KUNSTIRTV
'De Grote
Utopie':
verstilde getuigen van verstoorde idealen
Originele opera
'La Favorite' in Den Haag
ticbeSouxtmt
17
■■■■■Hi
VRIJDAG 19 JUNI 1992
tonstelling 'De grote Utopie'. De
sche avant-garde (1915-1932).
ilijk Museum, Amsterdam. T/m
justus. Catalogus 75,- gulden
iRION VAN OUDHEUSDEN
2 de overzichtstentoon-
[ing van Malevich in
u brengt het Stedelijk
;eum in Amsterdam
nenteel een grote ex-
e, tie over de Russische
it-gardisten in de ja-
1915 tot 1932. Belang-
namen als Malevich,
in, El Lissitzky, Rod-
iko en Kandinsky zijn
egenwoordigd. Veel
ongesteld werk is
t eerder in Nederland
i sn geweest.
Grote Utopie' zou oor-
ikelijk het Stedelijk niet
Den op haar wereldtour-
De tentoonstelling, ge
it door een team van Rus-
e, Duitse en Amerikaanse
ischappers zou ook alleen
landen te zien zijn. Na de
in de Schirn Kunsthalle
kfurt viel er echter een
de planning, omdat de
'bouw van het Guggen-
itiseum in New York, de
inde expositieplaats, nog
'oltooid was. De tentoon-
;g kon nog drie maanden
iropa blijven. Uiteindelijk
le keus op het Stedelijk
ïlpum in Amsterdam.
'Stedelijk had al eerder
icht besteed aan deze pe-
met de Malevich-exposi-
Voor 1993 staat te-
n grote tentoonstelling
le Russische kunstenaar
op het programma. De
expositie paste dus
is in dit kader. Na New
zal 'De Grote Utopie'
lizen naar Moskou en St.
■burg.
rote Utopie' heeft een
_je omvang, hetgeen voor
*/peel haar aantrekkings
wet is als ook haar handi-
beslaat 25 zalen van het
,m en omvat zo'n 1000-
Een monstertentoon-
ig dus, die evenwel veel
icht behoeft, omdat zeker
tems uit de voormalige
;unie afkomstig zijn. De
;e waren nog niet eerder
lal Westen te zien.
1915 was Rusland koplo-
p de modernistische ont-
alfclingen op kunstgebied,
esteuropa was inmiddels
Irste Wereldoorlog uitge-
Jn en een aantal Russi-
_l kunstenaars dat in het
en werkte, keerde naar
vaderland terug. Onder
varen Kandinsky en Cha-
nsHet Westen, verwikkeld
e® slepende oorlog, bleef in
ïrlfzicht achter.
[Vormingen
,uJde revolutie in 1917 een
fcs, werden tal van her-
0r|ngen in het kunstonder-
jdoorgevoerd. De avant-
"iten, die allen aanhan-
Jan de revolutie waren en
'piel hadden gezeten on-
3'|ttsaristisch bewind, kre-
U de mogelijkheid zich te
„.binnen officiële instellin-
Tatlins 'Monument
voor de derde
Internationale' werd
tijdens een optocht
door de straten van
Moskou gereden.
Deze foto die
vermoedelijk werd
gemaakt in 1927, is in
de catalogus
opgenomen van de
expositie 'De Grote
Utopie'.
FOTO: STEDELIJK
MUSEUM.
De diverse, kersvers opgerich
te kunstenaarsverenigingen
bleken een uitstekende plek te
zijn om tot theorievorming te
komen over de vele vraagstuk
ken, die kunst in een commu
nistische maatschappij ople
verden. Dergelijke verenigin
gen of kunstinstituten werden
geleid door kunstenaars als
Kandinsky en Chagall. Kan
dinsky zou overigens later in
Duitsland, tijdens zijn periode
bij het Bauhaus, meer van zijn
ideeën verwerkelijkt zien.
Niet alleen de revolutie zorgde
in de beginjaren voor het
avant-gardistische elan. Ook
de fascinatie betreffende tech
niek en industrialisatie speel
de- een rol. De vooruitgang
diende zich aan in de vorm van
uitvindingen. Zoals de archi
tect/ontwerper El Lissitzky het
formuleerde: 'Wij zijn in het
tijdperk van de uitvindingen
gezogen. Toen ik vijf was hoor
de ik de eerste grammofoon
van Edison, toen ik acht was
zag ik de eerste tram, toen ik
tien was de film, daarna volg
den de zeppelin, het vliegtuig,
de radio...'
In 1915 werd in St. Petersburg
de expositie '0.10' gehouden
die als ondertitel mee kreeg
'De laatste futuristische ten
toonstelling'. Tegelijkertijd
was deze expositie ook de eer
ste waarop de Russische avant-
gardisten zich met hun werk
manifesteerden. Bij deze gele
genheid toonde Kazimir Male
vich (1878-1935) een schilderij,
dat een van de meest revolutio
naire werken uit de 20ste
eeuwse kunst zou worden. Zijn
'Zwart suprematistisch vier
kant' uit 1914/1915.
Het bleek een schilderij met
een verstrekkende invloed op
de verdere ontwikkeling van
de 20ste eeuwse abstracte
kunst. Het werk, dat slechts
een zwart geschilderd vierkant
op een witte ondergrond laat
zien, had iedere verwijzing
naar de dagelijkse werkelijk
heid uitgebannen en alle vor
men, die nog konden verwij
zen naar de realiteit, waren
weggelaten.
Malevich had de volstrekt
voorwerploze, abstracte schil
derkunst geschapen. Het zwar
te vierkant als een groot zwart
gat, een leeg doek, dat alle
voorgaande eeuwen aan schil
derkunst leek te ontkennen en
de mogelijkheid bood met al
les opnieuw te beginnen. Zoals
Malevich het zelf uitdrukte:
„De kunstenaar kan alleen een
schepper zijn als de vormen in
zijn schilderij niets te maken
hebben met de natuur. Vor
men moet leven worden inge
blazen en het recht op een ei
gen existentie worden gege
ven. Elke vorm is vrij en indi
vidueel. Elke vorm is een we
reld op zich". De abstracte
kunst was een feit.
Suprematisme
Zoals de titel van zijn werk al
aangaf, had Malevich het futu
risme als richting achter zich
gelaten en zijn eigen stroming
geschapen, die hij, overigens
niet zonder arrogantie 'supre
matisme' had gedoopt. Een
aanduiding voor het hoogste,
het beste, voor een schilder
kunst die de dagelijkse werke
lijkheid achter zich gelaten
had.
In zijn kunst kon de „zuivere
idee" gestalte krijgen door
middel van een geometrische
vormentaal. Die vormentaal
vond al snel algemeen ingang
en zou door velen worden over
genomen, ook in de toegepaste
kunst bij voorbeeld als decora
tie op serviezen of textiel.
Malevich schreef regelmatig
manifesten, pamfletten over
de bedoelingen van zijn kunst.
Zijn werk was immers een der
mate grote breuk met het voor
afgaande, dat er wel iets uitge
legd moest worden. Zoals alle
avant-gardisten droeg ook Ma
levich de Russische revolutie
een warm hart toe.
Toch voelde hij zich in een la
ter stadium (en hij bleek hierin
niet de enige te zijn), genood
zaakt om op te houden met zijn
schilderkunstige experimen
ten. In zijn latere leven ging hij
over op een soort kubistisch-
realisme, waarschijnlijk ge
dwongen door de situatie om
hem heen. Wanneer hij in 1935
overlijdt, hangt boven zijn
doodsbed nog steeds zijn
'Zwart vierkant'.
Constructivisme
Naast het suprematisme van
Malevich ontstond er nog een
andere stroming in Rusland,
die van groot belang zou zijn,
het constructivisme. Belang
rijke figuur binnen deze bewe
ging was Wladimir Tatlin
(1885-1953). In 1913 had Tatlin
al kunstwerken vervaardigd,
samengesteld uit materialen,
die voordien weinig of niet
werden toegepast in kunstwer
ken, zoals papier, ijzerdraad,
gips of blik.
Veel meer dan het suprematis
me richtte het constructivisme
zich op het werken in en met
de ruimte. Hun ruimtelijke ob
jecten weken in praktisch alle
opzichten af van de bestaande
ideeën over sculptuur.
Tussen Malevich en Tatlin ont
wikkelde zich steeds sterker
een meningsverschil. Hun
controverse spitste zich vooral
toe op de discussie over de
plaats van de kunst in de nieu
we, communistische maat
schappij. Voor Malevich was
kunst iets wat op zichzelf
stond, autonoom bleef en ver
der vooral een geestelijke aan
gelegenheid was, al kon ze wel
degelijk een bijdrage leveren
aan een nieuwe manier van
naar de werkelijkheid kijken.
Geluksfabriek
Tatlins ideeën gingen veel ver
der. Voor hem was kunst een
produkt, door mens gemaakt,
als in een fabriek. In deze op
vatting stond hij overigens
niet alleen. De dichter Maja-
kovski bij voorbeeld zag zich
zelf 'als een sovjetfabriek voor
de produktie van geluk'.
Tatlin, veel meer een pleitbe
zorger van de idealen van de
Russische revolutie dan zijn ri
vaal Malevich, steunde het
idee van de bolsjewistische
kunsttheoretici, dat kunst nut
tig voor het volk moest zijn. De
controverse tussen Tatlin en
Malevich liep hoog op: tijdens
de tentoonstelling '0.10', waar
ook Tatlin aanwezig was, werd
aan beide partijen aparte zalen
toebedeeld om hun werk te to
nen.
Zo vond Tatlin het suprematis
me „eenvoudigweg de som van
alle fouten van het verleden".
Overigens bleek na Tatlins
dood, dat hij zijn leven lang
knipsels over Malevich en
hemzelf had bijgehouden.
Vooral bij toegepaste kunst, bij
gebruiksvoorwerpen kon aan
de bolsjewistische eis van di
rect nut voor het volk voldaan
worden. Tatlin richtte zich hier
dan ook voor een groot deel op.
Voor hem versmolten kunst en
techniek. Zo ontwierp hij ka
chels, die zo veel mogelijk
warmte met zo min mogelijk
brandstof konden produceren
of praktische werkkleding
voor arbeiders.
Vliegtuig
Een goed voorbeeld van die
versmelting van kunst en tech
niek in Tatlins werk is de zoge
heten Letatlin, op de tentoon
stelling te zien. Het is een
vliegtuigje voor één persoon,
voorzien van een trapmecha-
nisme. De vormen die vliegtui
gen in zijn tijd hadden, vond
Tatlin te hard en technisch. Ze
hadden mensen, naar zijn me
ning, vervreemd van het ge
voel te kunnen vliegen. De
constructie ziet er uit als het
skelet van een enorme prehis
torische vogel. Hij was tot deze
vorm gekomen nadat hij uitge
breid studie had gemaakt van
de vlucht van vogels. Hun na
tuurlijke vormen leken hem
veel geschikter om toestellen
naar te bouwen.
Een ander belangrijk werk van
Tatlin was zijn 'Monument
voor de derde Internationale'
uit 1919-1920. Dit ontwerp was
een soort open spiraal, die oog
de als de Toren van Babel op
het bekende schilderij van Pie-
ter Breughel. Het monument
had zo'n 400 meter hoog
moeten worden en zou opge
bouwd worden uit glas en me
taal. Het is uiteindelijk nooit
uitgevoerd.
Tatlins artistieke carrière zou
op eenzelfde wijze tot een ein
de komen als die van Male
vich. Na 1932, toen Stalin het
socialistisch-realisme uitriep
tot enige, officiële staatskunst,
werd het hem niet meer moge
lijk gemaakt op zijn eigen, con
structivistische wijze door te
werken, al zijn revolutionaire
idealen ten spijt. Hij keerde
noodgedwongen terug tot het
schilderen van portretten en
bloemstillevens.
Staatskunst
Naast deze twee, elkaar fel be
concurrerende stromingen,
begon zich in de jaren twintig
langzaam aan een derde rich
ting te ontwikkelen. Deze
groep wilde een terugkeer
naar herkenbare, figuratieve
vormen. Zij wilden kunst
scheppen waarin de arbeiders
zich niet alleen herkenden,
maar waardoor zij zich ook
aangespoord zouden voelen de
revolutie te verheerlijken.
In de chaos van de eerste jaren
na de revolutie in 1917 was het
avant-gardistische karakter
van de moderne kunst moge
lijk geweest. Het bolsjewisti
sche regime had zich echter in
middels ontdaan van zijn be
langrijkste politieke tegen
standers. De burgeroorlog tus
sen de 'Roden' en de 'Witten'
had van 1918 tot 1920 geduurd
en had zo'n 10 miljoen mensen
het leven gekost. Men wenste
nu ook op andere fronten sta
bilisering en ondersteuning
van het huidige regime.
Het communistisch bewind
greep liever terug op een tradi
tionele, figuratieve vormen
taal. De kunst moest de revolu
tionaire boodschap ondubbel
zinnig naar het volk kunnen
vertalen, educatief zijn en ab
stracte kunst was daar niet het
meest geschikte medium voor.
De kloof tussen de diverse
stromingen was inmiddels
groot geworden. Bovendien
kwamen er politieke sancties
op het hebben van een afwij
kende mening.
Decreet
Aan de hele discussie over de
rol van de kunst in de samenle
ving werd in 1932 een duidelijk
eind gemaakt. Een decreet van
Stalin bepaalde, dat de socia-
listisch-realistische kunst
voortaan de enige toegestane
kunstvorm was. Ook de vele
kunstenaarsverenigingen,
waar menig kunstenaar gedis
cussieerd had over het wel en
wee van de kunsten, werden
verboden. Er werd nog slechts
een vereniging toegelaten, on
der staatscontrole. Hiermee
waren de meeste wegen tot
vernieuwing en avant-garde
definitief afgesloten.
I Justin Lavender als Fernand.
DEN HAAG - In het Dansthe-
B ater aan het Spui in Den Haag
wordt op donderdag 25 juni de
originele en complete opera
'La Favorite' van de Italiaanse
componist Donizetti (1797-
1848) uitgevoerd. Het gaat om
de Franse versie die sinds 1918
vrijwel niet meer op de plan
ken is gezet.
De operaliefhebbers moesten
het overigens in de tijd van Do
nizetti al voornamelijk doen
met Italiaanse versies vol fou
ten en zonder het door de Kerk
minder op prijs gestelde eind.
Donizetti heeft zich naar men
beweert doodgeërgerd aan wat
zijn landgenoten van zijn 'La
Favorite' hadden gebakken.
Hij was in 1839 al uit Italië ver
trokken, omdat zijn opera Poli-
uto was verboden.
Het initiatief de oorspronkelij
ke versie van 'La Favorite' uit
te voeren, ontstond bij de
Franse regisseur Pierre-Jean
San Bartholomé. Een jaar gele
den duikelde hij in de oude bi
bliotheek van de Opéra in Pa
rijs 30 bladzijden van de mu
ziek van 'La Favorite' op. Daar
op stond een duet uit de twee
de acte dat al sinds jaar en dag
had ontbroken en waarschijn
lijk door Donizetti is verwij
derd omdat hij het te zwaar
vond voor de vrouwelijke
hoofdrol, Leonore.
Met de Amerikaanse Katheri-
ne Ciesinski denkt San Bar
tholomé iemand te hebben ge
vonden die de rol wel aan kan.
Ze heeft er tijdens de elf uit
verkochte uitvoeringen in
Frankrijk al veel eer mee be
haald. Behalve een uitstekend
Justin Lavender (links) en Katherine Ciesinski (rechts)
FOTO'S: PR
zangeres is ze ook een prima RollptnrlrP«t
actrice en een sterke podium- ^dlieiorKesi
persoonlijkheid. De mannelij-' Uit Frankrijk komen ongeveer
ke hoofdrol, die van Fernand, honderd mensen over om 'La
wordt vertolkt door de Brit Favorite'in het Danstheater op
Justin Lavender. de planken te zetten. De mu
ziek wordt uitgevoerd door het
Nederlands Balletorkest onder
leiding van Giuliano Carella.
De opera begint met een muzi
kaal zeer afwisselende ouver
ture, waardoor zelfs Verdi zich
liet inspireren. Daarna zijn het
de muziek en de 120 kostuums
van Patrick Teroitin die voor
lopig de meeste aandacht zul
len vragen. „Vooral de felle
kleuren vallen op", zegt San
Bartholomé. In Frankrijk vond
niet iedereen ze even mooi,
maar volgens de regisseur zijn
ze typerend voor de veertiende
eeuw waarin 'La Favorite' zich
afspeelt.
Dramatisch en boeiend wordt
de opera van Fernand, Leone-
re en ook Alphonse pas echt
aan het einde van tweede acte,
met het eerder genoemde
duet. In de vierde acte worden
de kleuren veel minder, maar
de dramatiek nog veel sterker.
De uitvoering wordt mede mo
gelijk gemaakt door de Fonda-
tion Elf, waarmee Elf Petro
land bv sociale en culturele
evenementen verwezenlijkt,
waarin Frankrijk en Neder
land verenigd worden. De
stichting was ook betrokken
bij de grote Van Gogh-tentoon-
stelling in Amsterdam en zal
in 1994 hoofdsponsor zijn van
het Mondriaan-retrospectief in
Den Haag, dat een zelfde om
vang moet krijgen. Volgend
jaar maakt de stichting de ten
toonstelling Valley of the Ni
ger mogelijk, een tentoonstel
ling over archeologie die in
Leiden, Parijs en zes Afrikaan
se staten te zien zal zijn.
Katherine Ciesinski speelt de vrouwelijke hoofdrol, Leonore
