe. Schaken is p
wat bij ons dorp hoort. Iedere
de regels, maar voor de i
houdt het daarmee zo'n be
Want tja, er is nu eenmaal ve
op het land te doen. De groot
trekkingskracht gaat uit vai
vend schaakspel, waarvoor
woordig uitsluitend schoolk
worden gebruikt. Een plaats
team is zeer begerenswaardi
sinds de Wende wordt er n
buitenland gereisd: Straj
Enschede, en er liggen uiti
gen voor Oostenrijk en Hong£
Getruct
Toch vinden wij het opmerke
er in al die eeuwen niet
topspeler uit dit schaaknest
ren. De enige die iets van p
heeft verzameld is Darius dé
kampioen, een flitsende, a
speler, zo merken wij na enki]
gertjes, die al zes maal snelfj.
kampioen van de DDR is a
Na de Wende ging hij zijn g[
beroepsspeler proberen
schaakclub van Hannover, n|
werd een debacle. De sfee
mentaliteit daar, dat was n
hem, hij verloor in de liga-co
onnodig een hoop partijen
hij weer terug in'Ströbeck,
zijn tijd verdoet met het a
van jaarmarkten en antiek
in de omgeving. En met sch:
onderbondsniveau, want vei
is de SV Ströbeck nog niet ge
Na het tekenen van het gasl
waarin de laatste tijd opvall1
Nederlandse namen zijn
schreven, verlaten wij dit st
merige Ströbeck weer via
Marx Strasse en de Karl Lie
Strasse, wier verweerde ru
den, samen met de spreuk vi
in het schoolgebouw, zo ong
enige tastbare herinnerinj
aan voorbije DDR-tijden. Vi
ter zijn we weer thuis, teru|
nog steeds geheel andere we
Die straatnamen zullen I
veranderd worden, men de
namen van grote schakel
men heeft eenvoudig nog ni
gehad om er iets aan te doe
er is zoveel dat de volle aandE
van de Ströbeckers, die zich
de taak gesteld zien om de
die hun unieke schaaktrac f
biedt, temidden van het ka
sche geweld dat vanuit he t
op hun streek is neergeda<\
maal te benutten.
foto's Harry Verküylen
wijze schaakfiguren zijn verwerkt.
En op het piepkleine gemeentehuis,
tegenover het 'Gasthof zum Schach'
aan de centrale 'Platz des Schach-
spiels', waar in het midden een zeer
groot natuurstenen schaakbord is
aangebracht, laat burgemeester
Rudi Krosch, leider van de 'Verein
zur Wahrung und Pflege der
Schachtradition', die de laatste ge
meenteraadsverkiezingen met over
macht won (drie maal zoveel stem
men als Kohls CDU), met gepaste
trots de recente beslissing van het
Kulturministerium des Landes
Sachsen-Anhalt zien, waarin offi
ciéél de status van schaakdorp wordt
erkend.
Overleven
Wat houdt dat nog meer in behalve
decor, vragen wij. Het gaat erom de
Wende te overleven,'zegt Krosch on
omwonden. In twee jaar tijd is de
DDR ontmanteld, kaalgeplukt. De
grote staatsbedrijven die al meer
dan een generatie de streekbewo
ners werk verschaften hebben vrij
wel alle hun poorten moeten sluiten
omdat voortaan de West-Duitse be
drijven de produktie integraal over
nemen. De 'Wessis' zijn immers de
winnaars, en als de 'Ossis' niets on
dernemen zullen zij binnen niet al te
lange tijd nog slechts als goedkope
arbeidskrachten voor de fabrieken
'dadrüben' worden beschouwd. Als
'Osttürken', zogezegd: derde-rangs
burgers zonder een eigen identiteit.
En om dat nu te voorkomen, zegt
Krosch, is het handhaven van de
schaaktraditie essentiëel. Als je die
levend kunt houden bewaar je het
dorpskarakter van Ströbeck, dan
houd je de inwoners mentaal op de
been omdat ze iets unieks hebben
dat ze van al die andere middeleeuw
se dorpjes van Sachsen-Anhalt on
derscheidt. Daarom ook, zo meent
de burgervader oprecht, maakt Strö
beck een gerede kans
om vrij snel een toeris
tische attractie van
formaat te gaan wor-
den: het dorp ligt niet
ver van het bosrijke
Harz-gebergte en kan,
als er wat hotels wor
den bijgebouwd en er
een zwembad wordt
aangelegd, een fraaie, rustieke uit
valbasis worden voor wandelaars ja
gers, ruiters, langlaufers en wat niet
al. Waarbij de schaaktraditie een
waardevolle folkloristische aanvul
ling zal betekenen.
Een recent bezoek van een Ströbec-
ker delegatie aan het Noord-Itali
aanse stadje Marostica (voor velen
was dit de eerste buitenlandse reis
van hun leven) staat model voor de
plannen: daar immers werd ook een
levend schaakspel opgevoerd, maar
het ging daar niet om de partijtech
niek, maar puur om het 'drum und
dran'. Misschien dat er in Marostica
een minuut of tien, twaalf werkelijk
geschaakt werd. Maar het feërieke
schouwspel, met echte paarden en
geharnaste ridders, duurde wel drie
uur, en daar warén al die duizenden
toeristen vooral op afgekomen.
Ontroering
Terug, nog even, naar de dr. Ema
nuel Lasker Schule, genoemd naar
de enige Duitse wereldkampioen
schaken van deze eeuw. Hermann
Rabe, scheikundele
raar en een van de
meest fanatieke
schaakpropagandis
ten van het dorp, slaat
de handen ineen van
oprechte ontroering
als hij hoort dat ik
schaken heb geleerd
van de moeder van een
schoolvriendje, die op haar beurt
weer als klein meisje bij diezelfde
Emanuel Lasker op de knie had ge
zeten als de grootmeester bij hen
thuis met haar vader schaakte. De
vraag die wij, als Rabe van de emotie
bekomen is, stellen, luidt: is men in
Ströbeck nu voornamelijk met een
soort uiterlijke schaakcultus bezig,
of kan men er ook echt wat van?
Nee, zegt Rabe, van het niveau
moeten we ons niet te veel voorstel
len. Hijzelf kan er bij voorbeeld wei
nig van, al is hij totaal verslingerd
aan het spel. Wat hij kan is enthou
siasme overbrengen op zijn leerlin
Een plaatsje in het levend schaakteam is zeer begerenswaardig, want sinds de Wende wordt er naar het buitenland gereisd.
Duits 'Bauer', 'boer') en met dors
vlegels en goedendags bewapend
hun slagorde innamen, terwijl ande
ren zich als paarden, torens, raads
heren en koningen en koninginnen
hadden uitgedost, viel ook zeer in de
smaak bij de toevallige adellijke pas
santen.
Kortom, als je Ströbeck zei, dan zei
je schaken. Dat wist
iedereen en daar
werd op gezette tij
den met enige verte
dering gewag van ge
maakt. Zowel door de
nazi's, die er aan het
prille begin van de
oorlog een mierzoet
propagandafilmpje
aan wijdden, als door
hun anti-fascistische
opvolgers, "die de bi
zarre schilderachtig
heid van het dorp
weliswaar niet opti
maal toeristisch be
nutten (daarvoor
was dit grensgebied
te grimmig-ontoegankelijk) maar
die wel het dorp zijn extravaganza
lieten behouden en er bijvoorbeeld
op toezagen dat bekende Sovjetscha
kers langskwamen om in Ströbeck
de schaaklol erin te houden. Het gas
tenboek van het dorp vermeldt illus
tere namen van grootmeesters als
Karpov, Tal, Poloegajevski, Kotov
en Averbach.
Die mensen, zo blijkt uit hun opmer
kingen in het boek, keken hun ogen
uit. En inderdaad, voor iemand die
iets met schaken heeft is Ströbeck
een wonderbaarlijke plek, te verge
lijken met Alice's Wonderland voor
een kaartspeler, gesteld dat zoiets
zou bestaan. 'Schachdorf Ströbeck',
staat er geschreven op het gele bord
dat de reiziger aan
de gemeentegrens
tegenkomt. Op de
spits van de kerkto
ren zit nu eens niet
die eeuwige haan,
maar balanceert een
op zijn kant gezet
schaakbord. Menig
boerenerf heeft bo
ven zijn brede toe
gangspoort, tussen
de vaak eeuwenoude
balken die door het
pleisterwerk lopen,
een schaakbord han
gen. De korte, stoere
middeleeuwse toren
waar Guncelin zijn
lange dagen sleet draagt een smeed
ijzeren uithangbord met de tekst
'Dera König Schach'.
Daarnaast weer een bord, waarop de
aansporing om 'het enige schaakmu
seum in heel Duitsland' te komen
bezoeken: die attractie is in een
knap geréstaureerd pand naast de
toren ondergebracht, de toegang be
staat uit een hek waarin op sierlijke
NORD/PAS DE CALAIS
Lille in noord-Frankrijk moet over enige jaren hèt verkeersknooppunt van
westelijk Europa worden. Nu rijdt iedereen er snel voorbij, maar als de
supersnelle TGV en de Kanaaltunnel er eenmaal zijn, moet dat allemaal
anders worden.
De blonde jongen lacht wat schaap
achtig. Waarschijnlijk om onze ver-
b'aasde reactie als hij ons in een
vreemd soort Nederlands de weg
naar St. Omer wijst. Er klinken
woorden als 'gij' en 'u', maar ook ho
ren we iets als 'huus'. In ons beste
Frans vragen we hem toch maar die
taal te spreken.
Dat communiceert beter.
Het is een vreemde gewaarwoording
hier in het uiterste noordwesten van
Frankrijk om iemand een taal te ho
ren spreken, die lijkt op Nederlands,
maar die door ons nauwelijks is te
verstaan.
Een taal die oorspronkelijk afkom
stig is uit de zeventiende eeuw toen
dit gebied nog onderdeel vormde van
de Nederlanden. Opmerkelijk is dat
de taal nauwelijks is verfranst; zij is
gewoon drie eeuwen stil blijven
staan.
Nord/Pas de Calais heet de regio
hier, maar de meeste Nederlanders
zullen van deze twee Franse depar
tementen alleen van steden als Ca
lais kennen. En natuurlijk Lille, de
miskende stad, die bij veel Neder
landse toeristen bekend is als Rijssel
en die 'slechts' beroemd is om zijn
langs de snelweg gelegen super-su
permarkt Océan. Die op weg naar
het zuiden aangeeft dat we halver
wege Parijs zitten. En die op de te
rugweg betekent dat we 'al bijna'
thuis zijn.
De bouw van de Chunnel, hier niet
ver vandaan, en de komst van de
Train a Grande Vitesse (TGV) zal
veel veranderen, vooral op econo
misch gebied. De regio zal zowel
voor weg- als voor treinverkeer een
snijpunt van grote stromen vervoer
worden. En Lille moet in de nabije
toekomst het belangrijkste Europe
se knooppunt worden tussen Parijs,
Amsterdam, Keulen, Londen en
Brussel.
De stad Lille (de naam komt van het
Latijnse 'Insula' (eiland), dat werd
verbasterd tot 'l'isle') lijkt in dit
jaargetijde opvallend te lijden onder
het imago van weinig aantrekkelijke
industriestad. Dit is geen plek waar
je vrienden naartoe stuurt of vrien
den maakt. Maar eenmaal in de bin
nenstad lijken de buitenwijken de
ruwe bolster.
Met het centrum, Le Vieux Ville, als
blanke pit, waar een bezoeker zich
aangenaam kan verpozen. Cultu
reel, culinair, winkelend en wande
lend. Toegegeven, La Grande Place
is niet de markt van Brussel of Brug
ge, maar heeft wel de knusheid van
die in Delft of Gouda. En al wordt er
dan in de regio dat vreemde Neder
lands gesproken, de menukaart, de
wijn en de sfeer zijn al echt Frans.
Op nog geen 280 kilometer van Den
Haag.
De Gaulle
Natuurlijk zijn er hier ook noordelij
ke invloeden te bespeuren. Bier lijkt
belangrijker dan wijn en in veel eta
blissementen kun je op Heineken
dronken worden. En omdat de Hol
landers zo dom waren de naam
foto Daniël Rapaich
La Grande Place in de noordfranse stad Lille.
'Gouda' niet te beschermen wordt
ook hier 'Goudse kaas' gemaakt. Die
in smaak en kleur toch wel erg op de
'echte' lijkt.
Lille heeft op dit ogenblik zo'n
170.000 inwoners en het is daarmee
de tiende stad in Frankrijk. Het
heeft, zo wil de brochure van de
VW, grote zonen en dochters gehad,
maar vrijwel allen hebben qua be
kendheid nooit de grens bereikt. Met
uitzondering natuurlijk van de grote
verzetsheld en presi
dent Charles de
Gaulle. Zijn geboor
tehuis (en museum)
staan dan ook groot
in de folder.
Opmerkelijk zijn
vooral de vele fraaie
huizen in Le Vieux
Lille, waaronder een
aantal met Holland
se trapgeveltjes.
Ook veel dubbele
huizen, met een
voor- en een achter
huis. Ertusen een
binnenplaatsje dat
nu vaak is omge
vormd tot een tuin
tje dat een antiek
winkel en een boutique verbindt.
En verder zijn er het Beffroi met zijn
fraaie, te beklimmen, toren en de Ci
tadel, die nog steeds door militairen
worden bewoond.
van achtiende eeuwse vestig
te zien. Ook die van 'Maastn
Juist in een tijd dat steden\|
razend populair zijn moet l|
een leuk uitstapje voor eenf
zijn en wie meer tijd heeft z®
omgeving moeten verkenra
alleen de heuvelige Valengir
het oosten, maar zeker ookL
ke, vlakke Flandres in het \t
Het was daar, tussen Lille e|
richting Duinerken, waar vi
derlandse' jij
zijn
weg
Mobylg
haddf
vraagd. Nl
stadje St. Q
werd aanf
om zijn lf
kerk. Het li
van deze str|
zo vlak air
schrijving L
oude lied
ques Brei.
weilanden
door lijnrec
len, die vi
stopt' ligge
dijken. Zelf:
witte koeie
ken niet in
schap. In de Notre Dame k#
van St. Omer, gebouwd in f
de tot de veertiende eeuw.f
bijzondere verassing een
bens is te zien. Met daarop
ging van Jezus.
samenstelling
Riek vak oen Akker
Beide gebouwen vertellen veel van
de geschiedenis die deels gelijk is aan
de onze. Alleen eindigde Lille, bij
toeval, als onderdeel van het Franse
rijk. In het Museum voor Schone
Kunsten, waar naast Goya ook Ru
bens is te bewonderen, is onder meer
een aantal gedetailleerde maquettes
In de buurt kun je ook r
huren om door de polder
len. Richting dorpjes a
schoote, Wormhout, Steei1
West Cappel. Daar moet ei
Fransman toch moeite mi
om die goed uit te spreken.
