Sovjet-leger verdwaald in het nieuwe rijk
'Voor oude ezels komen Britten wel in touw'
Zaterdag /Reizen
DI K
Leidse Courant f»
zaterdag 26 september 1992 i
Bijna 75 jaar was de macht van het Sovjet-leger vrijwel onbeperkt, maar na
het uiteenvallen van de communistische heilstaat, is het militaire apparaat
in verwarring. Tienduizenden soldaten dolen in de Baltische staten zonder
dat ze weten in naam van welke natie ze daar zijn.
Ie Leningradskoje Chaussee,
|t begin vormt van de verbin-
issen Moskou en wat nu weer
iburg heet, staat ongeveer ter
van het Dinamo-sportcom-
»n geweldig gietijzeren hek dat
|e bovenkant omgeven wordt
sociaal-realistische sculpturen
oere sovjet-krijgers die waak-
als indianen een hand boven
in tegen de zon, de hemel af
in. Wie door de spijlen gluurt,
»n lange oprijlaan die zich in
irkachtige bebossing verliest.
Ie bomen in de verte schemert
armeren vermoeden van een
ale villa.
typisch zo een complex waar je
leger tijden als sovjet-burger
r de pas in te houden voorbij
)it was immers overduidelijk
n die centra waar de militaire
van de USSR op het vereiste
jower-niveau werd gehouden.
eim\
is dus zwaar geheim en je kon
maar beter verre van hou-
ouwens, de wachtposten zou-
onmiddellijk ingewikkeld
ankijken en vragen gaan stel-
i je daar zou rondhangen. Dus
»n door, tenzij een meterslan-
itslimousine zich zonder ver-
lichtplegingen een weg van of
at hek baande. Die auto's had-
inzelfsprekend vóorrang, ook
ken de verkeersregels andere
nmers, glansden daar niet de
alssterren op de achterbank?
mes, daar kon je als eenvoudi-
'eling maar beter halt voor
l in deze tijd van chaotische
Beringen en vernieuwingen
trigerende vraag, in hoeverre
itairen in de voormalige USSR
f macht en het aanzien bezit-
i ze hadden toen dit gebouw
je Leningradskoje Chaussee
êt hoofdkwartier was van de
lenlijke troepenmacht van het
jpau Pakt. Om maar niet te
van de periode daarvoor,
lassili, de zoon van de almach-
Jalin, hier als commandant van
ntmacht werkte. Dat waren de
waar menig veteraan met wee-
tan terugdenkt: de oorlog te-
waar ze als triomferen-
len uit terugkwamen.
Vanzelfsprekende machtsau-
pat een sovjet-officier sinds-
ngaf, en dat gedragen werd
fcn bevolking die het zelf alle-
|ad meegemaakt, begon pas te
leen toen ruim veertig jaar la-
rampzalige werkelijkheid om-
Vfghanistan tot de massa be-
Jor te dringen. Dat de militaire
■ning, nodig voor het bijhou-
lin de wapenwedloop met de
jgde Staten, jaarlijks ongeveer
Irde van het nationale budget
jfete (en volgens sommige bere
gen zelfs ruim de helft, als je
bij het militair-industriële
Maarschalk Jevgeni Ivanitsj Sjaposjnikov: 'Rusland en Oekraïne zijn geen vijanden'.
complex betrokken onderzoeksinsti
tuten en de ruimtevaart-projekten
meerekende) is een gegeven dat
eveneens pas nu, nu het in.feite te
laat is, enige bekendheid heeft ge
kregen.
Genadeslag
De Augustuscoup van vorig jaar,
waarbij maarschalk Jazov, de minis
ter van defensie, tot over zijn oren
betrokken was, leek aan het prestige
van de Rode Armee de genadeslag
toe te dienen. De grote kolonnes
tanks die even machteloos als doel
loos in die dagen door de stad zwier
ven maakten, toen de eerste angst
was weggeëbd, voornamelijk een
mallotige indruk. Toch hadden er
nog hele nare dingen kunnen gebeu
ren, als de huidige hoofdgebruiker
van het complex aan de Leningrads
koje Chaussee zich niet zo kordaat
tegen de putschisten had verzet:
maarschalk Jevgeni Ivanitsj Sjaposj
nikov. De wachtposten openen het
hek en onder begeleiding van drie
majoors rijden wij over de oprijlaan,
passeren wij de stram saluerende
wachtposten bij de ingang van de vil
la en zitten wij even later oog in oog
met de man die op 20 augustus 1991
aan KGB-chef Kijoetsjkov, de meest
doorgedraaide van de coupplegers,
liet weten dat hij zijn luchtmacht op
dracht zou geven om het Kremlin te
bombarderen als Krjoetsjkov en zijn
trawanten mochten besluiten om
daar hun intrek te nemen om het
land te gaan besturen.
Sjaposjnikov, uiterst Russisch in
zijn joviale gedrag, zijn bonkige pos
tuur en zijn zware, doorrookte stem
(gedurende ons gesprek steekt hij
menig westerse filtersigaret op, de
aansteker die de meeluisterende pr-
generaal hem bij de eerste rookbe
weging gedienstig voorhoudt blijft
een vol uur lang tussen de korte, dik
ke vingers van de maarschalk heen
en weer gaan) verschaft ons een op
merkelijk inzicht in zijn gemoeds
toestand gedurende die augustusda
gen: „Het hoogtepunt van mijn emo
ties was, dat zowel het Politburo als
het Centraal Comité van de Commu
nistische Partij, waarvan ik toen nog
lid was, zwegen tijdens de coup.
Daar kon ik niet met mijn verstand
bij. Ik heb een volle dag gewacht op
een standpunt uit die hoek, die ook
de mijne was, en toen dat uitbleef
heb ik daar in het openbaar mijn ver
bazing over uitgesproken en ben ik
zelf tot actie overgegaan. U moet
zich goed realiseren dat zoiets voor
een sovjet-militair uiterst ongebrui
kelijk was. Maar ik kon niet anders,
ik was immers op de hoogte van de
gevaarlijke plannen die vooral
Kijoetsjkov had, en die tot een gi
gantisch bloedbad zouden leiden.
Nee, ik ben toen niet uit de partij ge
stapt, want dat zou in die hectische
dagen contraproduktief hebben ge
werkt. Dat zou tot een scheuring
binnen de strijdkrachten hebben
kunnen leiden en ik was, als com
mandant van de luchtmacht, uiter
aard gebaat bij eenheid en coördina
tie.
Pas op 23 augustus, een dag na het
einde van de coup, leverde ik mijn
partijboekje in. Een paar uur later
benoemde Gorbatsjov, die zoals u
weet de partij ondanks alles trouw
was gebleven en haar rol in het ge
heel probeerde te vergoelijken, mij
desondanks tot de nieuwe minister
van defensie, en twee dagen later tot
maarschalk. Daaraan kunt u op zijn
minst de gedachte ontlenen, dat de
vanzelfsprekende leidende rol van
foto Willy Slingerland
de communisten binnen het militai
re apparaat sindsdien is verdwe
nen".
Zinspeelt de maarschalk nu op de
steeds weer opdoemende geruchten,
als zouden er binnen de armee plan
nen voor een nieuwe staatsgreep,
richting terug-naar-af, worden ge
smeed? Er volgen óp onze voorzich
tige vragen daaromtrent behendige
ontwijkende manoeuvres, ingekleed
in de herhaalde verzekering dat
thans het strikt legaal functioneren,
compleet met controle door het par
lement, voor de militairen het alge
meen aanvaarde vaste uitgangspunt
is. Een weinig bevredigend ant
woord, maar Sjaposjnikovs huidige
post van bevelhebber van de GOS-
strijdlcrachten is dermate onduide
lijk, dat concrete antwoorden op dit
soort vragen ook nauwelijks ver
wacht mochten worden.
Want als je anno 1992 spreekt over
'het' leger, waar heb je het dan over?
De eenheid van het Rode Leger,
waarin onze gesprekspartner is op
gegroeid, is officiéél afgeschaft, want
elk GOS-land heeft zijn eigen troe
penmacht of is bezig die te formeren.
Tegelijkertijd zitten er in alle GOS-
landen bevelhebbers en stafofficie
ren die elkaar allemaal van haver tot
gort kennen uit de sovjettijd en alle
maal op de Froenze-academie in
Moskou hebben gezeten. Je kunt je
voorstellen dat de tot voor zeer kort
nog spreekwoordelijke cameraderie
van de rode officieren het in vele
dwarsverbanden nog steeds ruim
schoots wint van de nieuwe nationa
le verhoudingen, die bij voorbeeld in
het getouwtrek om de Zwarte-Zee
vloot de Oekraïnse en Russische ad
miraals op het hoogste niveau tegen
elkaar opzetten - maar wie weet of
een dek lager de iets minder in de
kijker lopende officieren niet als
vanouds de vodkafles op tafel zetten
om elkaar broederlijk onder tafel te
drinken? Er is in deze overgangstijd
zoveel ouds dat- moet afsterven en
zoveel nieuws dat nog moet groeien,
dat ook iemand als Sjaposjnikov, die
toch gepokt en gema
zeld is in het militaire
bedrijf, het inzicht in de
werkelijke stand van za
ken is kwijtgeraakt.
Het is misschien dat
oude gevoel van de op
rechte rode soldaat, dat
Sjaposjnikov, sprekend
over de dreiging van de
Oekraïne als een zelf-
standige kernmacht, tot
een vrij heftige uitspraak brengt:
„Dat is allemaal het gevolg van het
feit, dat politici proberen om munt
te slaan uit de nationalistische eufo
rie, die overal is losgebarsten. Voor
ons militairen is het allang een uit
gemaakte zaak, dat wij de kernwa
pens in een hand moeten houden.
Daar ben ik, als GOS-commandant,
voor verantwoordelijk en ik kan u
verzekeren dat er tussen mij en mijn
vakgenoten elders geen meningsver
schillen hierover bestaan. De moei
lijkheden komen uit de politieke
hoek. In alle vroegere sovjet-repu
blieken zijn eigen parlementen ont
staan en die gaan natuurlijk eerst
eens kijken, hoe zij hun nieuw ver
worven souvereiniteit maximaal
kunnen garanderen. En omdat de
Oekraïne een aanzienlijk kernwape
narsenaal op zijn bodem heeft, gaan
er in Kiev als vanzelf stemmen op
die zeggen: weet je wat, we houden
die dingen gewoon, want dan zijn we
op zijn minst gelijkwaardig aan Mos
kou. Maar ik zie dat alles als tijde
lijk, en zeker niet als voorbode van
een gewapend conflict tussen Rus
land en de Oekraïne, waar veel men
sen zo bang voor zijn. Welnee, dat
acht ik uitgesloten. Wie dat sugge
reert is een vijand van deze beide
volkeren en ontkent de werkelijke
gevoelens van eenheid, die al eeu
wenlang tussen de Rus en de Oekraï
ner bestaan".
Competentie
Iets zorgelijker begint Sjaposjnikov
te kijken als de kwestie aan de orde
komt van de honderdduizend man
'Ons
isolement is
doorbroken'
troepen die in de eveneens zelfstan- te doen.
dig geworden Baltische landen na de
ineenstorting van de USSR zijn ach
tergebleven. Niemand weet wat die
krijgsmacht precies vertegenwoor
digt, maar de afvoer ervan behoort
in elk geval wel tot de competentie
van het GOS-commando. Sjaposjni
kov: „Het is toch te gek dat men jn
vooral Letland en Litouwen nu, uit
sluitend om nationalistische motie
ven, begint te eisen dat die troepen
uiterlijk eind volgend jaar verdwe
nen moeten zijn? Dat is moreel ge
sproken beslist niet in orde, het gaat
hier toch om mensen die thuis, in
Rusland of waar dan ook, geen op
vang hebben. Denk even aan het
Britse Rijnleger in Duitsland, dat
acht tot tien jaar de tijd krijgt om te
vertrekken. En de Engelsen hebben
geen dertigduizend nieuwe wonin
gen nodig voor hun beroepsmilitai
ren. Wij wel, maar die zijn er niet en
het duurt nog wel even
voordat die er wel zijn.
Dus dan is het onverant
woord en provocerend,
om te zeggen dat die
mensen toch meteen
hun biezen moeten pak
ken, laat staan om te
suggereren dat wij ze
daar houden om even-
tueel de klok te kunnen
terugdraaien en ze weer
onder het gezag van Moskou te bren
gen". Die lange arm van Moskou,
Sjaposjnikov constateert het zonder
zichtbare spijt, is afgestorven. Er
zijn immers geen duidelijke vijanden
meer (de Russische generaal Genna
di Ivanov had ons eerder, tongue in
cheek, toevertrouwd: 'De president
leert ons, dat wij geen vijanden meer
hebben'), zijn GOS-troepen (waar
van niemand overigens de omvang
weet te melden) zijn er slechts ter
voorkoming van interne conflicten
zoals daar zijn extremisme of etni
sche onlusten. Als de Baltische lan
den zich netjes gedragen, zo wekt
Sjaposjnikov de indruk, komt het al
lemaal best in orde. Ja zelfs zal men,
indien nodig, VN-waarnemers ac
cepteren. „Want we zijn nadrukke
lijk deel gaan uitmaken van de we
reldgemeenschap, ons isolement is
verbroken", zegt de maarschalk bij
het afscheid.
We wandelen terug naar de bus bij
de ingang. In het schemerduister
van de enorme hal zien wij een on
voorstelbaar groot schilderij, waar
op de overwinningsparade op het
Rode Plein van 1945 is afgebeeld.
Stalin, omgeven door de communis
tische mede-machthebbers van toen,
kijkt toe hoe de buitgemaakte vaan
dels van de nazi-legers aan zijn voe
ten op een hoop worden gesmeten.
In de hal hangen nog twee schilderij
en, maar die zijn met houten schot
ten afgedekt. Als wij aanstalten drei
gen te maken om enig onderzoek te
verrichten maant de meegekomen
pr-generaal ons tot spoed: de bus
wacht, wij hebben vandaag nog meer
Ingeland had in 1935, als eerste land in de wereld, een vereniging voor
willige euthanasie. Maar veel heeft zij niet bereikt. De Britse arts Nigel
3x, die op verzoek van een doodzieke patiënt euthanasie pleegde, werd
vorige week veroordeeld wegens moord.
j.ice Broeksma
ind verwachtte het, maar het
fde: de Britse arts Nigel Cox
week schuldig bevonden
ds IVr01^enkree&een voorwaarde-
am >vangenisstraf opgelegd. Hij
d eer na(^rukkelijk verzoek van
jpodzieke patiënt Lilian Boyës
itde|nd aan ^aar lijden gemaakt,
echte ®°yes leed aan ernstige ge-
de }sreumatiek en had daarbij
aderrn^are comP^ca^^es- Als ze
jangeraakt gilde de patiënt het
jli de pijn. Ze woog uiteindelijk
-par 30 kilo, pijnstillers hielpen
Jbeer en Nigel Cox, haar arts,
echtfar gevraagde injectie die
aaddi ze^e achter het lijden.
leidde duidelijk in het medisch
idenP over Lilian Boyes dat die
3 injectie een dodelijke hoe-
lid potassium chloride had be-
lat d?n ^erse' katholieke verpleeg-
js dat en ging met die informa-
k her ^aar suPei"ieuren. Bet werd
rafzaak.
d alletbank in Engeland werkt
pt een jury van leken. Drie van
chlinry\eden snikten het in de
Izaa_l uit toen het vonnis be-
4 jwerd gemaakt. Elf van de
at Juryleden besloten dat Cox
ïeeftN was aan moor^- rechter
J er nog een schepje bovenop
at erf ze^?en ^a^ 'wa^ u ^eed
J crimineel was, maar een to-
Brraad aan uw ondubbelzinni-
als arts'.
iol nj
^Yopoonlijn van Exit, de vereni-
,]oor vrijwillige euthanasie pal
an 7^oek bij de Nederlandse am-
|e in Londen, is voortdurend
Iprek en als we de vereniging
Indelijk te pakken hebben ge
kregen en melden dat we het graag
eens zouden hebben over de Britse
mentaliteit naar aahleiding van de
strafzaak, dan zegt de mannestem:
„Eén moment", en hij meldt het ver
zoek aan een derde en bij de woorden
'Britse mentaliteit' brult men het op
de achtergrond uit van het lachen.
„Wat er deze week gebeurd is", zegt
Meredith MacAdale, woordvoerder
van Exit, later, „komt voort uit het
Victoriaanse'tijdperk. Die houding
Euthanasie
verhit Britse
gemoederen
van autoriteiten dat zij het het beste
weten. Dat zo'n verpleegster zo'n
zaak aankaart, dat zo'n jury instemt
met de uitspraak dat Nigel Cox
schuldig is aan moord, dat was een
totale verrassing, wij hadden het
niet verwacht. Maar het kan er mee
te maken hebben dat Britten zich la
ten intimideren dotJr autoriteiten en
de wet. Dat zo'n jury dus kijkt naar
wat er niet mag, in plaats van de hu
mane handeling in overweging te ne
men".
Exit werd in 1935 opgericht door
artsen, vooraanstaande kerkmen
sen en advocaten en was de eerste
vereniging ter wereld voor vrijwilli
ge euthanasie. Doel van de vereni
ging is: de machthebbers zo ver te
krijgen dat de wet wordt veranderd.
Euthanasie is illegaal in Groot-Brit-
tannië, maar passieve euthanasie,
het stopzetten van behandeling,
wordt op grote schaal toegepast. Het
gaat Exit er nu om dat strafzaken te
gen artsen zoals Nigel Cox niet meer
voor kunnen komén. „Wij willen een
stap verder gaan dan Holland", zegt
Meredith MacAdale. „We willen niet
alleen dat actieve vrijwillige eutha
nasie onder bepaalde omstandighe
den wordt gedoogd, maar ook dat dat
in de wet komt te staan".
Opiniepeiling
Volgens Exit blijkt uit iedere opinie
peiling dat het Britse publiek daar
nauwelijks moeite mee heeft. Mere
dith- MacAdale: „Telkens weer is
tussen de 75 en 85 procent van de
Britten voor vrijwillige euthanasie.
En laatst hield een blad voor jonge
professionele vrouwen hier een pei
ling en daaruit bleek dat 99 procent
van de lezers voor vrijwillige eutha
nasie was".
„De moeilijkheid zit hem in het Brit
se parlement. Dat loopt zó achter.
Werkelijke verandering gaat hier zó
langzaam. Parlementsleden hebben
dat noodzakelijke contact niet met
de samenleving, die heden hun infor
matie uit papieren. En wat krijgen
ze te lezen? Niet de mening van een
groot deel van het publiek, dat tradi
tioneel passief is en niet schrijft. De
parlementsleden krijgen dus de
scheldkanonnades en meningen te
horen van de extreme pro-leven-
groepen, die hier ook zijn in Enge
land. Dat is absoluut een minder
heid. Maar een minderheid die luid
keels van zich laat horen, die dreigt
op een ander te stemmen als dat be
treffende parlementslid blijk geeft
actieve vrijwillige euthanasie te
steunen.
„Die pro-levengroepen hebben de
zaak dus in de tang. Een parle-
mentslid heeft ons dat ook met zo
veel woorden gezegd. Die heeft een
'safe seat' in het parlement, hij staat
Arts Nigel Cox, omringd door familie en sympathisanten, is tot een jaar voorwaardelijk
veroordeeld, wegens het plegen van euthanasie.
sterk en weet dat. Hij weet dat hij in
het Britse stelsel van kiesdistricten
in zijn disctrict wordt gesteund door
zijn aanhangers. Hij zei ons dat hij
het zich om die reden kan veroorlo
ven om controversiële zaken aan te
snijden als euthanasie. Maar veel
andere parlementsleden zijn bang
voor dergelijke taboe's. Die denken,
ondermeer door die uitgesproken
pro-levencampagne, datje wel tegen
euthanasie moet zijn". Om die reden
richt Exit zich er op om zeer actief
campagne te voeren, duidelijk naar
buiten te treden, met lezingen door
het hele land, voorlichting aan pu
bliek en ook aan artsen, misschien
vooral aan artsen die bang zijn door
de wet in de kraag te worden gegre
pen als ze zelfs medewerking geven
aan passieve euthanasie en dat is
dus gewoon niet zo.
Verder probeert Exit het grote pu
bliek en de machthebbers aan het
verstand te brengen dat de hele dis
cussie gaat om, met nadruk, vrijwil
lige euthanasie. Op verzoek dus van
de patiënt. En dat die hele discussie
van moralisten over het lukraak do
den van patiënten wild west-verha
len zijn. Omdat het altyd zal gaan
om de keus van de patiënt zelf, die
wat Exit betreft gerespecteerd moet
worden. Want wat hébben buiten
staanders met die eigen keus te ma
ken. Dat gaat over hetzelfde als bij
abortus. Over de eigen keus.
De strafzaak deze week heeft de hele
discussie in één klap veel verder ge
holpen, zegt Meredith MacAdale.
„Er is een golf van reacties geko
men. Op zo'n moment zijn mensen
zich ineens bewust van het belache
lijke van zo'n rechtszaak. Iedereen
heeft de details over de ziekte van de
patiënt gelezen. Inclusief de opvat
ting van haar naaste familie, die de
arts niet heeft aangeklaagd, integen
deel. En inclusief het feit dat de pa
tiënt nadrukkelijk had gevraagd om
het einde van haar lijden, dat al der
tien jaar duurde. Iedereen heeft dus
kunnen concluderen dat die arts niet
zo maar in een opwelling iemand
heeft gedood. Het ging om het huma
ne eind. Dat heeft een groot publiek
begrepen. Dus is men ontzet over
het vonnis tegen de arts. Dus is de
discussie losgebrand. In de kranten,
op televisie". Exit heeft 12.000 le
den, heeft vier betaalde krachten
van wie twee part-time, is niet-ge-
subsidieerd. MacArdale: „Wij mogen
onder de Britse wet geen liefdadig
heidsorganisatie zijn en lopen daar
door alle belastingvoordelen mis die
liefdadigheidsorganisaties wel heb
ben. De reden' dat wij daar buiten
vallen is dat je als liefdadigheids-
groep geen campagne mag voeren
voor politieke verandering. Dat
geldt hier ook voor een organisatie
als Amnesty International".
Dirk Bogarde
De Britse vereniging moet het heb
ben van publiciteit. Naar aanleiding
van de rechtszaak tegen Nigel Cox
hebben talloze Britten om meer in
formatie gevraagd en talloze Britten
hebben hun hulp aangeboden. Ook
bekende Britten. Zoals acteur
schrijver Dirk Bogarde, die vice-pre
sident is van de vereniging en die in
interviews wild tekeergaat tegen de
Britse mentaliteit, tot over de gren
zen toe. In een interview met NRC
zei hij laatst: „Je moet lijden in En
geland". En hij vertelde over het bit
tere eind van het leven van een
vriend, die op zijn sterfbed in Enge
land had gezegd: 'Als je dit een hond
zou aandoen zouden ze je arreste-
Britten zorgen beter voor hun bees
ten dan voor hun mensen? Meredith
MacArdale: „Ja. Je kunt hier inder
daad vervolgd worden als je een dier
laat lijden. Mensen geven bakken
met geld aan opvangcentra voor
oude ezels. Ik heb niets tegen ezels.
Maar u begrijpt wat ik bedoel".
