Boosaardig maar logisch kijkspel
Levend mens in
kleine wereld
Liever een varkensstal dan de seriële muziek
Boeken
FICTIE
NON-FICTIE
Moraal
troef
Anne Tyler stelt teleur
C I
Leidse Courant
vrijdag 9 oktober 1992 I
SHERIS. TEPPER: 'Beauty'. Vertaling: Peter Cuijpers.
Uitgever: Meulenhoff. Prijs: 39,50.
Ondertitel: 'Of de teloorgang van het schone'. SF-
Fantasy-mengsel van 'Candide', de Bijbel en de
gebroeders Grimm.
ANITA BR00KNER: 'Bedrog'. Vertaling: Helen Knopper.
Uitgever: Contact. Prijs: 34,90.
Anna Durant is niet tevreden met haar leven. Zij besluit
te verdwijnen. Dan gaat haar omgeving over haar
nadenken.
IAN MCEWAN: 'Zwarte honden'. Vertaling: Ernst Ris.
Uitgever: De Harmonie. Prijs: 32,50.
Roman over een Engels echtpaar, aanvankelijk vol
communistische idealen, dat na de Tweede
Wereldoorlog op huwelijksreis gaat door Europa.
Genomineerd voor de Booker Prize.
MEIR SHALEV: 'De kus van Esau'. Vertaling: Ruben
Verhasselt. Uitgever: Arena. Prijs: 44,50.
Israëlische familieroman over drie generaties bakkers.
BUCHI EMECHETA: 'Gwendolen'. Vertaling: Irma van
Dam. Uitgever: In de Knipscheer. Prijs: 29,50.
Herdruk van Emecheta's bekendste roman.
ISABEL ALLENDE: 'Het oneindige plan'. Vertaling: Adri
Boon. Uitgever: Wereldbibliotheek. Prijs: 39,90.
Schildering van een familiegeschiedenis in roerige
tijden.
- W!.*.
Isabel Allende
HENK HOPMAN: 'De vogelverschrikker'. Uitgever:
Bzztöh. Prijs: 27,50.
Zwijgzame student medicijnen blijkt moordenaar. Stap
voor stap wordt de lezer de wereld van de dader
binnengeleid.
MICHAEL K0RDA: 'Het rode doek'. Uitgever: Bosch en
Keuning/Toren Boeken. Prijs: 39,90.
Glitter en glamour uit Hollywood van rond 1940.
Roman.
MIRIAM TLALI: Voetstappen in het moeras'. Vertaling:
Irma van Dam. Uitgever: In de Knipscheer. Prijs:
34,50.
Vrouwenportretten uit Soweto van Zuid-Afrika's meest
prominente zwarte schrijfster.
ETHEL P0RTN0Y: 'Broodje Aap Met'. Uitgever: De
Harmonie. Prijs: 26,50.
Ironische stukjes, die 'een verdere bijdrage tot de
folklore van de post-industriële samenleving vormen.
MIDAS DEKKERS: 'De flamingo en andere beesten'.
Uitgever: Contact.
Waarom staat een flamingo op één poot? Op deze en
andere vragen vindt men hier het antwoord.
Tekeningen van Maus Slangen.
EDAKRISE0VA: Vaclav Havel een biografie'. Uitgever:
De Prom. Prijs: 45.
De bekende journaliste en romanschrijfster portreert
haar naaste vriend. Het portret werd door Havel zelf
geautoriseerd.
NORMAN SCHWARZKOPF: Er is geen held voor nodig'.
Uitgever: Mingus. Prijs: 47,50.
De memoires van Stormy Norman.
J0HAN VAN MINNEN: 'Het onvermijdelijke Duitsland'.
Uitgeverij Kosmos. Prijs: 24,90.
Kanttekeningen bij een hieuw Europees krachtenveld
van een voormalige correspondent.
Jacques Vriens is meer dan eens bekroond door de
Nederlandse Kinderjury. Deze bestaat uit kinderen (dit
jaar 21.000, een ongekend aantal) uit heel Nederland.
De door deze jury toegekende prijs werd in 1987
ingesteld als tegenhanger van de prijzen waarover
volwassenen beslissen.
Dit jaar is Vriens bij de kinderen in de prijzen gevallen in
de categorie tien tot twaalf jaar met zijn boek 'Ha/Bah
naar school'. Ook werd hij aangezocht om het
Kinderboekenweekgeschenk te schrijven. De titel van
dit boekje is 'Het raadsel van de Regenboog'; het is
bedoeld voor basisschoolkinderen van rond de tien jaar.
Omdat een dergelijk kinderboek van beperkte omvang
moet zijn, bekruipt je ook hier weer snel het gevoel dat
het verhaal is ingedikt. Dat wil zeggen dat niet alle
thema's voldoende zijn uitgewerkt. En Vriens heeft wat
het aantal problemen betreft zijn uiterste best gedaan.
Het hoofdthema in het boekje is het wel en wee van een
met sluiting bedreigde basisschool. Daarnaast komen in
vogelvlucht aan bod: verliefdheid, de
dood van een van de ouders, een
stiefvader, andere leefwijzen,
discriminatie en nog veel meer.
Er wordt telkens een probleem
geïntroduceerd dat nauwelijks de
kans krijgt zich te ontwikkelen maar
waarvoor uiteraard wel een
eenvoudige, voor de hand liggende
oplossing in het verschiet ligt. Er
wordt weinig of niets aan de fantasie
overgelaten, het boekje mist de
verrassende elementen. Niet alleen
de passende maar weinig bijzondere
tekeningen van Juliette de Wit zijn
zwartwit en de moraal viert hoogtij.
Maar kinderen weten zoals altijd bij
Vriens wel waar ze aan toe zijn.
Want ook 'Het raadsel van de
Regenboog' leest vlot, onder meer
door het gebruik van eigentijdse
(leeftijdsgebonden) taal, sluit aan bij
hun belevingswereld en is redelijk
spannend. Dit is de succesformule
van Vriens, wiens boeken daarom bij
een grote groep kinderen (dus ook de
Kinderjury) in de smaak vallen.
doorAndréMatthijsse
Het literaire spectrum van Willem
Jan Otten wordt almaar breder. Be
gonnen als dichter (in 1973) beoe
fende hij later ook de toneelschrijf
kunst, de essayistiek en schreef hij
een novelle. Het nu verschenen boek
'De wijde blik' is zijn romandebuut.
In het prozawerk zijn kleine thema
tische verwantschappen te constate
ren. In de novelle 'Een man van ho
ren zeggen' wordt onder meer terug
gekeken op een huwelijksperiode
van twaalf jaar. Ook in 'De wijde
blik' strandt een huwelijk na twaalf
jaar. Otten heeft wat met dat getal.
Het essay 'Denken is een lust' gaat
over pornografie; over het kijken
naar plaatjes. Het eerste hoofdstuk
heet 'Zien is kennen'. In 'De wijde
blik' vormt pornografie een niet on
belangrijke zijlijn en het (kunnen)
zien letterlijk en figuurlijk het
hoofdthema.
Een karakteristiek voorbeeld uit de
roman. De hoofdpersoon, de dan nog
jonge Lex, ziet hoe zijn latere echtge
note Susan zich in een dierentuin,
zittend voor de kooi van een orang-
oetan, bevallig uitrekt; met dat beest
als toeschouwer. Nooit zal hij haar
zoiets eenvoudigs kunnen vragen
als: strek je zo eens uit voor mij, laat
mij kijken.
Onvermogen
Hiermee begint het. Met zien pn
(niet) gezien worden en de leugen
die daarbij hoort. Susan zegt niet in
het apenhuis te zijn geweest, Lex
zegt niet dat hij haar daar heeft ga
degeslagen. Daar gaan we weer: het
menselijk onvermogen. Ook in de li
teratuur loopt het daardoor altijd
slecht af.
Willem Jan Otten
Als roman is 'De wijde blik' opge
bouwd in, om met Lex te spreken,
'desperate symmetrie'. In het begin
en aan het einde van het tvyaalfjarig
huwelijk van Susan en Lex is er de
almachtige aanwezigheid van de ou
dere Victor Rozemond. De jonge Lex
volgt in Groningen bij hem een cur
sus scenarioschrijven. Daar ontmoet
hij Susan; Victors liefje. Aan het ein
de keert Susan weer bij Victor terug.
Denken is een lust. Zeker voor Ot
ten. Onder invloed van Rozemond
leert Lex in beelden denken, in mo
gelijke scènes. Lex doordenkt situa
ties waarin hij verkeert. Zo kan Ot
ten met dat menselijk onvermogen
een spel spelen dat licht essayistisch
van gehalte is.
Lex krijgt ook veel om te doorden
ken. Hij laat zich verleiden tot een
relatie met een jonge vrouw, Joan,
foto Bert Nienhuis
hij Susan niets vertelt. Tij
dens zo'n wekelijks bezoek aan Joan
valt Susan ongelukkig op haar stuit
je en is onmiddellijk en voorgoed
blind. Lex moet aanvankelijk voor
haar zien. Maar wat laat hij haar
zien? Als ze vrijen ziet hij in elk geval
Joan.
Elk detail in deze roman draagt bij
aan dit kijkspel. Lex is scheel, Susan
is wijdogig. Haar vriendin Violet laat
pas als Susan blind is, en het niet
meer kan zien, haar ogen door plas
tische chirurgie versmallen. Zelfs als
God ter sprake komt, spreekt Lex
over 'de blik die wijd en zorgvuldig
alles beziet'.
In soepele afwisseling verdiept Ot
ten de gebeurtenissen in het huwe
lijk van Lex en Susan met Lex' over
peinzingen over de functie van film
en fotografie, over seksuele lust. Zijn
roman geeft ons zo een wijde blik op
het huwelijk, monogamie en onuit
gesproken verlangens.
Mooi dus. Toch is het Otten zelf die
een kanttekening uitlokt. Lex leert
tijdens die cursus scenarioschrijven
van Rozemond dat een schrijver,
heer en meester over zijn persona
ges, boosaardig moet zijn, onver
zoenlijk, desnoods achterbaks. De
schrijver heeft de macht.
Afwikkeling
Hoe overtuigend klinkt dit, en al ge
lijk aan het begin van de roman. Dat
belooft wat! Maar hoe mooi deze ro
man ook is geschreven, hoe uitge
kiend van opbouw hij is, de afwikke
ling is eigenlijk tamelijk voor de
hand liggend.
Dat Rozemond weer opduikt, mag
voor Lex weliswaar tergend zijn,
maar de symmetrie waar Lex de
mond vol van heeft, vraagt om die
verrassing. Susans stiekeme over
spel is natuurlijk boosaardig en in
zijn consequentie onverzoenlijk,
maar is tegelijkertijd o zo logisch.
Zodat de conclusie óók moet zijn dat
de boosaardigheid van de schrijver
Otten hier het loodje heeft gelegd.
WILLEM JAN OTTEN 'De wijde blik'.
Uitgever: Van Oorschot. Prijs:
29,90.
Julliette de Wit illustreerde
het geschenk van de
Kinderboekenweek.
JACQUES VRIENS: 'Het raadsel van
de Regenboog'. Tijdens de
Kinderboekenweek gratis bij
besteding van 19,50.
door Lex Hermans
18 mei 1818. Onder toezicht van de
gouverneur-generaal van Lijfland
wordt de dertigjarige Timotheus von
Bock, vleugeladjudant van de tsaar
in de oorlog tegen Napoleon, op zijn
landgoed gearresteerd. Waarom?
Omdat hij een brief aan de tsaar ge
schreven heeft, naar het schijnt.
Negen jaar later komt hij terug -
grijs, de tanden uit zijn mond gesla
gen, verdwaasd door eenzame op
sluiting. Maar hij is niet dood, en ook
zijn gezin heeft geen bittere armoe
hoeven lijden. Zijn persoon ging
tsjaar Alexander, en later diens
broer Nicolaas, ter harte. Waarom?
Het is deze vraag die Jakob Mattik
probeert te beantwoorden in het
dagboek dat hij bij de vrijlating van
zijn zwager Timo begint. In deze bla
den, waarin hij notities over het he
den steeds sterker mengt met herin
neringen aan het verleden, ont
vouwt deze geschoolde maar boerse
man stukje bij beetje het beeld van
een onderdrukte en daarbij bekrom
pen samenleving. Daar doorheen
mengt hij flarden van het mentale
portret van Timo von Bock, een idea
list die hij absoluut niet begrijpt.
Jakob en zijn zuster Eeva zijn boe
renkinderen. Timo heeft hen een
klassieke opleiding laten geven, na
dat hij - een edelman! - besloten had
met Eeva te trouwen. Maar waar
zijn zuster zich aanpaste aan het
adellijke milieu, ook al werd zij met
de nek aangekeken, daar bleef Jakob
zich ongemakkelijk voelen; de nood
zaak om een rol te spelen staat hem
tegen. Hij wordt een buitenstaan
der, zowel voor de boeren als voor de
hogere kringen.
Brief
In de geheime bergplaats waar hij
zijn dagboek bewaart, ontdekt Ja
kob bij toeval het manuscript van de
'brief die Timo aan de tsaar stuur
de. De schrik slaat hem om het hart;
voor dit vurige protest, dat bijna een
revolutionair manifest is, zou ieder
ander ter dood zijn gebracht. Jakob
vat Timo's ideeën en gedrag samen
als 'voortreffelijk en edel, maar
krankzinnig'.
Jaan Kross (geboren in 1920 in Tal
linn) heeft met 'De gek van de tsaar'
het dagboek geschreven van een
nuchtere, doorsnee man, die met
zijn gezonde boerenverstand de ver
heven, bijna heroïsche idealen van
zijn. zwager niet kan volgen. Hij be
grijpt niet waarom Timo niet vlucht,
al was hij er bij toen een van diens
idolen zei: „Naar het buitenland
gaan alleen diegenen die zich willen
wreken. Wie iets wezenlijkers wil,
blijft thuis".
Hij begrijpt Timo's erecode niet, en
wil die ook niet begrijpen. Hij heeft
een vermoeden van de ware toe
dracht van Timo's dood, maar ver
zwijgt die. Jakob Mattik is een intel-
foto Prometheus
Jaan Krass.
ligente, gevoelige man, maar geen
groots karakter. Omwille van zijn
gemoedsrust is hij bereid de geschie
denis en de waarheid aan hun lot
over te laten. Het wordt hem niet
vergund.
'De gek van de tsaar' is een intrige
rend boek: deels thriller, deels histo
rische roman, een intellectueel por
tret, en een autobiografie van ie
mand die wilde ontsnappen aan een
onbegrijpbaar lot. De ogenschijnlij
ke afstandelijkheid van de zonder
uitzondering goed gekozen bewoor
dingen kan de bijna radeloze emo
ties van de ik-figuur vaak nauwelijks
verhullen. Kross heeft een levend
mens geschapen in een bedreigde
kleine wereld.
JAAN KROSS: 'De gek van de tsaar',
vertaald uit het Ests door Ronald
Jonkers. Uitgever: Prometheus.
Prijs: 39,90.
door Lies Schut
Geen auteur is zo geobsedeerd door
het familieleven als Anne Tyler. In
al haar boeken, elf in totaal, staat
het gezin centraal. Meestal gaat het
daarbij niet om gelukkige families.
In tegendeel, Tylers personages
overkomt zoveel ellende dat de in
druk wordt gewekt dat een ongeluk
kig gezinsleven bij de groei naar vol
wassenheid hoort.
Ook in 'Koning Hazehart', haar
nieuwste roman, begeeft Anne Tyler
zich op dit terrein. Opnieuw draait
het om een doorsnee Amerikaans ge
zin en is de locatie Baltimore. Vader,
moeder en drie kinderen Bedloe ge
nieten aanvankelijk van een zorge
loos bestaan. De opmerking van de
zeventienjarige Ian dat zijn broer
Danny misschien niet de vader is
van het zevenmaands kindje dat zijn
schoonzus Lucy heeft gebaard, leidt
tot dramatische gebeurtenissen.
Danny rijdt zich uit vertwijfeling
dood en Lucy sterft enige tijd later
aan een overdosis pillen. Dit valt te
lezen in de eerste vijftig bladzijden
van het boek. De rest is gewijd aan
lans boetedoening voor het onrecht
dat hij zijn familie meent te hebben
aangedaan.
Zoveel dramatiek is typerend voor
Tyler. Maar ze relativeert met hu
mor. Dat deed ze eerder in 'The acci
dental tourist' (1985). Hierin pro
beert hoofdpersoon Macon de chaos
in zijn leven het hoofd te bieden door
een strikte routine, zoals het flossen
van zijn tanden voor het bedrijven
van de liefde. En in het met de Pulit
zer prijs bekroonde 'Breathing les
sons' 1988) doet de huisvrouw Mag
gie een poging een excentrieke we
duwe te troosten door op de begrafe
nis van de overleden echtgenoot een
liefdeslied tè zingen.
In 'Breathing lessons' en 'The acci
dental tourist' waren humor en tra
giek goed in balans. In 'Koning Ha
zehart' niet. De schaarse humoristi
sche passages bieden onvoldoende
tegenwicht voor alle ellende. En is
Tyler geestig, dan mist die humor
zijn doel.
Ook de uitwerking van de hoofdper
sonen stelt teleur. Bij Anne Tyler
worden die steevast door onzeker
heid gekweld. Hun dilemma wel of
niet te handelen als het noodlot toe
slaat, wist de auteur tot nog toe op
overtuigende manier aannemelijk te
maken. In 'Koning Hazehart' over
heerst de passiviteit. Ian Bedloe mist
het sprankelende van een Maggie en
het aandoenlijke van een Macon. Tot
het eind blijft hij een slap figuur. En
de weeskinderen die aan het begin
voor de nodige dynamiek zorgen,
worden gaandeweg braver en lopen
ten slotte keurig in het gareel.
Alleen de ouders van Ian, de aan art
ritis lijdende Bee en de sympathieke
Doug, hebben iets van echte mensen
weg. Verder maakt Tyler de fout dat
ze aan het eind een nieuwe hoofd
persoon introduceert, Rita diCarlo,
die als een deus ex machina Ian van
al zijn zorgen verlost en hem boven
dien een baby schenkt. Anne Tyler
behoort tot de belangrijkste auteurs
van de hedendaagse Amerikaanse li
teratuur. In 'Koning Hazehart'
maakt ze die reputatie helaas niet
ANNE TYLER: 'Koning Hazehart'.
Vertaling: Mea Flothuis. Uitgever:
Anthos. Prijs: 39,50.
doorDimitri van der Werf
Briefwisselingen zijn niet altijd even
boeiend. Vaak worden ze uitsluitend
gepubliceerd omdat de schrijvers be
roemd zijn en niet vanwege hun in
houd of opidat ze iets toevoegen aan
datgene wat we al weten van de scri
benten.
De correspondentie tussen de com
ponisten Rudolf Escher en Peter
Schat biedt echter zoveel interes
sant en verrassend materiaal, dat de
publikatie daarvan door het Cen
trum Nederlandse Muziek ten volle
gerechtvaardigd is. De musicoloog
Erik Voermans becommentarieerde
en annoteerde de 33 brieven, die de
twee componisten in de periode
1958-1961 elkaar hebben geschre
ven.
Opvallend is dat Escher en Schat
nauwelijks schrijven over hun eigen
composities, maar het vooral hebben
over het muziekleven - dat 'onwel
riekende slot', 'Dag in dag uit
Brahms, Dworsjak, Beethoven,
Brahms, Beethoven' - en over hun
tijdgenoten Stravinsky, Boulez,
Stockhausen etc.
De periode waarin de brieven wer
den geschreven was er een van grote
muzikale controverses. In die tijd
begonnen de experimenten met
elektronische muziek vastere vorm
aan te nemen en werd de twaalftoon
stechniek van Schönberg tot in het
uiterste doorgevoerd.
Methode
In 1952 componeerde Pierre Boulez
zijn 'Structures' voor twee piano's,
waarin de hoogte, de lengte, het tim
bre en de hardheid van de toon uit
sluitend het resultaat zijn van een
Franse maitre te rade voor advies,
Escher tijdens een privébezoek,
Schat tijdens een zomercursus.
Het valt te betreuren dat de opzet
van deze serie, de Bibliotheek Ne
derlandse Muziek, om voor een
breed publiek toegankelijk te zijn
meer compositietechnische uiteen
zettingen in de weg staat.
Peter Schat in een van zijn brieven:
'Van Boulez leer ik enorm. Wat hij
me de eerste twee dagen heeft be
wustgemaakt en leren inzien is al
enorm'. Als je dat leest, vraagje je af
wat dat precies geweest kan zijn.
Hetzelfde geldt voor Escher die aan
zijn bezoek aan Boulez partituren
met uitvoerige aantekeningen heeft
overgehouden. Over de precieze
aard van die notities wordt met geen
woord gerept.
Peter Schat: 'Van Boulez leer ik enorm'.
foto Theo böhmers Zegeningen
reeks. Het serialisme was geboren.
Dat de componisten, muziekcritici
en het publiek verschillend dachten
over deze compositiemethode, is be
kend.
Het boeiende van de corresponden
tie tussen Schat en Escher is dat we
een genuanceerd inzicht krijgen in
de manier waarop twee componisten
over deze methode dachten. Vooral
het directe taalgebruik is een vera
deming, vergeleken met menig pseu-
do-intellectualistisch commentaar
dat toen geschreven is.
Het blijkt dat het gangbare beeld
van Schat als impulsieve jonge com
ponist, die gretig de denkconstruc-
ties van de Tweede Weense School,
Boulez en Stockhausen in zijn werk
beproefde, enigszins moet worden
bijgesteld. Hetzelfde geldt voor
Escher, die toch heette het conserva
tieve kamp te vertegenwoordigen.
Schat over 'Structures' van Boulez:
'Als je leest hoe dat stuk in elkaar ge
sodemieterd is, als je werkelijk een
klein beetje intuïtie hebt wat compo
neren nu eigenlijk is, dan verlang je
naar een stinkende varkensstal,
naar legerhoeren uit de 30-jarige
oorlog, kortom naar alles wat heer
lijk is, wat aanbiddelijk is in vergelij
king hiermee'. Escher over Schön
berg: 'Een vreemde verbeten droog
kloot, die Schönberg'.
Toch hadden zowel Escher als Schat
grote bewondering voor andere wer
ken van Boulez. Beiden gingen bij de
Op andere punten zijn de noten ech
ter bijzonder precies. Erik Voer
mans heeft zelfs niet verzuimd Peter
Schats boekenkast te inspecteren,
om te zien of hij zich aan zijn belofte
aan Escher had gehouden de be
roemde vierde aflevering van het
tijdschrift Die Reihe te verscheuren
waarin in humorloze, 'nooit eindi
gende woestijnzinnen' de zegenin
gen van het serialisme worden uit
eengezet.
Behalve een levendige gedachten-
wisseling over het handwerk geeft
de briefwisseling ook een goed beeld
van 'de mens achter de musicus': Pe
ter Schats militaire diensttijd, zijn
politieke en religieuze ideeën,
Eschers creatieve crisis en zijn liefde
voor de natuur.
De briefwisseling verdient de aan
dacht van- iedereen die geïnteres-
foto David van Dijk
Rudolf Escher vond
Schönberg 'een vreemde
verbeten droogkloot'.
seerd is in de Nederlandse muziek
geschiedenis. Bovendien geeft zij
meer kleur aan twee belangrijke per
soonlijkheden. Het boek is prachtig
vormgegeven. Jammer alleen dat de
titel zo prozaïsch is, terwijl een poë
tisch alternatief zich aandient in een
brief van Escher: 'Ik zou een gras
halm willen zijn in de avondzon of de
schreeuw van een buizerd boven
bossen, bossen zonder einde'. Was
'De schreeuw van een buizerd' niet
een prachtige titel geweest?
ERIK VOERMANS (redactie): 'Peter
Schat - Rudolf Escher, brieven
1958-1961'. Uitgever: Centrum Ne
derlandse Muziek/Walburg Pers.
Prijs: 39,95.
