Venetiaanse nachten
Avonturen in een horror-ziekenhuis
Zaterdag
DI O
Leidse Courant 1 -i
zaterdag 12 september 1992 i '-J
Willem Czn. Kromhout was lange tijd slechts de ontwerper van Hotel American aan het
Amsterdamse Leidseplein. Vooral zijn belangrijke oeuvre buiten de hoofdstad, met name in
Rotterdam, bleef onbesproken. Na zijn dood in 1940 werd hij vrijwel vergeten. Dankzij een
tentoonstelling en een boek is er weer belangstelling voor deze flamboyante architect die zich richtte
tegen de funktionele architecten, want ze hadden de techniek tot evangelie uitgeroepen.
Stevo Akkerman
tussen de
tsjechoslowaken
ns wachtte een preek
«|er de onverantwoorde
mdiijze waarop in Nederland
«rdt omgegaan met een
ekte als zwangerschap.
Het was op een winderige en gure
ochtend dat Alexander Dubcek met
een gebroken ruggegraat, een
gebroken bekken en enkele
gebroken ribben werd bezorgd bij
het ziekenhuis Na Homolce in
Praag. Het is te hopen dat ze hem
daar niet te lang voor de deur
hebben laten staan.
Dat deden ze wel met ons, toen we
vorigjaar met ons zieke zoontje
aanbelden. Hij had 41 graden koorts
en rilde over zijn hele lijf, maar nooit
ofte nimmer ging de deur van de
kinderafdeling open. Het was laat in
de avond, donker en koud, en wij,
jonge ouders, waren een beetje
nerveus. We wilden graag dat ons
kind gered zou worden, maar als de
redders weigerden de deur open te
doen, hoe moest dat dan? Ergens
anders heen? Maar dit was het beste
ziekenhuis van het hele land!
Bovendien waren we net bij een
ander, nabij- gelegen ziekenhuis
weggestuurd: dat was voor
Tsjechen, wij moesten naai- Na
Homolce, het ziekenhuis voor
hoogwaardig- heidsbekleders, hoge
diplomaten en hoog-koortsige
kinderen van buitenlandse
journalisten. Drie minuten rijden,
werd ons gezegd.
Een half uur later hadden we het
volstrekt onverlichte gebouw
gevonden. Spookachtig vonden we
het, en dat bleven we vinden, ook
toen we er later bij daglicht nog eens
terugkeerden. Zoonlief was toen
inmiddels al weer aan de nazorg toe,
waarmee ik maar gezegd wil hebben
dat op die wanhopige avond
uiteindelijk toch de deur was
opengedaan en men ons had
geholpen in dat horror-hospitaal.
Verlaten gangen, donkere ramen,
volslagen stilte; dat is Na Homolce.
Vroeger was het het ziekenhuis voor
de communistische elite, nu voor de
niet- of ex-communistische elite,
zoals respectievelijk mijn vrouw en
Alexander Dubcek. Het is te hopen
dat ze hem niet te lang in zijn blootje
achter een gordijn hebben laten
staan.
Dat deden ze wel met mijn vrouw,
die een gesprek had willen voeren
over eventuele controles in het
kader van haar zwangerschap. In
plaats daarvan moest ze eerst maar
eens een half uurtje achter het
gordijn („Daar blijven!" schreeuwde
de doktersassistente toen de
patiënte probeerde weg te lopen) en
vervolgens kreeg ze een lange preek
over de onverantwoorde wijze
waarop in landen als Nederland
wordt omgegaan met een dusdanig
ernstige ziekte als de zwangerschap.
On-ver-ant-woord! Wilde mevrouw
zich hier onder controle stellen?
Best, maar dan moesten alle in
Nederland reeds ondergane
onderzoeken opnieuw worden
gedaan en zouden er, daar kon ze
van op aan, nog heel wat meer
onderzoeken volgen. Op de vraag of
ze tenslotte dan nu even het hartje
van het kind kon horen, antwoordde
men 'neen'; dat kon in
Tsjechoslowakije nu eenmaal wat
later dan in Nederland.
Hef is te hopen dat Alexander
Dubcek inmiddels de leeftijd heeft
bereikt waarop dat mogelijk is.
Dat er véél mogelijk is in Na
Homolce, valt niet te ontkennen. De
laatste keer dat we er waren kwam
ons opeens in van de kale gangen een
eigenwijs karretje tegemoet dat uit
zichzelf bewoog, zonder aarzelen
linksaf sloeg, de klapdeuren deed
openspringen en verdween. Het
diner voor een minister met griep?
Een transplantatie-nier voor een
ambassadeur? De po van een
parlementariër? Met een hoofd vol
twijfels verlieten we het ziekenhuis,
niet via de uitgang - die konden we
nergens vinden- maar via de
ambulance-garage.
Het is te hopen dat Alexander
Dubcek zo ook nog eens weet te
ontsnappen.
Het gevaar dat de doktoren hem tot
in lengte van dagen zullen
vasthouden is niet gering, want het
ziekenhuis lijdt aan een ernstig
gebrek aan patiënten en daardoor
aan een ernstig gebrek aan geld. Om
daar wat aan te doen deinst de
directie niet terug voor de meest
bizarre maatregelen; zo is onlangs
de gewoonte ingevoerd om patiënten
te laten betalen voor de verstrekte
zorg. Een halfjaar geleden moest je
maar zien of je een beloning achter
wilde laten en als je dat inderdaad
wilde, dan was er eigenlijk niemand
die wist hoe dat geregeld kon
worden. Tegenwoordig moet je eerst
naar de kassa om daar duizend
kronen (65 gulden) te deponeren,
eerder is de dokter niet bereid zijn
deskundigheid over je uit te
spreiden.
Het is te hopen dat Alexander
Dubcek zoveel geld bij zich had toen
hij hier werd afgeleverd.
Ze zullen het hem anders misschien
zolang wel geleend hebben, tegen
een schappelijke rente, want de
döktoren van Na Homolce zijn de
beroerdste niet. Sterker nog: het zijn
de besten van het hele land. En ze
realiseren zich natuurlijk dat er één
geluk is bij dit ongeluk: Alexander
Dubcek is in elk geval niet zwanger.
4 Casper Postmaa
jaren net na de eeuwwisseling
1 !n voor het gezicht van Amster-
uitermate belangrijk. Twee ka
z eristieke gebouwen, ontworpen
jonge baanbrekende architec-
•oe naderden hun voltooiing. Eerst
dei ide in 1902 het American Hotel
architect Willem Kromhout
en een jaar later gingen de
Nu ttingen omlaag rond de beurs
het Damrak. De beurs was een
cc w uitgangspunt voor de Neder-
ie bouwkunst en de doorbraak
zoiH.P. Berlage.
Berlage was de beurs het begin
een lange zegetocht, die via vele
'Hepunten als het stedebouw-
dig plan voor Amsterdam-Zuid
sel eindigen met het ontwerp van
Ipei laags Gemeentemuseum, waar-
ni nlijk zijn mooiste bouwwerk,
ak, Kromhout ging het anders. Zijn
"thijrican Hotel Pension Café vero--
e sneller een plaats in de harten
de Amsterdammers dan de
t. :s, maar ondanks zijn grote in
tijdens zijn leven, verdween
0 v nhout na zijn dood in 1940 ach-
e horizon.
rijl Berlage ook na zijn sterven
met de wereld te verove-
jon raakte Kromhout in de vergetel-
datSlechts op waarde geschat door
Abi wijden. Eigenlijk verdween
Pgf nhout al eerder uit het brand-
van de belangstelling, namelijk
hij van Amsterdam naar Rot-
im verhuisde. De invloedrijke
itectuurbladen, die hun redac-
in de hoofdstad hadden, verlo-
e ïem uit het oog terwijl het groot-
h-s leel van zijn oeuvre nog moest
issi [en gebouwd.
die age, De Bazel en Kromhout g
w als de architecten, die de zwal-
Ga! ie Nederlandse bouwkunst er na
vai luwwisseling wéér bovenop heb-
lilj geholpen na een lange periode
malaise, stijlnabootsing en fut-
001 ïeid. Het drietal bracht de Ne-
mdse architectuur dichter bij de
tijd. Maar de geschied-
te] ijving eerde voornamelijk Berla-
ti. zeker niet Kromhout.
beider carrières doen denken
die van de wielrenners Felice Gi-
rdfidi en Eddy Merckx. Gimondi
1 b eenmaal de Tour de France,
zonder .meer een
ni$de talentvolste na-
renners,
r moest genoegen
en met een plekje
lane schaduw omdat
bes et ongeluk had
op te rijden met
onverslaanbaar
vajpioen.
't nhout bleef na die
S climax - American
ba' meens lang op de
>nJergrond. Een
su idig en fraai geïllu-
meierd boek, van Ida
wair en een al even
taidvolle expositie in
Nederlands Archi-
e jurinstituut heb-
Kromhout weer in
licht van de schijnwerpers ge-
Jtst. Boek en tentoonstelling
ku' tsen het beeld van een eigenzin-
eer man, die samen met Berlage en
de Nederlandse architec-
een nieuw gezicht gaf, maar er
eigenlijk niet bijhoorde.
a^jmhout was een romanticus, die
kunstenaarschap hoger stelde
de architectuur en zich sterk
ette tegen het opkomende funk-
alisme. Hij hield van een grote
lom aan vormen en kleuren. In
:otale concept was de constructie
Willem Kromhout
Czn.
Het kantoor de Noordzee (1919) in Rotterdam.
funktionalisten de techniek vereer
den. Toen in de jaren dertig de tech
niek het uitgangspunt van de nieu
we bouwkunst is geworden en mo
derne materialen als glas, staal, be
ton het gebruik van ornamenten, za
deldaken en gemetselde wanden ver
vingen, reageerde hij verbitterd. Ze
ker toen hij zag dat de leden van zijn
eigen Architectura en Amicitia de
nieuwe trend volgen. „Hoe arm,
klein en plat is dat alles! Tegen die
armelijkheid, kleinheid en platheid,
tegen die obstakels van wanbegrip
vocht nu veertig jaren geleden een
gansche generatie van zich sterk ge
voelende, kunst-willende jonge
kunstenaars met ongehoord succes,
dat uitwassen als deze nog slechts in
provinciale uithoeken hun kop ver
toonden. En nu? Moet
I weer van meet af aan
I worden begonnen'.
I 'Bouwkunst', was
I Krom-houts credo,
I 'moest' gelijk staan
I aan het boetséren van
I de kubieke massa'. Ra-
I tionalisme kon 'licht
I leiden tot een zekere
I verstarring, tot een
I dogmatiek, die be-
I klemmend en verdor-
rend werkte'. Krom
hout kreeg in zekere
zin gelijk. Al duurde
het wat langer. Het
moderne bouwen le
verde in Nederland
ongekende, interna
tionaal bewonderde
resultaten, op - met name van Krom-
houts leerling J.J.P. Oud - maar ver
zandde uiteindelijk. En werd inder
daad een dogma, dat het zoeken
naar andere vormen en
blokkeerde.
Kromhout keek bij het vinden van
een eigen richting vooral naar het
oosten. Hij was onder de indruk van
de Moorse bouwstijl en gebruikte in
ruime mate arabische bogen om zijn
gewelven, vooral in het cafédeel van
American, vorm te geven. Het door
hem verafschuwde, moderne stuc
werk kwam er in fiet geheel niet aan
te pas. Voor de constructie gebruikte
hij veel Beiers graniet, Limburgs
baksteen voor de muren en Noors
marmer voor de trappehuizen. Voor
de nodige afwisseling in kleur werd
hier en daar ook met geglazuurde
Prijsvraagontwerp voor het Vredespaleis in Den Haag.
n Berlage verklaarde dat 'de ar-
ectuür begint waar de versiering
ligt' antwoordde Kromhout dat
kunst begint waar de techniek
ligt'. En later zou hij zeggen.
IV>Z ïwkunst is niet te scheiden van 0-0—
'oli [evenkunsten, zij is als een groot bakstenen gewerkt. Hoewel
wal est, .waarbij alles samenwerkt noten kritiek hadden, het gebouw
Oprhet bedwelmend geheel'. zou geen eenheid zijn, was er voor-
had een grote afschuw namelijk lof. Men vond het zelfs een
al degenen die in de lijn van de vrolijk gebouw. De Amsterdamsche
Courant, die zich als een van de wei
nige aan een stylistisch oordeel
waagde, sprak van een geheel eigen
stijl. En dat was de waarheid. Hoe
wel Kromhout sinds American te
boek staat als de voorbode, of de pro
feet van de Amsterdamse School
hoort hij eigenlijk niet tot een stro
ming. Al zijn er wel krampachtige
pogingen ondernomen om Krom
hout bij een groep aan te schuiven.
De architect heeft zich er altijd tegen
verzet. Tevergeefs want uitgerekend
de menukaart van café-restaurant
American vermeldt nog altijd dat
'het hotel is gebouwd in Jugendstil
ofwel Art Nouveau, de internationa
le bouwstijl van rond de eeuwwisse
ling'.
Miilisch
Amsterdam viel al snel voor de nieu
we aanwinst met 100 bedden en ka
mers waar men om wille van de ge
zelligheid de stoomverwarming kon
vervangen door een haardvuurtje.
Het café-restaurant kon zich lange
tijd de huiskamer van de stad noe
men, waar in de jaren zestig de intel
lectuele elite neerstreek. Auteur
Harry Mulisch werkte er aan zijn
faam, zo beweert men, door op gezet
te tijden zijn naam te laten omroe
pen in de cafézaal. „Telefoon voor de
heer Mulisch". Het leverde hem
voornamelijke hoon op. In Het Pa
rool probeerde de nu 65-jarige schrij
ver onlangs afstand te nemen van
die spotternij. „Hoe dom zijn ze, dat
ze dat soort imbeciele dingen ont
houden. Maar waar gaat het nou
over? Goed. De feiten zijn dat ik daar
toen werkte, omdat ik thuis geen
geld voor telefoon en geen olie voor
de kachel kon betalen. Daar was het
warm, dus daar werkte ik; dat wist
men, en als iemand mij moest heb
ben belde 'ie Americain".
American was een succes; niet alleen
als horecagelegenheid, maar ook in
architectonisch opzicht was het een
voorbeeld. De Stadsschouwburg,
ook aan het Leidseplein, nota bene
gebouwd door Kromhouts leermees
ter J. Springer stak er schamel tegen
af. Typisch die ongeïnspireerde
mengeling van stijlen en maniertjes
waartegen Kromhout zijn leven lang
oppositie voerde. Tegen de bij som
migen levende plannen om het the
ater nu af te breken zou Kromhout
waarschijnlijk geen protest hebben
laten horen.
Telegraaf-columnist Pasquino
bracht Kromhout bij diens 76e ver
jaardag lof omdat hij met American
schoonheid in de binnenstad van
Amsterdam had teruggebracht.
'Kromhout bouwde het American-
Hotel in dezelfder tijd, dat de Cein
tuurbaan en de Overtoom getuigden
van een volkoomen overlijden van de
schoonheid - je wist niet hoe snel je
fer weg komen kon en als het in je
hoofd opkwam van het sluisje naar
het Leidscheplein te lopen, kreeg je
onderweg zelfmoordgedachten.
Toen kwam Kromhout en bouwde
foto's Nederlands Architectuur Instituut
Hotel American aan het Leidseplein vlak na de opening in 1902.
dat luchtige, semi-Marokkaansche
gebouw aan het Leidscheplein
Het is vroolijk en luchtig - het is nog
altijd mooier dan Hirsch met zijn
Selfridge-allure en het is zoo erg veel
mooier dan de Stadsschouwburg'.
Aan grote werken in Amsterdam zou
Kromhout niet meer toe komen. Al
spande hij zich tot het uiterste in, hij
slaagde er niet in om zijn plannen
voor onder meer een hotel door te
drukken. Verder dan een grote
bouwput, die jarenlang op de Dam
bleef gapen, kwam hij niet.
In Rotterdam had hij wel een rede
lijk succesvol vervolg van zijn carriè
re. De kunstminnende havenbaron
nen sloten hem in hun armen en ga
ven hem opdrachten voor grote kan
toren en villa's. Ook deed hij mee
aan de competitie voor een nieuw
stadhuis. Het ontwerp wordt geken
merkt door een grote mystieke to
ren, waardoor het bouwwerk
sprookjesachtig, maar ook dreigend
aan doet. Op de tentoonstelling in
Rotterdam is de stadhuistoren op
schaal nagebouwd. Een ander voor
beeld van de Rotterdamse stijl van
Kromhout is het gebouw de Noord
zee (1916) aan de Korte Wijnbrug
straat en het hoofdkantoor van de
Scheepvaartvereeniging-Zuid aan
de Pieter de Hoochweg. Vanwege dë
sterke gelijkenis met een schip kreeg
het al snel in de volksmond de bij
naam 'de stenen boot'.
Weelderig
In 1922 toen de Vereeniging het ge
bouw kon betrekken, deed zij dat
niet. Kennelijk ging het de reders
niet voor de wind, zoals blijkt uit een
briefwisseling tussen het bestuur en
de Raad van Gedelegeerden. „Wij
achten het uit moreel oogpunt niet
verdedigbaar thans een luxueus ge
bouw te betrekken met al de gevol
gen daaraan verbonden en we stel
len U voor te trachten het pand in
openbare veiling te verkopen. Daar
mee kan het verwijt, in dezen tijd
een weelderige woning te gaan be
trekken, SVZ niet worden gemaakt'.
Weelderig of niet, de Rotterdamse
opdrachten - café-restaurant
Pschorr, Drukkerij Wyt en Zonen,
de Handelsmaatschappij Diepeveen
en Co, het interieur van het passa
giersschip Dempo - bleven binnen
stromen met als opus magnum het
complex voor Heineken's Brouwerij
en aan de Crooswijkschen Singel.
'Eén architectonisch meesterstuk'
oordeelden de critici. In het midden
van de brouwerij verhief zich Krom-
houts beeldmerk, een koepelachtige
toren, die de brouwerij verhief tot
een industriële kathedraal.
Veel van de sporen die Kromhout" in
Rotterdam achterliet zijn door oor
log of sloop uitgewist, maar expositie
en boek hebben bewerkstelligt dat
die interessante periode op een
waardige wijze in onze cultuurge
schiedenis is bijgezet.
Een eigenzinnig architect, die op al
les een tegendraadse visie had, tegen
de verheerlijking van de techniek
was en oprecht van versierde gebou
wen hield. En als het moest versier
de hij de hele stad. In 1898 en 1901
tuigde hij de hoofdstad op in verband
met de kroning en het huwelijk van
Wilhelmina. Hij vermeed de bij dit
soort rituelen gebruikelijke erepoor
ten en triomfbogen van imitatiena
tuursteen, maar hulde Amsterdam
in een gewaad van guirlandes die be
stonden uit masten met wimpels die
midden in de gracht stonden en wer
den verbonden met lange snoeren
waaraan bolvormige lampen. 'Het
waren Venetiaansche nachten in
Amsterdam", concludeerde een en
thousiaste tijdgenoot, ,waar Krom
hout zelfs gedaan h&d weten te krij
gen, dat er tapijten langs de gevels
hingen. Met masten, sprieten, ka
bels en koorden, met bloemen, vlag
gen, wapens en wimpels heeft Krom
hout van het deftig en statig Amster
dam een feestelijke stad gemaakt'.
De modernen hadden natuurlijk
weer kritiek. Mart Stam stoorde zich
eraan, dat het sterrenplafond boven
de Leidsestraat wel erg veel weg had
van het plafond van American, maar
de befaamde architect W.M. Dudok
noemde in 1948 de gewaagde versie
ring van Amsterdam zelfs het sym
bolische begin van een in hoge mate
spannende en beweeglijke tijd voor
de bouwkunst.
,Deze wondere dingen, die als een-
dags-vlinders moeten schitteren'.
Kromhout schitterde, maar niet - zo
als het bejubelde hoogtepunt Ameri
can doet vermoeden - als een een-
dagsviinder. Zijn ster bleef nog lang
schijnen; al was dat voornamelijk in
Rotterdam.
Architect Willem Kromhout Czn.
(1864-1940); Leven en werk. Neder
lands Architectuur Instituut Wes
tersingel 10, Rotterdam T/m 8 no
vember. Openingstijden: di t/m za
10-17 uur. Zo. 11-17 uur.
Willem Kromhout Czn. 1864-1940
Auteur: Ida Jager. Uitgeverij: 010
Prijs: f69,50
