Hans Mondt: „Jeugd vangen
voor klassieke componisten
doe je in de concertzaal"
finale
Êcidóc Qowiant
Hij is verantwoordelijk voor
de populairste programma's
op zowel Radio 3 ('Muziek
terwijl u werkt') als Radio 4
('Muziek voor miljoenen').
Toch bleek onlangs tijdens
een enquête dat hij het
minst bekende Veronica-
gezicht heeft. Hans Mondt
zit er niet mee. Hij heeft
andere zaken aan z'n hoofd
dan de bekende
Nederlander uithangen.
Van de week vierde hij een
jubileum: de duizendste
aflevering van 'Muziek voor
Miljoenen'. Het werd een
uiterst sobere bijeenkomst.
„Het geld dat een feestje
kost, gebruik ik liever om de
serie
'Zomeravondconcerten' op
te nemen. Daar is de
luisteraar meer bij gebaat".
Hans Mondt heeft zo zijn
eigen ideeën over die
luisteraar, maar ook over
het orkestbestand in
Nederland, over het nuttig
gebruik van de
omroeporkesten en het de
concertzaal binnenlokken
van jeugdig publiek.
Idoor
HANS PIET
HILVERSUM - „Wat mij van
die duizend uitzendingen 'Mu
ziek van Miljoenen' het meest is
bijgebleven, is de keer dat de
vriendin van mijn pleegzoon was
geslaagd voor haar atheneum. Er
was een feestje waar ik twee gla
zen wijn heb gedronken. De vol
gende dag was de uitzending en
daarin moest ik een plaat van het
Wiener Philharmoniker afkondi
gen. Op het moment dat ik het
deed, versprak ik mij en viel in
een diep gat. Ik bleef maar zeg
gen welke wals het orkest had ge
speeld en wie de dirigent was. Ik
had totaal geen controle meer.
Het was verschrikkelijk. Op een
gegeven moment hebben ze de
microfoon maar dicht gedaan.
Daarna is het een nonstop-pro
gramma geworden. Alleen tegen
het einde heb ik mijn excuses
aangeboden, verteld dat ik op
het slagen van mijn schoondoch
ter een glaasje had gedronken,
's Avonds in de concertzaal
kwam iedereen naar mij toe om
mij te feliciteren. Niemand had
het over mijn verspreking. Wat
ik had ondergaan als een ver
schrikking, was de luisteraar
nauwelijks opgevallen", zegt
Hans Mondt, die in februari van
dit jaar zijn 25-jarige jubileum bij
Veronica vierde.
..Hoewel iedereen leuk reageerde, heb
ik lange tijd nodig gehad om er over
heen te komen. Na jaren live te hebben
gepresenteerd, was er opeens die angst
de mist in te gaan, ook omdat ik mij na
die keer vaker versprak. Een Radio-4-
publiek luistert heel aandachtig. Je
moet goed articuleren en eerlijk gezegd
ben ik nogal slordig. Ik heb in de paar
maanden, die volgden mijn program
ma's op band opgenomen, maar dat is
moeilijker dan een rechtstreekse pre
sentatie. Ilse Wessel, een van onze pre
sentatrices op Radio 4. kan het niet. Als
ze wel eens een zaterdag vrij wil zijn of
even op vakantie, zeg ik: zet het maar
op de band. Dan is ze uren bezig, terwijl
ze live nooit één verspreking maakt".
Klassiek
Dat Hans Mondt zich na de aspirant-
status van Veronica met klassieke mu
ziek ging bezighouden, werd uit nood
geboren. „Hoewel ik ook een fan was
van klassieke muziek, zij het dan het
lichte repertoire. De groep die toen nog
bestond uit Rob Out, Lex Harding, Ka-
rel van der Woerd, Ad Bouwman en ik,
zei: als jij het wel leuk vindt, doe het
dan maar. Niemand had er trek in,
maar het moest gebeuren. Dat stond in
de opdracht. Mijn klassieke opvoeding
was de opera op zondagmiddag bij de
BRT en het vast luisteren naar de Gre
goriaanse muziek van de KRO, hoewel
we thuis protestant waren. Ik heb geen
conservatorium, maar wel acht jaar pia
noles gehad. Spoedig na de mulo ben ik
gaan varen en dan kom je niet meer
achter zo'n instrument terecht. Daarna
durfde ik niet meer. Vijftien jaar gele
den heb ik voorgoed afscheid genomen.
Ik verhuisde naar een veel grotere wo
ning, waar ook plaats was voor een
vleugel. Toen heb ik even gedacht: zal
ik er een kopen, maar realiseerde mij
tegelijkertijd dat ik geen zin had in pia
noles en het dagelijks spelen van de
toonladder. De kennis zit in mijn hoofd
en het maken van een radioprogramma
is toch een combinatie van kennis en
gevoel".
„De achterban van Veronica is totaal
niet geïnteresseerd in klassieke muziek,
op een enkeling na natuurlijk. Als je
naar de cijfers kijkt, zijn het vooral de
AVRO-, NCRV- en VARA-leden die
afstemmen op onze programma's. Ik
heb natuurlijk wel geprobeerd om de
jeugd te interesseren voor klassieke
muziek. Veronica kwam zo'n vijf jaar
geleden met 'Nederland Muziekland
Klassiek'. Het was een programma
waarin we drie seizoenen lang ons best
hebben gedaan jonge musici van con
servatoria een kans te bieden. Ze kre
gen drie uur een studio tot hun beschik
king voor tv-opnamen. Die beelden
versneden we met een interview. Wij
dachten: zo bereiken we via de muziek
scholen de jeugd. Maar wat bleek? De
jonge kijker, maar ook de conservatoria
waren totaal niet geïnteresseerd en de
musici die we kregen, waren moeilijke
praters waardoor het uiterst saaie pro
gramma's werden. Daar hebben we dus
een streep onder gezet. Je kunt de
jeugd niet voor klassieke muziek van
gen middels radio of televisie. De enige
manier om hun interesse te wekken, is
door ze naar de concertzaal te halen. Ik
weet het uit mijn eigen jeugd. Het werd
pas leuk toen we klassikaal naar con
certen gingen. Zo werden we elke
maand geconfronteerd met een orkest
en de werken die werden uitgevoerd. Je
kreeg uitleg waardoor het verhaal ging
leven. Dan denk je: wat is het mooi en
ga je zelf naar een concert. En als die
mensen eenmaal binnen zijn, raak je ze
niet meer kwijt. Vanaf dat moment kun
je ze ook van alles voorschotelen. Zes
jaar geleden haalden we ze binnen met
walsen en polka's, nu zijn ze blijer met
het zware werk van Bruckner bij voor
beeld. Dat is een groeiproces dat ik zelf
ook heb doorgemaakt. Voor ik op 28
december 1975, samen met André van
Duin, de eerste uitzending van 'Muziek
voor Miljoenen' (inmiddels het oudste
Radio-4-programma) presenteerde,
riep ook ik dat Veronica nooit aan het
zware werk zou beginnen. Menno
Veenstra van de NOS draaide op vrij-
dagaochtend om zeven uur rustig een
Mahler-symfonie. Dan zei ik: wat een
afschuwelijke muziek. Nu was die Mah
ler wel verkeerd gekozen voor het tijd
stip, want zo'n componist vraagt aan
dacht en die krijgt hij niet als mensen
zich aan het scheren zijn of bezig zijn
met de ontbijttafel. Maar wat die mu
ziek betreft, dat was onwetendheid. Het
staat nu boven aan mijn verlanglijstje,
ook in de concertzaal. Het is een vibra
tie die je meekrijgt die je niet meer ver
geet. Laatst stond Hans Vonk in Vre-
denburg. Bij de tweede uilvoering, de
volgende dag, zei hij, denigrerend be
doeld natuurlijk, ik wist niet dat het Lé-
har-publiek van Veronica zo muisstil
kon zijn bij Bruckner. Ik zei: je schat
ons publiek verkeerd in. Léhar was ze
ventien jaar geleden".
„Ik heb een leuke baan, hoewel het
hard werken is. Ik stel wekelijks dertien
uur samen op Radio 4 en drie uur op
Radio 2 ('Muziek terwijl u werkt'). In
het begin was ik ook nog verantwoorde
lijk voor de televisieproduktie van 'Ne
derland Muziekland'. Ik stond steeds
vroeger op en ging steeds later naar
bed, tot ik dacht: voor wie doe ik het ei
genlijk? Daarna heb ik wat gas terugge
nomen. Maar mijn vrijheid is gebleven.
Ik heb een budget en als ik zorg dat de
luisteraars worden bediend en dat is te
rug te zien in de kijkcijfers, is iedereen
tevreden. Mijn baas zal nooit vragen:
wat doe je aan vernieuwing op Radio 4?
Daar is Veronica ook niet voor. Op de
eerste plaats omdat onze doelgroep
niet is geïnteresseerd, op de tweede
plaats omdat wij de zender zoveel mo
gelijk luisteraars willen bezorgen. De
NOS, VARA en VPRO doen al genoeg
in die richting. Wij hebben voor een
sandwich-formule gekozen, dan hou je
veel mensen te vriend".
„Om mijn kennis van de klassieke mu
ziek te vergroten, ben ik vaak in de con
certzaal te vinden. Dat is de enige ma
nier, want bij platen heb je de mogelijk
heid ze af te zetten. Zo heb ik ook Mah
ler leren waarderen. Zo'n twaalf jaar
geleden ging ik de eerste confrontatie
met die componist aan..Het was een
symfonie. Ik ging door het dak. Ik wist
niet dat er zulke mooie muziek be
stond. Echt verrukkelijk. Ik geloof dat
muziek ook in je hart moet zitten. Dat
is het verschil tussen de programmama
kers op Radio 4. Sommigen hebben al
leen muziek in hun hoofd".
„Over Veronica en de TROS wordt al
tijd denigrerend gesproken door colle
ga's van andere omroepen. Wij zijn de
omroepen die voor de grote massa pro
grammeren. Ik heb nog nooit een colle
ga van een andere omroep aan de tele
foon gehad die zei: moet je eens luiste
ren, het voortbestaan van de orkesten
gaat mij erg aan het hart, kunnen we
eens een keertje praten over hun invul
ling Nooit. Ik hou niet van kritiek
aan de zijlijn".
Uitverkocht
„En zo verkeerd zijn we niet bezig.
Ónze series in de concertzaal zijn op
voorhand uitverkocht. Voor de Mees
terwerken-reeks van het komend sei
zoen zijn nog honderd kaarten in Vre-
denburg beschikbaar. Bij de TROS
loopt het ook goed. Wij doen dus wat
het publiek wil. Andere omroepen
doen daar heel neerbuigend over. Zo
ervaar ik dat tenminste. Ze vinden zich
zelf heel elitair en wat wij doen maar
waardeloos. Ze praten echt in de trant
van: ze hebben geen opleiding gehad en
weten er ook niets van. Ik denk dan: als
je vindt dat Radio 4 een zwaardere in
vulling verdient, ga dan een gesprek
aan".
„Er is wel overleg geweest in de afgelo
pen maanden, want net als bij de ande
re zenders bestaat er ook voor Radio 4
een zenderredactie, die de opdracht
heeft gekregen van Radio 4 een goed
beluisterde zender te maken. Daar is
onder meer besloten dat 'Muziek voor
Miljoenen' vanaf oktober tussen negen
en elf uur 's morgens een dagelijkse ti
tel wordt. Alleen de AVRO doet niet
mee. Die omroep heeft op zaterdag Ca
roline Kaart en vindt dat de operazan
geres een personality show maakt, die
de naam 'Muziek voor Miljoenen* niet
verdient. Onzin natuurlijk. Ik denk dat
het de laatste groeistuipen zijn. Het zou
mij niks verbazen als de AVRO straks
wordt gesommeerd op zaterdagoch-.
tend ook de sandwich-formule en de
naam te gebruiken. De kracht van dat
programma schuilt in het uitzenden van
verschillende muziekfragmenten die in
sfeer sterk verschillen. De KRO heefl
nog de opmerking gemaakt geen frag
menten te willen uitzenden. Zij zullen
het dus, moeten zoeken in korte symfo
nieën".
„Als omroep behoor je dienstbaar te
zijn aan de luisteraar. De horizontale
programmering van 'Muziek voor Mil
joenen' is een goed voorbeeld. De
VPRO heeft een wat andere filosofie.
Zij wil een bepaald publiek bereiken en
dat vind ik prima. De beste oplossing
zou zijn om de VPRO-programma's
horizontaal uit te zenden. Dan bedien
je het publiek op een optimale wijze.
Na een paar weken weet iedereen pre
cies of hij wel of juist niet moet luiste
ren op .dat tijdstip. Jammer dat het niet
gebeurt. Met de VARA hebben we nog
geprobeerd te ruilen. Wij hadden op
zaterdagmiddag uitzending. Die tijd
heb ik ter beschikking gesteld van de
VARA zodat ze hun 'Matinee' zouden
kunnen brengen. Dat is heel hautain
van de hand gewezen. Ze waren bang
concertbezoekers te verliezen. Duide
lijk een omroep die niet dienstbaar is
aan de radioluisteraar: alleen die 'Mati
nee' is belangrijk. Ik zeg: het gaat om
de radio-uitzending en dan is het toch
prachtig als je rechtstreeks een concert
kunt brengen op de zaterdagmiddag.
Iedereen was verbijsterd toen ze het af
wezen. Aardig is dat dezelfde man. Jan
Zegveld, heel vaak in de Werkgroep
Muziek heeft geroepen: het is een
schande dat er zo weinig concerten
rechtstreeks worden uitgezonden. Toen
ik hem confronteerde met die uitspraak
zei hij: 'Ik bedoel alleen in de avond
uren'. Flauwekul natuurlijk. Tegen Lex
Harding had ik gezegd: een beter Ra
dio 4 begint bij de VARA onze zendtijd
te geven, dan kunnen ze het grote pro-
dukt, wat heel belangrijk is voor de or
kesten en de radio-orkesten in Hilver
sum, rechtstreeks onder de aandacht
brengen. Op zaterdagmiddag heb je al
snel 125.000 luisteraars. Lex Harding
begreep dat, de VARA niet. Echt on
voorstelbaar. Nu heeft de NOS die tijd
van ons gekregen. Ze brengen daar
vanaf oktober live-opnamen van de
Metropolitan uit New York. Grote na
men, grote opera's en dirigenten. Dat
vind ik dus fantastisch. Dat is denken:
hoe kan ik de luisteraar zo goed moge
lijk van dienst zijn".
Allerleukste
„Voor mij is het maken van program
ma's voor de concertzaal het allerleuk
ste. Het is een kwestie van compromis
sen vinden tussen de dirigent, de eerste
violist of pianist, het orkest en de te
spelen werken. De echte harde onder
handelingen daarbij vinden plaats met
Hans Mondt: „Ik geef het
geld voor een feestje liever
uit aan de produktie van
een radio-programma.
Daar heeft de luisteraar
tenminste wat aan
FOTO: PR
de impressariaten. Dat is net koehan
del. Ik vind het verschrikkelijk. Die im-
pressario's denken: eens kijken wat we
eruit kunnen halen. Daar ligt natuurlijk
ook hun winst. Ik vind echter dat ik het
tegenover de overheidsgelden verplicht
ben zo goedkoop mogelijk te werken.
Aan de andere kant vind ik ook dat ie
dereen het loon moet krijgen waarop
hij recht heeft. Doordat onze concert
serie in Vredenburg steeds is uitver
kocht kan ik ver gaan, simpelweg omdat
ik recetteopbrengsten heb. Zo kan ik
mij veroorloven internationale solisten
uit te nodigen en behoorlijke honoraria
te betalen. Daarbij hoeft een Neder
landse solist overigens niet onder te
doen voor zijn buitenlandse collega.
Als hij roept: 'Geef maar tweeduizend
gulden', dan zeg ik al snel: laten we er
maar drieduizend van maken".
„Mijn grote droom is, dat we met de an
dere omroepen zo kunnen samenwer
ken dat we de radio-orkesten voldoen
de werk kunnen bieden. Dat het tot nu
toe niet is gelukt, komt doordat we alle
maal kleine koninkrijkjes zijn. We we
ten het allemaal het best. Misschien
kan de Orkest Commissie van de nieu
we Radio 4 dat veranderen. Het is ook
beter als een orkest hetzelfde werk een
aantal keren speelt. Voordeel voor de
omroep is dat zij het allerbeste uit die
verschillende opnamen kan laten ho
ren. Landelijke orkesten spelen het re
pertoire ook langer. Bovendien biedt
het de mogelijkheid ook onbekend
werk in te studeren. Alleen als je zo'n
compositie een aantal keren achter el
kaar kunt spelen, hebben die repetities
zin. Hopelijk gaat het in de toekomst
die kant op. Tenslotte kosten die orkes
ten enorm veel geld. Ik denk ook dat
het goed is als omroep-orkesten of lan
delijke orkesten worden ingezet bij
schoolconcerten. Het is de enige ma
nier om de jeugd naar de concertzaal te
lokken. Nu gebeurt er helemaal niets
aan muziekonderwijs op scholen. Zelfs
het gezamenlijk zingen is er niet meer
bij. Hoe denk je dat ze in Engeland aan
die mooie stemmen komen? Dat begint
op de kleuterschool. Een omroep-or-
kest kan zeggen: we hebben een repeti
tie in VARA Studio I, stuur maar hon
derd leerlingen. Dan zien ze waarom
dirigent Edo de Waard een passage op
een bepaalde manier-gespeeld wil heb
ben. Uit onderzoek is gebleken, dat ze
na zo'n ervaring wel naar de concert
zaal komen. Nu is de enige confrontatie
van de jeugd met de klassieke muziek
Nigel Kennedy. Je moet eerst worden
gevoed, wil je er iets voor kunnen voe
len. Nou ja, als de Stichting Schoolcon
certen roept: 'Wij hebben geen orkes
ten' en de orkesten roepen: 'Wij heb
ben het te druk', dan moet van hoger^
hand gewoon tegen het Rotterdams'
Philharmonisch of het Residentie Or
kest worden gezegd: confronteer de
jeugd maar tijdens de reguliere repeti
ties met de klassieke meesters. Vang je
twee vliegen in een klap".
Champagne
„Een feestje is de duizendste aflevering
van 'Muziek voor Miljoenen' niet ge
worden. Het eerste idee was om tijdens
het slotapplaus na het laatste concert in
de serie 'Muziek voor Miljoenen' alle
deuren van de concertzaal in Vreden
burg open te gooien en dienbladen met
champagne binnen te brengen. Met
zestienhonderd mensen in de zaal ben
je dan al snel tachtigduizend gulden
kwijt. Lex Harding vond dat ik een
feestje moest geven. Begreep ook niet
dat ik het niet wilde. Maar ik geef dat
geld liever uit aan de produktie van an
dere radioprogramma's. Daar heeft de
luisteraar tenminste wat aan. Ik ga dat
geld dus nu besteden aan de serie Zo
meravondconcerten in het Amsterdam
se Concertgebouw. Dan kan ik fantasti
sche solisten contracteren en hoef ik
niet te roepen: ik heb geen geld".
ZATERDAG 13 JUNI 1992 PAGINA 28
Diamantbewerker
wordt schaars
AMSTERDAM De vijf grote hoofd
stedelijke diamantbedrijven die aange
sloten zijn bij de Diamond Foundation
Amsterdam, denken dit jaar voor de
eerste maal meer dan één miljoen toe
risten te ontvangen. Dat komt neer op
meer dan 20.000 bezoekers per dia
mantbewerker.
Op de vijftig laatste diamantbewerkers
bij Coster Diamonds, Gassan Dia
monds, Holshuysen en Stoeltie, Van
Moppes en Amsterdam Diamond Cen
ter lopen circa 550 personeelsleden
rond om de stroom toeristen in goede
banen te lijden. Verder heeft bijvoor
beeld Van Moppes al meer goud- en
zilversmeden in dienst dan diamantbe
werkers.
Die situatie geeft problemen bij de op
volging van de diamantbewerkers van
boven de vijftig die binnen 10 tot 15 jaar
met pensioen gaan. De vervangings-
vraag is te klein om een normaal klasje
van 20 tot 25 leerlingen per jaar in elf
maanden op te leiden voor het vak.
Daardoor vervalt de subsidiemogelijk
heid (van thans 3000 gulden per stu
dent) die de overheid voor een oplei
ding in het kader van hét leerlingwezen
(leer-werkovereenkomst) kan geven.
Dat concludeert het Amsterdamse ad
viesbureau CBE in een rapport waar de
diamantairs, de gemeente Amsterdam,
de onderwijsinspectie, het regionale ar
beidsbureau en de Vereniging ter vere
deling van het ambacht zich nu mee be
zighouden.
De vijf grote diamantbedrijven in Am
sterdam willen hooguit een garantie ge
ven voor de opleiding van 5.tot 8 leer
ling-diamantbewerkers eens in de drie
jaar, liet drs E. Asscher namens de dia
mantairs weten op een besloten 'confe
rentie' van alle betrokkenen in het Vak
bondsmuseum, de voormalige thuisha
ven van de Algemene Nederlandse Di-
amantbewerkersbond.
Voor de diamantbedrijven is het liiet
alleen een technisch vraagstuk van een
tekort aan stageplaatsen en baangaran
ties, maar vooral een imago-probleem.
Het kan niet zo zijn dat 'Amsterdam-di
amantstad', een belangrijke toeristische
trekpleister, het in de toekomst zonder
eigen opleiding moet stellen. Antwer
pen kent al een veel grotere industrie,
„al lopen wij weer wat in", benadrukt
B. Leeser van de Diamond Foundation
Amsterdam.
Een enquête van onderzoeksbureau
CBE onder diamantairs leverde open
hartige antwoorden op over de bestaan
de praktijk. „De tijden dat de Engelse
kroonjuwelen in Amsterdam gekloofd
en gezaagd werden, zijn voorbij. De
ruwe diamant is reeds gezaagd en wordt
nu alleen nog geslepen. Veel bedrijven
handelen in diamanten, los, maar ook
gezet in een sieraad". Verder zit het de
diamanthandel conjunctureel tegen
De bestaande, tijdelijke opleiding bi
het Centrum Vakopleidingen (CV), dit
heeft gedraaid met subsidie van het re
gionale bureau voor de arbeidsvoorzie
ning, loopt eind dit jaar af.
In de jaren 1989 en 1990 zijn daarin to
taal negen leerlingen begonnen, var
wie er inmiddels vijf hun opleiding heb
ben afgerond. Drie daarvan hebben eer
baan, twee zijn werkloos en drie heb
ben de opleiding voortijdig gestaakt
Het ging om zes Nederlanders, eei
Belg, een Peruaan en een inwoner var
Burkina Fasso.
De afgestudeerde diamantbewerker
moeten niet alleen technisch goed on
derlegd zijn, maar vooral ook „stressbe
stendig", vanwege de horden toeristei
die over hun schouder meekijken. Bo
vendien moet de toerist niet geschok
worden in zijn voorstelling dat me
name in Amsterdam de hoge kwalitei
van het produkt alleen maar kan wor
den bereikt door zeer ervaren, wat ou
dere diamantbewerkers in een stofjas
zo gaven de diamantbedrijven de on
derzoekers te kennen.
Tijdelijke tekorten aan diamantbewer
kers wisten de grote bedrijven tot dus
ver goed op te vangen door inschake
ling van kleine bedrijfjes en ex-dia
mantbewerkers die in hun vrije tijd noj
wel eens een steen wilden klovpn ei
slijpen.
Maar ook dat reservoir van losse ar
beidskrachten vergrijst en het vervan
gingsvraagstuk wordt er alleen maa
door verergerd.
De vraag waar een bescheiden oplei
ding voor 5 tot 8 diamantbewerker!
eens in de drie jaar kan worden onder
gebracht, is inmiddels door alle partijei
op papier opgelost. De Vakschool voo
edelsmeden in Amsterdam is bereii
daarvoor een lokaal in te richten. D
diamantbedrijven zijn in beginsel over
eengekomen eens in de drie jaar ee
opleider te leveren. Werkgevers en vak
bonden, die samen een meerderheii
van twee derde hebben in het bestuu
voor de arbeidsvoorziening, zullen ver
hinderen dat de bestaande inventari
van de oude opleiding bij het centrui
vakopleidingen wordt verkocht.
B. van Hulzen van het arbeidsburea
moest als eerste een veer laten in he
overleg, toen hij die voorgenomen vei
koop per abuis als vaststaand voorne
men aankondigde. „Als oud ijzer ze
ker", schamperde diamantair Asschei
Boeken en opleidingsmateriaal moete
gratis aan de nieuwe opleiding ter be
schikking worden gesteld.
De vraag blijft of het ministerie van oi
derwijs bereid is voldoende geld in hc
klasje te steken. Onderwijsinspectei
W. KJeyn voorziet dat zelfs in het gui
stigste geval de bijdrage van onderwij
bij lange na niet kostendekkend zal zijl
De onderwijsbijdrage per leerling is a
gestemd op klassen met een omvan
van 20 tot 25 leerlingen en zoveel zulle
het er nooit worden.
