'Moordenaars werden machthebbers in Roemenië'
Geestelijk Leven/ Opinie
Evangelisch-Luthersen vrezen gevolgen emigratiegolf
De verloren revolutie van Laszló Tökes
l
dHBI
Amerikaanse
joden:
Wereldraad
meet met
twee maten
Rabin bezoekt voormalig concentratiekamp
COMMENTAAR
De opdeling in 'duivels' en 'engelen' ontstond na dewer
ge onlusten van mei dit jaar, toen duizenden dagen]!1 r
de hoofdstad Bangkok betoogden om het aftreden tiP^'
van de militaire premier Suchinda Krapayoon. Bij d
testen vielen officieel 52 doden, maar aangenomen l r
dat de ruim 300 vermisten eveneens gedood zijn. DA
winning van de 'engelen' wordt gezien als een postuuj
betoon aan al deze ijveraars voor een rechtvaardig enj|
cratisch bewind.
De overwinning van de pro-democratische partijen
kent zonder meer een mijlpaal in de geschiedenis van
land. Het is een breuk met het verleden en geeft aan
militairen aan aanhang inboeten en een zelfbewuste r
klasse het land op een nieuw spoor wil zetten. Dat de n
ren hun invloed zien tanen heeft ook te maken met o
kelingen in de internationale politiek: de ineenstortii
het vroegere Sovjet-imperium en het algemene failli
het communistische model.
Eerste 'Derde-
Wereldbijbel'
in het Engels
Ccidöc SouAcmt
21A
Leidse Courant
i donderdag 17 september 1992
Opperrabbijn Israël wil
grenzen sluiten voor
niet-joodse aidspatiënten
JERUZALEM Israël moet volgens opper
rabbijn Mordechai Elijahu zijn grenzen sluiten
voor niet-joodse aidspatiënten. Daarentegen
moeten joden die aids hebben, wel worden op
genomen en behandeld. Een niet-joodse aids-
patiënt is niet rein, zei de opperrabbijn giste
ren tegen het Israëlische persbureau Itim. Van
een joodse aids-patiënt moet publiekelijk wor
den aangekondigd dat hij deze ziekte heeft. Als
een aids-patiënt met een vrouw vrijt zonder
haar van zijn ziekte op de hoogte te stellen,
moet hij worden aangeklaagd, aldus de rabbijn.
Aids is volgens de rabbijn een straf van God
voor de verwildering der zeden.
Sommigen zijn
linkshandig
anderen rechtskundig,
ik onhandig.
WENEN - De toenemende emigratie van etnische Duit
sers uit Roemenië is niet te stoppen. Daardoor ondergaat
de Evangelisch-Lutherse Kerk in Roemenië een behoorlij
ke aderlating. Dat zegt bisschop dr. Christoph Klein in een
vraaggesprek naar aanleiding van het 450-jarig bestaan
van deze kerk. Het jubileum wordt op 3 en 4 oktober in tal
rijke feestelijke kerkdiensten zowel in Roemenië als in
Duitsland gevierd. Volgens Klein leven er momenteel zo'n
30.000 lutheranen in Roemenië. „Wij hopen dat onze kerk
niet doodbloedt", aldus Klein.
Klein heeft zijn hoop gevestigd op een opleving van het
kerkelijke leven in Roemenië. Om mensen die aan emigra
tie denken, daarvan af te houden, zijn nieuwe inspannin
gen vooral op het gebied van de diakonie nodig. Hij denkt
daarbij aan de bouw van bejaardenhuizen en de inrichting
van scholen.
Hoewel de etnische Duitsers in Roemenië volgens de wet
gelijkgesteld zijn aan Roemenen en andere minderheden,
is het gevoel van rechtsonzekerheid onder hen groot. Ze
hebben hun hoop gevestigd op een wet, die bijzondere be
scherming biedt en een serie privileges voor minderheden
garandeert.
De situatie van de kerk in Roemenië heeft zich sinds de re
volutie in 1989 drastisch gewijzigd: ze kan nu doen en la
ten wat ze wil. „De inmenging van de staat is verdwenen",
aldus de bisschop. Toch heeft de kerk bij financiële en ad
ministratieve zaken nog niet de vrije hand, net zo min als
in de omgang met buitenlandse partners. Een groot pro
bleem voor de kerk is het gebrek aan vakmensen, volgens
Klein. Dat maakt het bij voorbeeld moeilijk culturele voor
werpen uit de eeuwenoude geschiedenis van Zevenburgen
veilig te stellen. „Te weinig mensen moeten te veel doen",
zei de bisschop, die de hoop uitsprak dat de Evangelisch-
Lutherse Kerk in Roemenië haar oecumenische betekenis
in relatie met andere kerken kan behouden.
door
STEFAN BOS
TIMISOARA Spinazie en
een sigaret gaan vooraf aan
het interview in de beroemd
geworden gereformeerde
kerk van Timisoara. Bis
schop Laszlo Tökes nuttigde
afgelopen zaterdag zijn eer
ste maaltijd sinds hij tien da
gen eerder besloot met eten
te stoppen. Maar de honger
staking had niet het gewen
ste resultaat: Oud-commu
nisten die volgens hem ver
antwoordelijk waren voor
moorden tijdens de revolutie,
runnen Roemenië nog
steeds.
'Hier eindigde de dictatuur',
staat op een gedenksteen in de
gereformeerde kerk van Timi
soara 'waar Tökes in 1989 de
stoot gaf tot de omwenteling in
Roemenië. Het is, volgens Tö
kes, nog één van de weinige her
inneringen aan het verzet tegen
dictator Ceausescu. Een be
scheiden glimlach op zijn ver
magerde gezicht lijkt nog te zijn
overgebleven van het enthou
siasme dat hij toen uitstraalde.
Tökes, de stem van ruim 2,5
miljoen etnische Hongaren in
Roemenië, zit ongemakkelijk
op zijn stoel. „Alles is hetzelfde
gebleven", zegt hij zuchtend
door een wolk van sigarette-
rook.
"Mensen vergeten heel gemak
kelijk wat de idealen waren van
de revolutie, welke beloften
werden gegeven door het parle
ment, en wat zich heeft afge
speeld. De mensen denken zelfs
niet meer aan de slachtoffers
van het verzet tegen de dicta
tuur". Dat kennelijke gebrek
aan interesse zou ertoe hebben
geleid dat de moordenaars nog
steeds vrij zijn.
Tökes vertelt dat hij bijna drie
jaar geleden dacht dat Roeme
nië zou veranderen. Het com
munisme was verdwenen, de
democratie had gezegevierd.
Maar het nieuwe regime nam
volgens hem veel van het oude
apparaat over, waaronder de
omstreden geheime dienst Se-
curitate.
Moorden
Bisschop Tökes moest twee
maanden geleden een volgens
hem onder geheimzinnige om
standigheden overleden mede
werker begraven. Ook hijzelf,
zijn vrouw en drie kinderen
werden regelmatig telefonisch
en in brieven bedreigd. Zijn
hongerstaking was in feite een
protest tegen een mislukte re
volutie. Erger nog: „De revolu
tie werd gestolen door de huidi
ge president Ion Iliescu", vindt
Tökes.
Vorige week vroeg president
Iliescu de bisschop om een ge
sprek. Volgens Tökes wilde hij
met dat verzoek het electoraat
imponeren omdat er eind deze
maand verkiezingen zijn.
„Iliescu is er alleen maar in ge
ïnteresseerd de waarheid te
verbergen. Hij stond aan het
hoofd van de clan die de revolu
tie misbruikte. Officieren die
betrokken waren bij beschietin
gen op de betogende massa, be
kleden nu leidinggevende posi
ties in Boekarest. Sommigen
van hen werden zelfs onder
scheiden! President Iliescu had
een goede reden mij in een open
brief uit te nodigen voor een ge
sprek: die was de angst dat het
Roemeense volk zich tegen hem
zou keren".
De dialoog kwam er dus niet.
Toch beëindigde Tökes zijn
Laslo Tökes
hongerstaking. Het waren be
zorgde vrienden en mede-dissi
denten die hem zover hadden
gekregen. Niet de mensen die
beweren dat Tökes zich minder
met politiek en meer met predi
king moet bezighouden. De bis
schop kan een lichte irritatie
niet verbergen als hij met deze
kritiek wordt geconfronteerd.
„Ik heb in drie jaar meer ge-,
preekt dan de vorige twee bis
schoppen in vijftien jaar. Alleen
mensen met slechte bedoelin
gen of nationalisten zeggen zul
ke dingen".
Tökes zegt dat gelovigen uit alle
kerkelijke gelederen, variërend
van baptisten tot Grieks-katho
lieken, hem steunen. Volgens
hem was de kerk tijdens de dic
tatuur een geestelijke kracht
tegen het communisme. Die in
directe rol speelt ze volgens
hem nog steeds. De bisschop
vindt dat christenen politiek en
samenleving moet blijven beïn
vloeden. Hijzelf is daar geen
uitzondering op.
„Ik ben in zo'n situatie dat ik
niet anders kan dan mij bezig
houden met politiek. Roemenië
en de Hongaarse minderheid,
mijn volk voor wie ik het sym
bool ben, eisen dat. Gelukkig
zijn er goede historische voor
beelden van kerkleiders die het
zelfde deden. Denk aan Maar
ten Luther, denk aan Calvijn".
En waag het niet Tökes' toewij
ding aan het christendom te be
twijfelen. „Wie zou durven zeg
gen dat de paus geen christen
is? Omdat hij zich met politiek
bezighoudt?"
Veranderingen
Wat de vraag doet rijzen of een
christen via een hongerstaking
politieke veranderingen kan af
dwingen. De bisschop: „Ik ver
gelijk het met vasten. Dat is te
gen slechte dingen en zonden".
Maar vasten pleegt de gelovige
toch voor God en niet uit publi
citaire en/of politieke motie
ven? „Ik heb niet gezegd dat
mijn hongerstaking hetzelfde is
geweest als vasten. Er zijn over
eenkomsten.
Maar Tökes kan tegen kritiek.
Wel doet het hem pijn dat het
Westen hem "alleen" laat.
„Westerse kerken, maar ook
politici zijn drukker met Zuid-
Afrika, Korea en Taiwan bezig
dan met ons". En als ze komen,
evangelische christenen bij
voorbeeld, dan proberen ze vol
gens Tökes zijn gereformeerde
achterban tot hun eigen kerk te
bekeren.
Volgens Tökes komt dit doordat
het Westen hem en de regio
waarin hij leeft niet begrijpt.
Hij vreest dat er nog jaren nodig
zijn voordat hierin verandering
komt. Een echte integratie van
Oost en West in Europa acht de
gereformeerde voorman op kor
te termijn uitgesloten.
Het probleem is de belevings
wereld van Westerse en Ooster-
NEW YORK - Een joodse or
ganisatie in de Verenigde Sta
ten heeft de Wereldraad van
Kerken beschuldigd ten aan
zien van Israël met twee maten
te meten. Het Amerikaans
Joods Congres zegt dit in een
reactie op het Wereldraaddocu
ment 'Joods-christelijke be
trekkingen na Canberra '91'
dat vorige maand door het Cen
traal Comité werd goedge
keurd.
„Door uitsluitend kritiek te ui
ten op het beleid van de Israëli
sche regering en niet op dezelf
de wijze de Arabische of mos
limlanden te bekritiseren, meet
de Wereldraad met twee ma
ten," aldus de reactie van het
AJC. In het document zegt de
Wereldraad dat kritiek op Is
raël niet als anti-joods moet
worden opgevat. In de openbare
discussie over politieke onder
werpen is zulke kritiek niet on
gebruikelijk.
Veel christenen menen op
grond van de „traumatische er
varingen" van jodenververvol
ging en eeuwenoud kerkelijk
antisemitisme dat christenen
de joden in ieder geval moeten
liefhebben, zo zei dr. Hans
Ucko, bij de Wereldraad verant
woordelijk voor de joods-chris
telijke dialoog, kortgeleden in
een vraaggesprek. Als gevolg
daarvan worden controversiële
vraagstukken niet aan de orde
gesteld en wordt kritiek op Is
raël „onder alle onstandighe-
den" vermeden.
BEROEPINGEN
Nederlandse Hervormde Kerk
Ds. T.C. de Leeuw heeft in tegenstelling
tot eerdere
berichtgeving geen beroepen ontvan
gen.
Beroepen te Boven-Hardinxveld J.R.
Volk te Katwijk aan Zee.
Gereformeerde Kerken
Beroepbaarstelling Mevr. G.F.A. Hout-
huyzen, Ter Apelkanaal-West 147 b,
9563 PG Ter Apelkanaal.
De Israëlische premier Yitzhak Rabin gaat het vroegere Duitse concentratiekamp Sachsenhausen binnen. FOl
ORANIENBURG - Premier
Yitzhak Rabin van Israel
heeft gisteren een bezoek ge
bracht aan het voormalige
concentratiekamp Sachsen
hausen in Oranienburg.
Daar woonde hij een dienst
bij ter nagedachtenis aan de
100.000 mensen, waaronder
10.000 joden, die hier door de
nazi's werden vermoord.
Bij die gelegenheid riep hij de
Duitsers opnieuw op zich tegen
het opkomend neo-nazisme te
keren. „Ik roep u Duitsers op:
aarzel niet om te vechten tegen
het neo-nazisme in Duitsland
en in andere landen", aldus een
emotionele Rabin in het He
breeuws. Zijn oproep komt in de
vierde week van racistisch ge
weld tegen asielzoekers en an
dere buitenlanders in Duits
land.
Tijdens het eerste bezoek van
een Israëlische premier aan het
verenigde Duitsland legde Ra
bin een krans in het voormalige
crematorium van het kamp en
luisterde daarna naar een He
breeuws klaaglied, gezongen
door een joodse cantor.
Hij begon zijn bezoek aan het
kamp met het bezoeken van een
tentoonstelling over joden in
Sachsenhausen. Toen Oost-
Duitsland nog bestond, maakte
het museum alleen melding van
communistische landgenoten
en zweeg het over de joden, zi
geuners en homoseksuelen die
in het kamp werden vermoord.
Terwijl Rabin het concentratie
kamp bezocht, werd gisteren op
plaats in Berlijn een nieuwe
grafschendine ontdekt. Op een
van de muren werd een haken
kruis geschilderd. Begin sep
tember werden al een aantal
grafstenen omvergehaald op
deze begraafplaats die gelegen
is bij de Weissensee. In april
van dit jaar moesten veertig
graven het ontgelden. Eind au
gustus beschadigde een bom
een monument ter herinnering
aan de duizenden Berlijnse jo
den die in 1942 naar concentra
tiekampen van de nazi's waren
gedeporteerd.
se broeders. Zelfs in zijn eigen
familie ontstonden er proble
men. „Mijn eigen broer, die lan
ge tijd in Canada leefde, kon de
situatie in Roemenië niet be
grijpen. Hij kon zijn eigen ogen
niet geloven, hoewel hij zolang
bij ons had gewoond. Ik heb
daar vaak met hem over gespro
ken. Nog steeds verkeert hij in
een cultuurschok".
Omdat kapitalisme zondig was
en moderne industrie uit den
boze, is Roemenië een halve
eeuw achtergebleven op West-
Europa. Het alles overheersen
de communisme zorgde voor
een kunstmatige onderdruk
king van nationalistische con
flicten. Na de revolutie werden
er etnische Hongaren gedood,
en veertig Hongaarse leiders
zitten volgens Tökes gevangen.
„Er heerst in deze regio een
anti-Hongaars gevoel".
Hij stelt zijn vertrouwen op
God maar benadrukt dat ook
een nieuwe regering zou hel
pen. "Komt die er na de verkie
zingen niet, dan zullen ik en
mijn medestanders weer in
hongerstaking gaan", belooft
hij.
Giechel
Buiten zijn kerk lopen twee aan
ijsjes likkende giechelende
meisjes. Op datzelfde plein
brandden vorig jaar nog kaars
jes voor de gedode helden van
de revolutie. Kraampjes en ter
rasjes zijn er driejaar later voor
in de plaats gekomen. Bisschop
Tökes beweert nog over een
sprankje hoop te beschikken.
Maar hij denkt dat er een won
der nodig is voordat Roemenië
weer als een rijk en democra
tisch land zal herrijzen. "Daar
om geloof- ik in God, want van
Hem zal de toekomst afhan-
Succes in Thailand
GEMAKSHALVE waren de partijen die meededen
parlementsverkiezingen van afgelopen zondag in Tl
opgedeeld in 'engelen' en 'duivels'. En toen de stemi
ren geteld, bleek dat de 'engelen' het hadden gehaald;
dat hun meerderheid kleiner was dan overtuigde dei
ten hadden gehoopt. Met de zege van de pro-democi
partijen kan voor Thailand een nieuw tijdperk van dei
tische ontwikkeling en stevige economische groei zij
gebroken, zoals de gezaghebbende Bangkok Post heti
dag nogal bevlogen uitdrukte.
TOT de 'engelen' worden de pro-democratie-partijeii«
kend: de Palang Dhafma Partij van Chamlong Sriij
die een eersterangs rol speelde in het verzet tegen dj
tairen, de gematigder Democratische Partij van Ij-
Leekpai, de Nieuwe Aspiratie Partij van oud-legerbevj
ber Chavalit Yongchayudh en de kleine Solidariteit»
In prognoses waren de kansen van Chamlong Srimu
hoog ingeschat, dat zelfs gesproken werd over een^
'Chamlong-koorts'. Was hij immers niet de ascetisch
man van het verzet die had aangeboden zich dood te|
ren om het vertrek van Suchinda af te dwingen?
TOT veler verrassing kregen hij en zijn PDP rake
in de hoofdstad. Dat magere resultaat illustreert de
ne aard van het stembusresultaat. De steeds groeient
denklasse, die maximaal profiteert van de econoi
boom in Thailand, heeft geen boodschap aan
ogen extremistische figuren. Voor hen is Chamlj
extreem. Met zijn boeddhistische levensstijl is Chi
bovendien het toonbeeld van de traditionele Thaise|
den. Dat verklaart dan weer waarom Chamlongs Pi
ten de hoofdstad wel goed scoorde. De echte overwini
toekomstige eerste minister is Chuan Le
slaagde het zetelaantal van zijn Democratische Partij)
dubbelen. Anders dan Chamlong geniet hij wel de
thie van de middenklasse.
TOT voor kort kon Thailand beschouwd worden als e 1
zenlijke domino om de communistische invloed in Zui
Azië in te dammen. Het Westen was nogal eens genei) kc
oogje dicht te knijpen, indien regimes het niet zo nat ig
men met de eerbied voor de mensenrechten. Nu de me
verhoudingen in de wereld ingrijpend zijn gewijzigdk
nen de Thaise militairen op minder begrip rekenen
Westen en is hun rol danig gekrompen. De betoging t
mei gaven al een voorproefje en met de verkiezingen
gelopen zondag ziet het ernaar uit dat Thailand resoli i
kozen heeft voor de democratische weg.
MANILA Voor het eerst is
er een Engelse bijbeleditie
verschenen die vanuit het
perspectief van de onder
drukten is vertaald.
De 'Christian Community Bi
ble' is het werk van christenen
in de Filipijnen die met armen
en onderdrukten werken en die
de noodzaak van gerechtigheid
dagelijks ervaren. Bijna alle bij
belvertalingen werden in het
Noorden of de Eerste Wereld
gemaakt. Zelfs indien de verta
lers afkomstig zijn uit de Derde
Wereld, dan nog nemen ze een
Eerste Wereld-perspectief over
dat missionarissen hen hebben
geleerd. De enige uitzondering
tot dusver was de Latijnsameri-
kaanse bijbel - in het Spaans. In
de Derde-Wereldbijbel zijn de
Hebreeuwse en Griekse
woorden voor gerechtigheid
consequent met gerechtigheid
vertaald; andere Engelse verta
lingen gebruiken woorden als
oprechtheid, integriteit of eer
lijkheid. Ook het woord onder
drukking wordt alleen maar
met onderdrukking vertaald;
geen kwelling of verdriet komt
in de nieuwe bijbelvertaling
voor. Verder is ernaar gestreefd
seksistische taal te vermijden.
Mensen die hun partner verlo
ren De oecumenische Kloos
terkerk, Lange Voorhout 4 in
Den Haag organiseert ook dit
jaar weer een gespreksgroep
voor mensen die door overlijden
hun levenspartner verloren.
Het gaat vooral om mensen
voor wie het verlies al enige tijd
geleden is (1 - 3 jaar). Gespreks
leiders zijn mevrouw H. Boven-
berg-Spoelstra en Ds. C.A. ter
Linden. Data: de dinsdagen 3,
10, 17, 24 november en 1 de
cember 1992 van 10.30 - 12.00
uur. Informatie en opgave: me
vrouw A. den Haan-Schotte.
Tel. 364 70 12 (vóór 20 okto
ber).
Uitgave: Westerpers bv (maakt deel uit
Kantoor redactie: Apothekersdijk 34, Leiden.
Kantoor advertentie- en
abonnementenafdeling: Stationsweg 37, Leiden
Telefax: 071-134 941
Postadres: Postbus 112300 AA Leiden.
Koopmansstraat 9, 2288 BC Rijswijk
071 -132221070 - 3190 933.
070-3906 717.
Postbus 9, 2501 CA Den Haag
Hoofdkantoor:
Telefoon:
Telefax:
Postadres:
Alle kantoren zijn op
maandag tot en met
vrijdag geopend van
08.30 tot 17.00 uur.
Directeur/hoofdredacteur: J. Leune.
Adjunct-hoofdredacteur' J. Timmers.
Secretariaat directie/hoofdredactie (tel. 070 - 3190 808): L. van Koot
Binnen- en buitenland, financiën en economie (tel. 070 - 3190815):
A. van Rijn (chef), drs. R. Edens, A. van Holstein, E. Huisman, H. Jansen, drs
Leeuwen - Voorbij, R. de Roo.
Sport (tel. 070 - 3190 826): in samenwerking met sportredactie Sijthoff Pers.
Kunst/rtv (tel. 070 - 3190 834): in samenwerking met kunst- en rtv-redactie &pv
Pers.
Geestelijk leven (tel. 070 - 3190 835): drs. P van Velthoven.
Foto (tel. 070 - 3190 838): M. Konvalinka (chef) en S. Evenhuis.
Redactie-s
(tel. 070-3190 819): T. Kors.
De Leidse Courant maakt verder gebruik van de diensten van:
- freelance-medewerkers en -correspondenten in zijn verspreidingsgebied;
- de parlementaire redactie en de nieuwsdienst van de Stichting Pers Unie, e
dactioneel samenwerkingsverband van negen regionale kranten in Nederli '1
België. De algemene verslaggevers van Pers Unie zijn H. Leber, drs. K. Sv>e
M. van de Ven en P. Vogels. De parlementaire redactie bestaat uit R. in 'tl
(chef), H. Bijleveld, D. Hofland, P. Koopman, D van Rietschoten en K. van
- het Algemeen Nederlands Persbureau en buitenlandse persbureaus;
- de volgende correspondenten in het buitenland: drs. D. J. van den Bergh
(Peking), drs. H. Botje (Tunis), A. Courant (Athene), R. Hasselerharm
(Johannesburg), drs. A. Heering (Rome), B. van Huët (Londen), M de Kone
(Washington), F Lindenkamp (Sao Paulo), B. Schampers (Brussel), W. Voo r(
(Parijs), drs. R. Vunderink (Moskou), W. Werkman (Jeruzalem), G va~
(Belgrado), F. Wijnands (Bonn), J. Wijnen (Brussel).
De Leidse Courant heeft als lid van de Stichting Pers Unie de exclusieve vertf"
publicatierechten van The Times en The Sunday Times of London. Vertaalsü f
M. de Cocq.
n 08.30 tot 17.00 u
15.00 u
Abonnementsprijzen (inclusief 6% btw)
Bij automatische betaling:
per maand j
per kwartaal
per jaar
27,00
79,80
312,65
28,20
82,80
318,65
t te worden voldaan.
Bij betaling per acceptgirokaart:
per maand
per kwartaal
per jaar
Het abonnementsgeld dient voori
Advertenties
Informatie en tarieven over advertenties tel. 071 -141 905. Voor uitsluitend I
geven van advertenties kantoor Rijswijk 070 - 3902 702.
Telefax voor uitsluitend advertenties 071 -140 680.
Bankiers
ABN/AMRO BANK NV 473 575 515
POSTBANK 663 050
