Op zoek naar ET
21
Weten Werken
Eeuwenoud DNA geeft
zijn informatie prijs
Leidse Courant
dinsdag 6 oktober 1992
BIT VOOR BIT
Is er buitenaards leven? Zeer waarschijnlijk wel. Echter: de kans om het te
vinden of er zelfs mee te communiceren is klein. Toch gaat de NASA het
proberen. En wie weet.
ON
DOOR EDDYECHTERNACH
Op 12 oktober, precies vijfhonderd
jaar nadat Columbus het eiland San
Salvador voor de kust van Amerika
bereikte, wordt in de Verenigde Sta
ten een begin gemaakt met de
grootst opgezette zoekactie naar
buitenaards leven die ooit is onder
nomen.
Om drie uur 's middags (plaatselijke
tijd) wordt onder andere de grootste
radiotelescoop ter wereld ingescha
keld om aan de speurtocht deel te ne
men. Het motto luidt 'Nu of nooit',
want de benodigde ontvangstap-
paratuur ondervindt in toenemende
mate hinder van 'stoorzenders' op
aarde.
Wie regelmatig naar Startrek kijkt,
weet niet beter of het heelal is verge
ven van de meest vreemde buiten
aardse levensvormen. In de praktijk
is hier echter nog maar bar weinig
van gebleken. En dat terwijl sterren
kundigen al gedurende tientallen ja
ren hun oren gespitst houden, ge
brand op dat ene 'bliepje' uit de ver
ten van het heelal, dat zou kunnen
wijzen op het bestaan van een bui
tenaardse beschaving.
Tot nu toe was er echter geen sprake
van gericht onderzoek. Het zoeken
naar buitenaardse signalen was
steeds iets wat men er zo'n beetje bij
deed.
In 1959 was de Amerikaanse ster
renkundige Frank Drake de eerste
die een poging deed om het vraag
stuk van de buitenaardse beschavin
gen op te lossen. In dat jaar diende
hij een voorstel in om met de nieuwe
radiotelescoop van Green Bank
(West-Virginia) te luisteren naar
signalen van buitenaardsen. Hoewel
de autoriteiten nogal raar opkeken
toen Drake zijn verzoek deed, kreeg
hij toch tweehonderd uur 'luister-
tijd' toegewezen.
In 1960 richtte Drake zijn radiote
lescoop overigens zonder suc
ces op twee nabije sterren (Epsi
lon Eridani en Tau Ceti). En in de
ruim dertig jaar die sindsdien ver
streken zijn, werden nog diverse an
dere vruchteloze pogingen onderno
men om de ongrijpbare 'groene man
netjes' te ontdekken.
Tien Jaar
De nieuwe speurtocht naar kosmi
sche levenstekens (in het Engels: Se
arch for Extraterrestrial Intelligen
ce, kortweg SETI) wordt georgani
seerd door het Amerikaanse ruimte
vaartagentschap NASA. Het hon
derd miljoen dollar kostende project
(slechts een duizendste van het tota
le budget) zal ten minste tien jaar
gaan duren. Meer dan honderd na
tuur- en sterrenkundigen en compu
terprogrammeurs en -technici zul
len al die tijd gespannen hun beeld
schermen in de gaten houden. Want
vrijwel geen wetenschapper twijfelt
aan het bestaan van buitenaards le
ven; de vraag is alleen of wij dat kun
nen horen.
Het vergaren van de benodigde fond1
sen was nog niet zo gemakkelijk.
Veel politici verwarren het luisteren
naar buitenaardse signalen met de
jacht op vliegende schotels en derge
lijke. Maar onder de SETI-geleerden
hoeft men niet op veel bijval voor
UFO-verhalen te rekenen. De mees
ten zijn er om allerlei redenen van
overtuigd dat het reizen tussen de
sterren wegens de enorme afstan
den van ten minste enkele lichtja
ren onmogelijk is. Er zit dus niets
anders op dan een zoektocht op af
stand.
De wetenschappers hebben er alles
aan gedaan om de menselijke 'oren'
zo gevoelig mogelijk te maken. Niet
alleen worden enkele van 's werelds
belangrijkste radiotelescopen inge
zet, ook wordt gebruik gemaakt van
geavanceerde digitale elektronica,
waarmee ontvangers werden ge
bouwd die tientallen miljoenen fre
quentiekanalen kunnen aftasten.
Het heeft natuurlijk geen zin om een
radiotelescoop zo maar ergens op te
richten om te luisteren of men aan
'de andere kant' toevallig iets zin
nigs uitzendt. Om de kans op succes
te verhogen heeft NASA een uitge
kiende dubbele strategie bedacht.
Enerzijds zal er gericht worden ge
zocht naar radiosignalen van alle on
geveer 850 zonachtige sterren bin
nen een afstand van 75 lichtjaar.
Men heeft gekozen voor sterren die
op onze zon lijken, omdat men ver
moedt dat de kans op het ontstaan
van leven op planeten bij deze ster
ren het grootst is. Het tweede deel
van de strategie bestaat uit een glo
baal onderzoek van de hele hemel.
Deze hemelverkenning is overigens
lang niet zo nauwkeurig als de ge
richte zoekaktie.
Het zenuwcentrum van de operaties
ligt in Arecibo op Puerto Rico, waar
zich de grootste radiotelescoop ter
wereld bevindt. Zo'n radiotelescoop
lijkt in het geheel niet op de boven
maatse verrekijkers en spiegelteles-
copen waarmee sterrenkundigen de
meest fraaie plaatjes mee maken.
Hij lijkt nog het meest op de ont
vangstschotels waarmee men thuis
satellietzenders kan ontvangen.
De telescoop op Arecibo heeft een
middellijn van 330 meter en is opge
steld in een komvormig dal. Boven
de aluminium panelen van de vaste
telescoop hangt een beweegbare an
tenne, waarmee het instrument op
een klein deel van de hemel kan wor
den gericht.
De radiotelescoop verzamelt alle ra
diostraling die binnenkomt en bun
delt die naar een centrale ontvanger.
Een groot deel van het SETI-budget
is besteed om de deelnemende radio
telescopen gevoeliger te maken en
de aan de instrumenten gekoppelde
computers van geschikte nieuwe
software te voorzien.
De telescopen ontvangen talloze ra
diosignalen, meest van natuurlijke
bronnen als sterren en sterrenstel
sels, verspreid over miljoenen ont
vangstkanalen. In een bovenmense
lijk tempo onderzoeken de compu
ters de radioruis op verdachte signa
len.
Een signaal van buitenaardse af
komst is in beginsel gemakkelijk
herkenbaar. Door de beweging van
de aarde (om haar as en om de zon)
zal de frequentie van het signaal van
een eventuele buitenaardse zender
niet stabiel zijn. Dankzij het Dopple-
reffect worden de radiogolven sa
mengeperst of uitgerekt door de be
weging die zender en ontvanger ten
opzichte van elkaar uitvoeren. De
SETI-computers zijn dus met name
bedacht op signalen die langzaam
van frequentie veranderen, maar die
overigens wel een regelmatig karak
ter hebben.
Als een verdacht signaal wordt ge
vonden, worden automatisch enkele
eenvoudige tests uitgevoerd om
controleren of het een 'echt' sign?
is. Pas als de apparatuur definit:
heeft vastgesteld dat het om een li
zonder signaal gaat, wordt de stl
renkundige gewaarschuwd. Deze 2
nog eens alles controleren en eve
tueel collega's inschakelen om waa
nemingen te verrichten.
Mocht het werkelijk om een lever,
teken van een buitenaardse bescl)
ving gaan, dan zal het niet lang d
ren voordat de wereld er van op
hoogte wordt gesteld.
Herkenbaar
De sterrenkundigen hebben zich t
termate goed voorbereid. De geava
ceerde apparatuur staat klaar en i
is geld om tien jaar lang te gaan zo
ken naar de speld in de hooiber
Maar niemand weet of het SET
project van NASA succes zal hebbe
Vrijwel geen sterrenkundige t wij ff
aan het bestaan van planeten bij a
dere sterren. En de meesten zulli
beamen dat op sommige van die pl
neten leven kan zijn ontstaan. Het
echter maar zeer de vraag of er op c
moment intelligente wezens in o:
hoekje van het heelal voorkome
die bovendien dan nog eens herke
bare signalen in onze richting zoi
den moeten sturen.
Maar als ze er zijn, is het niet oi
denkbaar dat ze vóór het jaar 200
worden ontdekt.
HET ONDERZOEK
Multitasking op Atari
Het succesvolle besturingssysteem TOS, dat de
bediening van de personal computers van Atari al sinds
jaren gemakkelijk maakt dankzij het gebruik van iconen
en dialoogvensters, is weer verder uitgebouwd. De
nieuwe versie MultiTOS, die binnenkort beschikbaar
komt, maakt echte multitasking op een Atari mogelijk.
Dat betekent dus dat meerdere programma's naast
elkaar kunnen draaien.
Het via een modem verzenden van een stuk tekst, terwijl
ondertussen aan het volgende document wordt gewerkt
is met de nieuwe versie van het besturingssysteem dus
geen probleem. Ook op het afdrukken van een rapport
hoeft niet meer te worden gewacht: zo'n taak kan
eveneens tegelijkertijd met allerlei ander werk worden
gedaan. Het aantal taken dat tegelijkertijd kan draaien
wordt slechts beperkt door de hoeveelheid
werkgeheugen van de gebruikte machine.
Alle programma's die voor de 'oude' TOS-versies zijn
geschreven draaien ook onder MultiTOS. Atari
presenteert het besturingssysteem deze week op de
Firato. De nieuwe Falcon030 multimedia-computer, die
Atari vorige week op de Firato voor het eerst toonde, is
er standaard mee uitgerust; binnen enkele maanden
komt het systeem ook beschikbaar voor de Atari TT-
serie.
Cyrillisch lettertype
Er is steeds meer vraag naar programma's die overweg
kunnen met het Cyrillische schrift, dat wordt gebruikt
in het Russisch en in andere Slavische talen. Al enkele
maanden geleden bracht WordPerfect een Russische
versie van het programma uit, niet alleen voor de
Russen zelf, maar ook voor hun handelspartners.
Adobe Systems heeft daarop ingespeeld met de eerste
Cyrillische letterfamilie, die in de Adobe Type Library is
opgenomen. Het font heet Minion Cyrillic en omvat zes
verschillende stijlen: romein (het 'normale' schrift),
cursief, halfvet, halfvet cursief, vet en vet cursief. De
letterfamilie wordt door Adobe geleverd tezamen met
het programma Adobe Type Manager voor Windows en
een hulpprogramma dat voorziet in toetsenbordlayouts
voor Russisch, Oekraïens, Belorussisch, Servisch,
Macedonisch en Bulgaars.
Het pakket heeft een adviesprijs van 690 gulden
(exclusief BTW). M
Wetenschappers zijn er in
genetische informatie te vinden in
de fossiele resten van 30 miljoen jaar
oude termieten in de Dominicaanse
Republiek, meldde onlangs het
Amerikaanse blad Science. De
insecten bleken zo goed bewaard dat
miniscule sporen van het DNA
konden worden teruggevonden. In
het laboratorium is de genetische
informatie daarna miljoenen malen
gekopieerd.
Ook andere onderzoekers werken
aan het verzamelen van genetisch
materiaal van al lang gestorven
dieren. Volgens Science is ook de
moleculaire structuur blootgelegd
van vijf bijen die 30 miljoen jaar
geleden leefden. De verrassende
ontdekking daarbij was dat het
genetische materiaal grotendeels
hetzelfde was als dat van de huidige
bijen. Men is nu ook al bezig met het
erfgoed van 80 miljoen jaar oude
steekvliegen die eens in de Canadese
provincie Alberta huisden. Verder
wordt onderzoek gedaan naar de
moleculaire structuur in fossielen
van 100 miljoen jaar oude
magnoliabladeren iri de VS.
Mest met
microben
De firma Europlant in Appelscha
heeft een milieuvriendelijke mest
voor de grasmat van sportvelden
ontwikkeld. Het spul heet Bio-Azet
en bestaat uit organische
bestanddelen waaraan
gevriesdroogde microben zijn
toegevoegd.
Die microben worden pas na het
instrooien actief en bevorderen dan
de natuurlijke kringloop, aldus
Europlant.
'Kweekmeranti'
net zo goed
Gekweekte meranti's leveren even
sterk en duurzaam hout als wilde
exemplaren van deze tropische
boom. Dit heeft hout-anatoom
dr. Monique Bosman van het
Rijksherbarium onlangs laten weten
op een congres in de Franse stad
Nancy.
Bij boomkwekers bestond de vrees
dat de houtkwaliteit minder zou
zijn, omdat de bomen op plantages
veel sneller groeien dan in de jungle
en omdat langzame groeiers
doorgaans het hardste hout hebben.
Nu dit niet zo blijkt te zijn, ontstaat
de mogelijkheid om tropisch hout te
winnen uit speciale produktiebossen
en niet meer uit de regenwouden.
Op verzoek van de Stichting
Tropenbos onderzocht Monique
Bosman monsters van twaalf
meranti's, drie wilde en negen
gekweekte, afkomstig van Borneo.
Verschillen in hardheid waren er
niet. Meranti is een zachte
houtsoort, die vooral wordt gebruikt
voor triplex en multiplex.
Afbranden heide
helpt niet tegen
vergrassing
Maaien en afbranden van heide
helpt niet tegen het probleem van de
vergrassing. Het enige effectieve
middel is afplaggen, zo is gebleken
uit een acht jaar durend onderzoek
van de Universiteit van Utrecht.
Heidevelden werden vroeger vooral
gevormd door Struikheide en
Dopheide. De zure neerslag heeft de
afgelopen decennia de hoeveelheid
stikstof in de grond flink doen
toenemen. Een gevolg hiervan is dat
de heidesoorten steeds meer werden
verdrongen door grassen, met name
de soorten Pijpestrootje en Bochtige
Smele. Natuurbeschermers, die deze
vergrassing van de heide met lede
ogen aanzagen, benaderden acht
jaar geleden de Utrechtse bioloog
prof.dr. Werger met de vraag hoe dit
probleem zou kunnen worden
aangepakt. Onder zijn leiding is
destijds een projectgroep aan de slag
gegaan om het probleem te
bestuderen.
Uit dat onderzoek is gebleken, dat
een snelle stikstof-kringloop de
oorzaak is van de steeds verder
oprukkende vergrassing.
Grassoorten veroorzaken veel meer
dode plantedelen dan de
heideplantjes. De dode grasdelen
bevatten verder aanzienlijk meer
stikstof dan heide. Door rotting van
het afgestorven gras wordt die grote
hoeveelheid stikstof sneller omgezet
in voedingsstoffen voor levende
Archieffoto
Uit miljoenen jaren oude fossiele resten van planten en
dieren kan soms nog de oorspronkelijke genetische
informatie worden teruggevonden.
planten. En het zijn juist de grassen
die daarvan profiteren. Op die
manier ontstaat dus een sneeuwbal
effect, dat ervoor zorgt dat de
vergrassing van de heidevelden
steeds sneller verloopt.
Vroeger werd geprobeerd om de
vergrassing tegen te gaan door
maaien of afbranden. Uit het
Utrechtse onderzoek is gebleken dat
dat nauwelijks helpt. Maaien
gebeurt pas in het najaar, en dan
hebben de grassen het grootste deel
van hun reservevoedsel al naar de
wortels getransporteerd. Als de
bovengrondse delen van het gras
worden gemaaid, dan kan die
voorraad na de winter gewoon weer
worden aangesproken. Ook
afbranden heeft weinig zin omdat de
as, die achterblijft op het terrein,
later weer in de bodem wordt
opgenomen en wordt omgezet in
voedingsstoffen, die opnieuw door
de plantewortels worden
opgenomen.
Het enige dat helpt is het afvoeren
van de Stikstof in de bodem, zo is uit
het Utrechtse onderzoek gebleken.
Dat kan gebeuren door de heide af te
plaggen, waardoor de meeste
voedingsstoffen worden verwijderd
en de bodem verarmt. Sinds een
aantal jaren wordt deze aanpak
meer en meer in de praktijk
toegepast.
NASA wil
naar Pluto
De Amerikaanse
ruimtevaartorganisatie NASA heef!
vergevorderde plannen om nog voor
het einde van deze eeuw twee
onbemande ruimtesondes te sturen
naar de planeet Pluto. Dat meldde
onlangs het Amerikaanse blad
Aviation Week and Space
Technology. Pluto is de verst
verwijderde planeet in ons
dJnASA Wii in 1998 of 1999 twee
kleine sondes lanceren. Die sondes
doen er zeven jaar over om de
afstand van ongeveer 5,7 miljard
kilometer tot de planeet af te leggen,
De twee sondes moeten onderzoek
doen naar de atmosfeer en het
oppervlak van Pluto en haar maan
Charon. De planeet, die in 1930
werd ontdekt, heeft een doorsnede j
van 2.284 kilometer en is daarmee
zelfs kleiner dan onze maan .Een
'dag' duurt op Pluto bijna 6,4 dagen,
een 'jaar' 248jaren.
De beste opnames van Pluto zijn
vorig jaar gemaakt met de Hubble
ruimte-telescoop, maar die laten
slechts een wazige bol zien. Met
camera's aan boord van de Pluto-
sondes zouden op het oppervlak van
de planeet details met een grootte
van een kilometer kunnen worden
waargenomen.
DE STERREN
Onder gunstige omstandigheden is
het zelfs met het blote oog zichtbaar,
ook al bevindt het zich op ruim twee
miljoen lichtjaar van ons vandaan:
M31 oftewel het sterrenstelsel dat
bekend staat als de
Andromedanevel. En waarbij de M
de M is van de achttiende-eeuwse
Franse astronoom Charles Messier,
die een lijstje van bijzondere
hemelobjecten maakte. De
Andromedanevel, met een kijker te
vinden als een zwakke elliptische
gloed, is een tweelingbroer van onze
eigen Melkweg, maar dan anderhalf
keer zo groot: een spiraalstelsel met
miljarden sterren.
M31 was, in 1924, het eerste object
aan de hemel dat met een
reusachtige spiegeltelescoop
herkend werd als een apart
melkwegstelsel. En op die geweldige
afstand is het ook het verst
verwijderde object dat nog met het
blote oog te zien is.
Inmiddels weten we dat onze eigen
Melkweg, met de zon als slechts een
van de talloze sterren, en de
Andromedanevel tot een groep van
ongeveer dertig van dergelijke
sterrenstelsels horen. De Lokale
Groep noemen de sterrenkundigen
haar. Verderop zit het heelal 'vol'
met nog vele, vele andere eilanden
die elk miljarden sterren bevatten.
De Andromedanevel ontleent zijn
naam aan het sterrenbeeld waarvar
hij om zo te zeggen deel uitmaakt.
Andromeda op zijn beurt is als
dochter van Cepheus en Cassiopeia
(twee andere sterrenbeelden,
eveneens aan de oostelijke hemel)
een der hoofdpersonen in de
beroemdste van alle Griekse
mythes. Waarin de mooie
Andromeda wordt geofferd om een
verschrikkelijk zeemonster gunstig
te stemmen en waarin zij wordt
gered door de held Perseus.
samenstelling
PaulHoukes
Taalsysteem biedt hulp
Wie vertaalwerk doet of correspondentie voert met
buitenlandse ondernemingen kan wat hulp zo nu en dan
best gebruiken. Een woordenboek onder handbereik is
toch wel het minste en een naslagwerkje om zo nu en
dan nog eens iets over de grammatica op te zoeken kan
ook handig zijn. Die taaihulp, maar dan in een heel wat
slimmere vorm, kan worden verkregen via een
elektronisch woordenboeksysteem, dat de firma
Transword uit Arnhem heeft ontwikkeld samen met
Van Dale en het Cito. Het systeem is voor DOS-pc's
binnenkort voor diverse talen leverbaar.
Het taalsysteem kan vanuit elk
tekstverwerkingsprogramma met een enkele
toetsaanslag worden geactiveerd. In de elektronische
woordenboeken, met dezelfde inhoud als de Van Dale
Handwoordenboeken, kan snel de betekenis en de
vertaling van woorden of begrippen worden opgezocht.
Elk wordenboek heeft gemiddeld 40.000 ingangen; de
Spaanse delen zelfs 60.000. Afzonderlijk zijn voor elke
taal ook zogenaamde contextwoordenboeken
beschikbaar, waarin honderden voorbeeldzinnen en
hun vertaling zijn opgenomen.
Een zo mogelijk nog interessanter onderdeel van het
taalhulpsysteem is Schrijfhulp, ontwikkeld door het
Centraal Instituut voor Toetsontwikkeling (Cito). Het
programma-onderdeel bestaat uit drie modulen:
grammatica, briefconventies en taalfuncties. In het
grammatica-deel kunnen alle schrijfregels van de
gekozen taal worden opgezocht, inclusief zaken als
naamvallen, de vervoeging van onregelmatige
werkwoorden enzovoort. Met de modulen
briefconventies en taalfuncties kunnen vaak
terugkerende onderdelen van correspondentie (aanhef
en afsluiting, bedanken, uitnodigen, ongenoegen of
waardering
uitdrukken
enzovoort) snel
worden opgezocht.
De modulen
bevatten voor al die
functies complete
zinnen, die
desgewenst naar
eigen behoefte
aangepast direct
in het document
kunnen worden
foto Transword
De Handwoordenboeken van Van Dale zijn
in het taaihulpsysteem van Transword
opgenomen.
Het complete
systeem werkt
onder het beheer
van het
zoekprogramma
MTX Reference, dat
tijdens het gebruik
deels resident in het
geheugen is
opgeslagen en dat
dus snel kan worden
geactiveerd. MTXR
zet na het oproepen
een of meerdere
vensters op het
scherm, waarin de
zoektermen kunnen
worden ingevoerd
en bekeken.
Bediening van het
programma is
eenvoudig: binnen
een half uur kan
iedereen ermee
overweg. Aan de beschikbare taai-informatie kunnen
eigen aanvullingen worden toegevoegd, zodat de
woordenboeken steeds completer worden. Die
aanvullingen komen in een afzonderlijk bestand terecht,
dat later desgewenst weer in het hoofdwoordenboek kan
worden geïntegreerd.
Het zoekprogramma kan gebruikt worden met
meerdere woordenboeken. Met zogenaamde hot keys
kan tussen 27 woordenboeken worden geschakeld. Dat
hoeven overigens niet alleen de Van Dale
Handwoordenboeken te zijn; ook allerlei vak
woordenboeken kunnen worden opgenomen.
Het complete taalsysteem wordt in gecomprimeerde
vorm op de harde schijf van de computer gezet. De
elektronische woordenboeken nemen per deel 2,7
megabyte in beslag. Daar komt dan nog wel wat ruimte
bij voor het MTXR-programma en de Schrijfhulp.
De prijs van de elektronische taaihulp is afhankelijk van
hoe het pakket is samengesteld. Het beheerprogramma
MTXR kost 350 gulden, de basiswoordenboeken 175
gulden per deel, de contextwoordenboeken 125 gulden
per deel (basis- en contextboeken gezamenlijk zijn wat
goedkoper), en de schrijfhulp per taal kost 245 gulden.
Voor de Spaanse boeken is de prijs wat hoger. Alle
bedragen zijn exclusief BTW.
Transword werkt inmiddels ook aan versies voor de
Apple Macintosh en voor Unix-systernen. Wanneer die
uitvoeringen beschikbaar zijn is nog niet bekend. H
De NASA-zoektOCht in het voetspoor van de serie Startrek
