Montgomery Clift: een
held vol onzegbare pijn
De schilder van
het grijze weer
Over de Crash wordt nu veel nagedacht
Cultuur
I c
Leidse Courant
I vrijdag 25 september 1992
Montgomery Clift is nooit een mythe geworden zoals zijn tijdgenoten James Dean en Marlon Brando. Toch schiep de
gevoelige acteur met zijn delicate schoonheid een nieuw soort Hollywoodheld. Met zijn komst was het tijdperk van de
stoere, vastberaden hoofdrolspeler voorbij.
foto van Voorst van Beest
Floris Arntzenius schilderde veel Haagse stadsgezichten,
zoals dit gezicht op het Noordeinde.
Wie eenmaal een Arntzenius aan de muur
heeft, wil 'm nooit meer kwijt. Vandaar dat
aan de overzichtstentoonstelling in het
Haags Historisch Museum en Van Voorst
van Beest ruim twee jaar voorbereiding
vooraf ging.
door Trudy van der Wees
„Die natte straten, die prachtige
strandjes...". Pieter van Voorst van
Beest wordt lyrisch als hij praat over
de schilder Floris Arntzenius. Sa
men met het Haags Historisch Mu
seum en Heemhage Holding organi
seert hij vanaf morgen tot en met 15
november een grote tentoonstelling
over deze Haagse kunstenaar. In to
taal worden 170 werken tentoonge
steld. Bij de expositie verschijnt een
uitgebreide kleurencatalogus van de
hand van Dolf Welling.
Sommige deskundigen rekenen
Arntzenius ten onrechte tot de
Haagsche school, de stroming die
het Hollandse polderlandschap en
het leven van alledag tot hun thema
maakte. Ongetetwijfeld hebben Is-
raëls, Maris, Mauve, Mesdag invloed
gehad op de jonge Arntzenius, maar
daarna is hij zijn eigen weg gegaan,
meent Van Voorst.
Bovendien, hoewel Arntzenius ook
landschappen, stillevens en portret
ten schilderde, wordt hij vooral be
wonderd om zijn sfeervolle, meestal
Haagse, stadsgezichten. En dat is
niet bepaald een specialiteit van de
Haagsche School, met uitzondering
van een man als Breitner.
De Spuistraat, het Noordeinde, de
Denneweg, de Lange Poten, talloze
malen heeft Arntzenius ze geschil
derd. In regen, mist en wind. En ze
blijven bekoren, vanwege de sfeerte
kening, en - zeker voor de oudere
Hagenaars - het tijdsbeeld.
Van Voorst van Beest, gespeciali
seerd in Breitner en Israels, wordt al
jaren gefascineerd door Arntzenius.
„Wanneer we bij klanten over de
vloer komen om collecties te bekij
ken, zit daar ook regelmatig iets van
Arntzenius bij. Het zijn nu eenmaal
tijdgenoten. Ik werd hoe langer hoe
meer door zijn schilderijen getrok
ken. Probleem is alleen dat het me
rendeel van zijn schilderijen zich be
vindt in particuliere collecties, en
wie eenmaal een Arntzenius aan de
muur heeft hangen, wil 'm nooit
meer kwijt!"
Desondanks besloot de Haagse
kunsthandelaar een tentoonstelling
aan de kunstenaar te wijden. Via een
advertentie kwam hij in contact met
mensen die een Arntzenius in hun
bfezit hebben, en die tijdelijk wilden
afstaan voor de tentoonstelling. Dat
Waren er uiteindelijk zo veel, dat sa
menwerking gezocht met het Haags
Historisch Museum, dat reeds diver-
sè werken van de Arntzenius bezit.
Kleindochter
Floris Arntzenius werd in 1864 in
Söerabaja geboren. Zo'n tien jaar la-
tér reisde hij naar Nederland, en in
1892 streek hij samen met z'n moe
der - inmiddels weduwe - neer aan
de Balistraat 103. Hij trouwde met
zijn overbuurvrouw, de schilderes
Lide Doorman. Ze kregen vier doch
ters, waarvan er nu nog twee in le-
vpn zijn. Arntzenius kleindochter
Floor van Raab van Canstein, die in
Den Haag een antiekzaak drijft aan
de Denneweg, is van onschatbare
waarde geweest voor de samenstel
ling van deze tentoonstelling. Ze
opende de familie-archieven en dook
brieven, foto's en andere herinne
ringen op, die ervoor zorgen dat de
figuur van Floris Arntzenius na een
halve eeuw weer tot leven komt. Bo
vendien bleek ze in staat haar hoog
bejaarde tantes te bewegen om werk
van hun vader aan Van Voorst vaii
Beest af te staan. Een hele toer.
„Ze wilden de werken niet te lang
missen", zegt Van Voorst. „Het gaat
weliswaar maar om een tentoonstel
ling van twee maanden, maar het
werk moet van te voren worden
hier en daar gerestaureerd, enzo
voorts. Dat kost tijd. De dames zaten
soms tegen een strandgezicht aan te
kijken, het leek wel nacht, zo vuil!
Daar krijgt u een helder strand voor
terug, zei ik dan. Maar toch, op de
een of andere manier is het hun
schilderij niet meer", zucht Van
Voorst van Beest bij de herinnering.
Grijs
In 1969 vond in het Haags Gemeen
temuseum een tentoonstelling
plaats van werk van Arntzenius.
Daarmee werd zijn werk eindelijk in
grotere kring bekend. In het buiten
land had men Arntzenius al eerder
ontdekt. Op tentoonstellingen in
München, Venetie, Pittsburg en
Brussel werd zijn werk onderschei
den met medailles.
De nieuwe tentoonstelling levert
niet alleen een nog completer beeld
op van Arntzenius' werk, maar ook
van de mens achter de kunstenaar.
Vooral dat laatste geeft Van Voorst
van Beest een warm gevoel. Want
ondanks zijn trendy uiterlijk (Mic
key Mouse-stropdas op streepjess
hirt en modern brilletje) voelt hij een
zekere verwantschap met kunste
naars als Breitner, Israëls en hun
tijdgenoten. Soms denkt hij dat hun
geest nog rondwaart in zijn woning
aan de Anna Palownastraat. Het
huis was namelijk vroeger eigendom
was kunsthandelaar Nieuwenhui-
zen Segaar, die in zijn tijd veel op
trok met de Haagse impressionisten.
Het is niet ondenkbaar dat ook Arnt
zenius er regelmatig op bezoek
kwam.
„Van Nieuwenhuizen Segaar hoorde
trouwens ik de mooiste verhalen
over Breitner, blijkbaar een nogal
knorrige man die over Van Gogh zei:
dat is kunst voor Eskimo's, en Is
raëls, die hij bij goed weer naar Sche-
veningen stuurde om maar weer 'ns
een paar aquarellen te maken", ver
telt Van Voorst van Beest lachend.
Overigens, 'goed weer' is een relatief
begrip. Voor Arntzenius en de Haag
sche School, niet voor niets ook wel
de Grijze School genoemd, beteken
de goed weer in elk geval een grijze
wolkenlucht, en vooral geen strak
blauwe hemel. Hij schrijft in één van
zijn brieven letterlijk: 'ik hoop maar
dat het morgen grijs weer is'.
Hij was niet de enige die er zo over
dacht. Jan Voerman stond ooit op
het punt met vakantie te gaan, toen
er een prachtige wolkenpartij kwam
overdrijven. Hij blèef prompt thuis,
pakte z'n penseleri en ging schilde
ren.
door Henk Waninge
Ze voelen zich thuis in de wereld van
de glitter, traden op met de groten
uit de showbizz, zoals Dean Martin,
Sammy Davis jr. en Shirley Bassey
en presenteren een show, die er heel
Amerikaans uitziet en klinkt. Toch
wordt Wall Street Crash gevormd
door vijf volbloed Britten, die nog
nooit in de Verenigde Staten zijn ge
weest.
Colin Copperfïeld: „Dat geeft wel
eens aanleiding tot misverstanden.
Veel mensen, ook landgenoten, den
ken dat we uit Amerika komen. Na
afloop van de Royal Command Per
formance kwam de koningin-moe
der naar ons toe, maakte een praatje
en zei tot besluit: 'Bedankt voor jul
lie bezoek".
Steve Pert vult aan: „Toch zitten er
wel degelijk Britse elementen in de
show. De humor, die in Nederland
het best wordt opgepikt, bij voor
beeld. Maar die vergissing dat we
Amerikanen zouden zijn, is wel be
grijpelijk. Tenslotte hebben veel En
gelse vocalisten een Amerikaans ac
cent. En de invloed van de Verenigde
Staten op de Britse muziek is enorm.
Denk aan de rock and roll, Motown
en rap bij voorbeeld. Typisch Britse
muziek werd er in het begin van de
jaren zeventig door Genesis en Yes
Zang, dans, muziek, theater, humor en bovenal show: dat
is Wall Street Crash ten voeten uit. Met deze formule
trekken vijf Engelse performers al twaalf jaar door
Europa. Met name het Nederlandse theaterpubliek is
gecharmeerd van deze vorm van vermaak. De komende
weken doet de 'Crash' ons land opnieuw aann.
gemaakt, maar die periode ligt al
weer ver achter ons".
Perfect
Op het jongste album 'Be there', op
genomen in Zoetermeer, is goed te
horen wat Wall Street Crash in huis
heeft. In achttien nummers wordt
een mengeling van jazz en rock, pop
en swing gebracht, waarbij de vijf vo
calisten door een tienmans-orkest
worden begeleid. Het klinkt perfect,
maar hier en daar ook gladjes. Met
de kanttekening dat de schijf het na
tuurlijk zonder visuele inkleuring
moet stellen, wat in dit geval een
paar slokken op een borrel scheelt.
Gopperfield: „We zijn ons er terdege
van bewust dat de show te klinisch
kan worden".
Pert: „Sterker nog, dat is in het ver
leden wel eens gebeurd. Sindsdien
zijn we heel kritisch. Als het gevaar
bestaat dat de spontaniteit verloren
gaat, steken we de koppen bij elkaar
om het euvel te verhelpen. Het te
genovergestelde is overigens ook wel
eens gebeurd. Soms werden we zó
meegesleept dat we de discipline ver
gaten. Dan krijgje anarchie".
Voor Wall Street Crash begon het
twaalf jaar geleden. Copperfïeld en
de zijnen belandden in de Country
Cousin Club in de Londense wijk
Chelsea. Ze konden daar veertien
dagen lang elke avond optreden,
maar kregen geen cent uitbetaald.
Hét gezelschap was nog groter dan
nu; acht zangers en tien muzikan
ten. 'Dat wordt een financiële ramp',
voorspelden Copperfields vrienden.
De link met de beurscrash uit 1929
was gauw gelegd en zo ontstond de
naam Wall Street Crash.
Copperfïeld:. „Er kwamen veel men
sen binnen, maar er gebeurde niets.
Critici vonden het project te groots
opgèzet. Hadden ze wel een beetje
gelijk in, want als je met achttien
man op een klein podium staat, loop
je elkaar constant voor de voeten. Op
de laatste avond - we hadden ons al
verzoend met ons lot - wilde een
BBC-producer ons spreken. Hij bood
ons een tv-show aan. We werden ge
vraagd voor de prestigieuze Royal
Command Performance en waren
even later voorpaginanieuws".
Wat zich als een serieuze crash liet
aanzien, veranderde in een vrolijke
plezierrit langs de theaters van En
geland en het Europese continent.
Copperfïeld: „We hebben bewust
voor het theater gekozen. We zou
den het niet hebben overleefd in het
rock 'n' roll-circuit: te weinig ruimte
en geld. Het aardige van jullie thea
ters is overigens dat de gewenste in
tieme sfeer goed tot z'n recht komt.
Direct contact met het publiek is be
langrijk. In Engeland is de situatie
momenteel niet best. Veel theaters
gaan dicht door de economische ma
laise en slecht management. Als je
jong en Brit bent heb je het moei
lijk".
Hun verklaring voor het succes is
simpel. Copperfïeld: „De show kent
veel muzikale elementen: rock
swing, maai' ook a cappella, ball*
en dans. Dat houdt de aandat
vast".
Pert: „De formule is doordacht,
wordt niet constant gedanst, gezi
gen of grappen gemaakt: er is veel
wisseling".
Copperfïeld: „Waarvoor we moet
waken is, dat het niet te comra
cieel wordt. Tegelijkertijd is dat v
moedëlijk de reden waarom we ni
mer een grote hit hebben gehad".
Pert: „Ik denk dat het publiek v
de karakters houdt. We zijn vijf v
schillende persoonlijkheden, die
het podium niet anders zijn dan ai
ter de coulissen. Daar houden
mensen van. Er is geen muur tuss
publiek en artiesten'
Wall Street Crash denkt dat de si
cesvolle formule nog een tijd slijtv.
zal blijven. Is er na twaalf jaar tl
ater, zeshonderd tv-optredens
zesentwintig verschillende land
en diverse tv-specials nog iets
wensen? De twee knikken heftig
een grote hit".
Wall Street Crash treedt vanavo
op in Amsterdam (RAI). Herhal
gen: onder meer op 26 september
Den Haag (Congresgebouw), 5 ok
ber Rotterdam (Doelen) en 13 ok
ber Utrecht (Vredenburg).
door Renate van der Zee
Als Montgomery Clift tijdens dat
vreselijke ongeluk op die avond in
mei was omgekomen, had zijn naam
misschien dezelfde mythische klank
gedragen als die van James Dean.
Maar Hollywoods mooiste anti-held
moest nog tien jaar leven. Tien jaar,
die wel eens zijn omschreven als de
langdurigste zelfmoordpoging in de
geschiedenis van Hollywood. Toch
speelde hij in diezelfde tijd schitte
rende rollen; kwetsbare helden, ge
kweld door een onzegbare pijn.
In zijn boek 'Montgomery Clift,
beautiful loser' schildert Barney
Hoskyns de filmster af als een ge
tergd mens en een buitengewoon ge
talenteerd acteur, die het ongeluk
had noch te sterven tijdens het hoog
tepunt van zijn roem, noch lang ge
noeg te leven om een geheimzinnige
legende te worden. Een acteur wiens
naam verbleekt bij die van de ster
ren die veel aan zijn voorbeeld had
den te danken: James Dean en Mar
lon Brando.
Met zijn boek wil Hoskyns Clift als
nog het eerbetoon geven dat hem
toekomt. Het is een prachtige uitga
ve, bij uitstek geschikt voor de kof
fietafel, met veel prachtige, vaak nog
niet eerder uitgegeven foto's van een
van de knapste acteurs van Holly
wood.
In sierlijk, misschien soms iets te
rijk proza, vertelt Hoskyns het tragi
sche verhaal. Een jeugd, gedomi
neerd door een tyrannieke moeder,
legde zijn schaduw over Clifts gehele
leven. Zelfs toen hij eenmaal volwas
sen was, scheen hij zich niet aan de
verlammende greep van zijn moeder
hebben kunnen ontrukken.
Broadway-komedie
Op 14-jarige leeftijd speelde hij zijn
eerste rol in een Broadway-komedie
en tegen zijn achttiende verjaardag
had hij een redelijke bekendheid op
gebouwd. Ondanks zijn uitgespro
ken minachting voor de filmindus
trie - 'Hollywood wuift z'n nogal le
lijke vinger naar me' - speelde hij in
1948 op 28-jarige leeftijd zijn eerste
filmrol: in Howard Hawks 'Red ri
ver'.
Zijn tegenspeler John Wayne had
weinig waardering voor de verfijnde
jongeman die zijn educatie in Euro
pa had gekregen en zijn beste vrien
den aansprak met 'mon vieux'.
„This kid is a little shit", gromde hij.
Besefte Wayne dat met de komst van
een gevoelige, neurotische acteur als
Montgomery Clift een nieuwe film
held was geboren? Totdat Clift op
het witte doek verscheen, was John
Wayne de standaard leading man:
vastberaden, stoer, mannelijk. En
hier was een acteur van een haast
delicate schoonheid die geen held
maar een anti-held neerzette.
Clifts prive-leven paste nog minder
in de Hollywoodtraditie dan zijn
spel. „Ik ben gewoon een eenvoudige
man, die van zijn werk houdt", zei
hij in zijn laatste interview. Niets
was minder waar: Clift leidde een ge
compliceerd bestaan. Hij was homo
seksueel, maar kon daar niet open
lijk voor uitkomen. Zijn onvrede met
deze levenswijze uitte zich al aan het
eind van de jaren veertig in drank
misbruik.
Clift heeft met belangrijke regis
seurs als Alfred Hitchcock, Elia Ka
zan en John Huston gewerkt. Hij
was bevriend met glamoureuze ac
trices als Elizabeth Taylor, Myrna
Archieff
Tijdens de opnames van 'Suddenly last summer' werd de door slapeloosheid gekwelde Montgomery Clift iedere morgen
door een particulier chauffeur naar de set gereden.
Loy en Marilyn Monroe. Hij was te
zien in klassieke films als 'From
here to eternity' en 'A place in the
sun'. Hollywood was gul geweest.
Toch heeft hij zijn leven lang niets
anders dan afkeer gevoeld van de
filmindustrie. „Hollywood is de
verst van de realiteit verwijderde
plek op aarde. Het is de laatste stad
waar je de menselijkheid zou kun
nen ontdekken zoals die werkelijk
is", heeft hij ooit gezegd. Het werd
hem niet in dank afgenomen.
Ongeluk
In 1956, toen hij naar huis reed na
een diner met Elizabeth Taylor en
Rock Hudson bij Michael Wilding,
had hij een black-out en botste hij
frontaal op een telegraafpaal. De ge
volgen waren desastreus: de linker
helft van zijn gezicht raakte prak
tisch verlamd, zijn gebit was vernie
tigd en na de operaties was zijn
mond vreemd verdraaid.
Hij stond erop de film 'Raintree
country', waar hij op dat moment
met Taylor aan werkte, te voltooien.
Hij vreesde het ergste voor zijn car
rière en wilde het publiek tonen dat
het ongeluk hem niet had veran
derd. Maar de dramatische wijziging
in Clifts gelaatstrekken was in de
film overduidelijk waar te nemen.
Vervolgens begonnen de alcohol en
de pillen zijn leven te domineren. Hij
maakte er een gewoonte van tijdens
diners en feestjes plotseling bewus
teloos te raken. Hij haalde alle spie
gels uit zijn nieuwe huis in Brent
wood en sleet zijn dagen binnens
huis met de gordijnen dicht.
Marlon Brando was een van de wei
nigen die erin slaagden hem te be
zoeken. Hij probeerde over te halen
met drinken te stoppen, een huma
nitaire geste die volgens Hoskyns
slechts werd ingegeven door puur ei
genbelang. Brando zou geobsedeerd
zijn door het idee dat hij zijn oude ri
vaal nodig had als inspiratiebron.
Navrant
De rol die Clift misschien wel het
meest eigen was, vormde die van de
cowboy Perce Howland in John Hus
tons 'The misfits'. De film schetst
het leven van geisoleerde, door het
leven getekende mensen die navrant
genoeg worden gespeeld door geiso
leerde, door het leven getekende
filmsterren: Clark Gable, die nog
voor de première zou overlijden en
Marilyn Monroe, die geen jaar later
zelfmoord zou plegen.
Clift speelt een man die om zichzelf
te vergeten vreselijke risico's neemt
tijdens de rodeo's die hij afloopt. Te
kenend is de scene waarin Perce
Howland met zijn moeder telefo
neert en haar bezweert dat ze hem
nog zal herkennen na dat rodeo-on
geluk. Marilyn Monroe, met
Clift het zeer goed kon vinden,
over hem: „That man is beautif
but he is killing himself slowly'
wist waar ze het over had.
Montgomery Clift stierf in 1966
45-jarige leeftijd aan een hartaam it
Voor hij naar zijn slaapkamer gil kt
had zijn verzorger hem nog geze
dat 'The misfits' laat voor de tele kt
sie zou worden uitgezonden. Mfiei
mijnheer Clift was moe en gaf n
kennen dat hij die avond 'absolnle
niet de wens koesterde' Perce Ho|e
land terug te zien.
Barney Hoskyns: 'Montgomul
Clift, beautiful loser'. Uitgev
Bloomsburry. Importeur: Nilssaj
en Lamm, Weesp. Prijs: 52,75.
het Haags Filmhuis is op het n
ment een retrospectief van Montj
mery Clift te zien.
