linal
Ie
Kans op tweede
'Tsjernobyl'
blijft aanwezig
in Oost-Europa
fs
ZATERDAG 6 JUNI 1992 PAGINA 26
Via een onlangs opgericht consortium gaat Nederland
helpen de Oosteuropese kerncentrales veiliger te maken.
Beter gezegd: minder onveilig, want helemaal veilig zullen
ze nooit worden. De meest elementaire
veiligheidsvoorzieningen, zoals een betonnen omhulsel
rondom het reactorvat, ontbreken. „En het is de vraag of
zoiets in een reactor van het type Tsjernobyl überhaupt kan
worden aangebracht", zegt ir. A.H. Versteegh van het
Energiecentrum Nederland in Petten. „Het ding is er
eigenlijk veel te groot voor". Versteegh bezocht het
rampgebied in de Oekraïne, keek bij andere Oosteuropese
kerncentrales in de keuken en kwam verbijsterd terug over
zoveel nalatigheid in ontwerp en bij het personeel dat de
centrales in bedrijf houdt. Een nieuwe ramp a la Tsjernobyl
is zeker niet uit te sluiten. De (theoretische) kans op een
kernsmelting (melt down) is zeer nadrukkelijk aanwezig:
eens in de 4 a 5 jaar. Ter illustratie: de kans dat zoiets in het
Westen kan gebeuren is eens in de 100.000 jaar. Maar, dat
kan ook morgen zijn..! Toch zullen de 58 kerncentrales
verdeeld over twiqtig Oosteuropese lokaties blijven
draaien, omdat sluiting betekent dat in een aantal van die
landen het licht letterlijk uitgaat. Ir. Versteegh „een
uitdrukking als 'we leven op een tijdbom' is niet mijn
terminologie" over de 'voor ons onaanvaardbare
risico's' waarmee kernenergie in Oost-Europa wordt
bedreven.
PETTEN Een aantal kern
centrales in Oost-Europa bezit
een reactordrukvat dat vervaar
digd is van ondeugdelijk staal. In
dat staal zitten sporen van ko
perelementen. Als dit staal lange
tijd aan radioactieve straling
wordt blootgesteld, wordt het
broos, waardoor het vat spon
taan kan scheuren. In het geval
van een Oosteuropese kerncen
trale zal de reactorkern smelten.
Er zullen grote hoeveelheden ra
dioactief materiaal naar buiten
treden wegens het ontbreken van
een veiligheidsomhulsel. En
overal in de centrale zullen gra-
fietbranden ontstaan. Mensen,
dieren, steden, dorpen en lande
rijen zullen besmet worden met
radioactieve neerslag. De wereld
zal met een tweede Tsjernobyl
hebben af te rekenen.
De kritische tijd van zo'n bestraald re
actorvat (10 tot 15 jaar) is ongeveer ver
streken. Om te voorkomen dat de reac
torvaten uit elkaar klappen, probeert
men met behulp van 'uitgloeien' de
weerstand van het staal te verhogen. De
stalen wand van het reactorvat wordt
daarbij verhit om te voorkomen, dat er
'lek voor breuk' optreedt. Het uitgloei
en is niet meer dan een wanhoopspo
ging om de levensgevaarlijke atoomre
actoren in Oost-Europa enigszins in
toom te houden.
Gevaarlijkst
Ir. A.M. Versteegh, manager van de
nuclaire sectie van ECN in Petten,
heeft er een hard hoofd in, dat de uit*
gloeimethode zal leiden tot de gewen
ste weérstandsvergroting van de reac
torvaten. „Dat staal had nooit gebruikt
mogen worden", zegt hij. „Het is nooit
met behulp van röntgenstralen of ultra
sone metingen onderzocht. In dat geval
had men die koperelementen aange
troffen en zou het staal zijn afgekeurd,
zoals in het Westen zou zijn gebeurd.
Het is ondenkbaar en onvoorstelbaar,
dat je zo'n fundamenteel probleem
hebt in een kerncentrale".
Voor Versteegh is het zonneklaar: slui
ting van alle kernreactoren in Oost-Eu
ropa zou het meest wenselijk zijn.
Daarbij geniet het centrale blok in het
Bulgaarse Kozloduy op dit ogenblik de
twijfelachtige eer het gevaarlijkst te
zijn. Naast 'de abominabele staat van
onderhoud' waarin het deels achttien
jaar oude blok drukwaterreactoren ver
keert, is er van alles mis met deze
RBMK-centrales van 408 en 953 MW.
Controlelampjes zijn kapot, waardobr
operators in, de centrale meldkamer
geen of onjuiste informatie krijgen over
het kernsplijtingsproces dat zich in het
reactorvat afspeelt, een betonnen vei
ligheidskoepel (containment) ont
breekt, adequate tekeningen van het
reactorontwerp en verrichte reparaties
zijn zoek, koelingssystemen zijn
voor het geval het om noodkoeling
gaat onvoldoende. Ze lekken en
roesten, reserve-onderdelen zijn er
niet... Kortom, het is een puinhoop.
Boven:
Tsjernobyl zoals het er een jaar na de
ramp uitzag.
FOTO: ANP
Links:
Luchtfoto van de kerncentrale in Tsjerno
bylnadat een reactor was verwoest.
FOTO: ANP
Linksonder:
Een ploegenchef meet de radioactiviteit
binnen een centrale.
FOTO: AP
Onder: Technici aan het werk in een kern
centrale ten noorden van Kiev.
FOTO: ANP
é3S
v -'A
Sm ,-V
Cf 1
Spil
k '9-mmmrn
ik.
füik
Bovenal baart de mentaliteit van het
bedieningspersoneel zorgen: roken en
drinken door (onvoldoende opgeleide)
operators wordt getolereerd, kritische
rapporten van inspecteurs worden niet
op prijs gesteld. Er heerst een stem
ming van 'ach, het is wel goed zo...' Ver
steegh: „Op z'n minst is er vijf jaar no
dig om de Oosteuropese kerncentrales
fysiek veiliger te maken. Dan voldoen
ze weliswaar niet aan de normen en
voorschriften zoals wij die hanteren,
maar het ergste gevaar is dan even afge
wend. Er zijn miljarden nodig; op z'n
minst 100 miljoen of meer per centrale.
Oost-Europa zelf kan dat niet opbren
gen. Men heeft geen geld, geen onder
delen, geen gekwalificeerde mensen,
niets! Het Westen zal dus moeten hel
pen. Maar de mentaliteit van het perso
neel ombuigen duurt veel langer".
Voorlopig heeft het Westen er mee vol
staan te verklaren, dat de vijftien ge
vaarlijkste reactoren, waaronder die in
Bulgarije, onmiddellijk buiten bedrijf
moeten worden gesteld. Het ziet er niet
naar uit dat dat gebeurt.
Wapenproduktie
De ramp van Tsjernobyl, in de nacht
van 26 april 1986, leerde de wereld hoe
in de voormalige Sovjetunie en haar sa
tellietstaten met de nucleaire splijtings
technologie wordt omgegaan. Met de
hete adem van de Opperste Sovjet in de
nek stortten Russische ingenieurs zich
na de Tweede Wereldoorlog op het fe
nomeen kernenergie. Daarbij ging het
niet alleen om de produktie van elektri
sche stroom. Via de grote RBMK-reac-
toren kreeg de Russische wapenindus
trie de beschikking over plutonium,
waarmee kernbommen konden worden
vervaardigd. Dat was de eerste optie
van het Russische kernenergiepro
gramma: het in handen krijgen van een
gelijkwaardig wapen in de Koude Oor
log met het Westen.
Inmiddels hebben de GOS-landen, die
voorheen de Sovjetunie vormden,
30.000 kernkoppen met plutonium en
hoog verrijkt uranium in hun bezit, af
komstig uit militaire verrijkingsfabrie-
ken en civiele kernreactoren. Daartoe
werden zo'n vijftien van het type grafiet,
gemodereerde RBMK-reactoren ge
bouwd in de Sovjetunie en andere
Oosteuropese landen. Ook de vijf reac
toren in Sosnowy Bor bij St. Petersburg
(5 miljoen inwoners) zijn volgens dat
ontwerp gerealiseerd.
In maart van dit jaar brak een koelpijp
af en viel een klep 'in- het slot', waar
door de kern met splijtstofelementen
voor een deel verstoken bleef van koel
water. Het gevolg was, dat de kern ge
deeltelijk smolt. Anders dan in Tsjerno
byl functioneerde deze keer het sy
steem, waarbij regelstaven in de kern
werden geslagen en de kettingreactie
stopgezet werd. Niet voorkomen kon
worden, dat hoog radioactieve splij-
tingsprodukten buiten de centrale te
recht kwamen: de vaste deeltjes werden
weliswaar gevangen door filters, maar
radioactieve gassen besmetten de om
geving van Sosnowy Bor, waar vier
RBMK-reactoren van elk 950 MW on
der de naam Leningradskaja staan op
gesteld.
Geen alternatief
Met name in Duitsland is panisch gere
ageerd op het laatste 'incident' (de
term is van ir. Versteegh) in deze cen
trale van Sovjet-makelij. Milieuminis
ter Klaus Töpfer wil sowieso de vijftien
levensgevaarlijke reactoren sluiten.
Maar dat zal zeker niet gebeuren, heeft
Jevgeni Velikov, vice-voorzitter van de
Russische academie van wetenschap
pen en adviseur van president Jeltsin,
gezegd. Weliswaar zijn de landen die
voorheen de Sovjetunie vormden,
'slechts" voor 13 procent aangewezen
op atoomstroom, het in de motteballen
leggen van vijftien kerncentrales zou
betekenen, dat in grote delen van het
vroegere Sovjet-imperium het licht uit
gaat. Want een alternatief voor kern
energie is er in die gevallen niet. Boven
dien vergt de produktie van een een
heid bruto nationaal produkt in Oost-
Europa twee tot drie keer zoveel ener
gie als in het Westen.
Er wordt dan ook veel energie verspild
in Oost-Europa. Niet alleen door slech
te elektriciteitsnetten en lekke olie- en
gasleidingen, maar ook door inefficiën
te produktiemethoden en -processen.
Versteegh meent dan ook, dat groot
scheepse energiebesparingsprogram
ma's samen met de bouw van nieuwe
gas- en kolencentrales de GOS- en an
dere Oosteuropese landen uit het slop
moeten halen. Dat zoiets tijd kost be
seft hij ook. Maar een andere oplossing
ziet hij niet, ofschoon hij wel van me
ning is, dat het Westen intussen moet
helpen de krakkemikkige kernreacto
ren te verbeteren, mensen moet trai
nen, onderdelen voor noodzakelijke re
paraties moet aanleveren, de documen
tatie van de centrales up to date moet
maken enzovoort.
„En dat gebeurt. Hier in Petten leiden
we op dit ogenblik twee Bulgaren op,
terwijl we ook op andere manieren pro
beren bij te dragen tot de oplossing van
de problemen daar". Daar komt bij dat
met name Russische technici die be
trokken zijn geweest (of nog zijn) bij de
schoonmaakoperatie rond Tsjernobyl
graag naar het Westen gaan om zich
door onafhankelijke deskundigen te la
ten onderzoeken op stralingsziekte.
Versteegh: „De mensen geloven de au
toriteiten daar niet meer. En ze zijn
dolblij, wanneer wij kunnen aantonen,
dat ze niet ziek zijn". Versteegh gelooft
dat alles en iedereen rond Tsjernobyl
gebukt gaat onder de stress die de
naam alleen al oproept.
Mentaliteit
Inmiddels zijn naast de twee RMBK-
centrales van Tsjernobyl (na de ont
ploffing van blok-4 brak in oktober vo
rig jaar brand uit in een turbinehal van
een andere centrale) ook twee van de
vier centrales bij Sosnowy Bor buiten
bedrijf gesteld. De reparatiewerkzaam
heden zullen langer dan een half jaar
duren. Twee gaan onverminderd voort
met het produceren van stroom, terwijl
de vijfde centrale op tweederde van het
vermogen werkt. Het doel is splijtstof
sparen, omdat men bang is anders niet
voldoende voorraad te hebben wanneer
de winter aanbreekt en de behoefte aan
elektriciteit groter is dan nu. Ver
steegh: „Het is ongelooflijk om zoiets
te horen. In het Westen zijn kerncen
trales voor minimaal tien jaar gegaran
deerd van splijtstöfleveranties. Dat is
contractueel vastgelegd
Wie een analyse maakt van de situatie
in' Oost-Europa, komt tot de conclusie
dat de bevolking qua mentaliteit in het
geheel niet rijp is om adequaat om te
gaan met een geavanceerde technolo
gie als kernenergie. Een 'laissez faire'-
mentaliteit past niet bij de hoge nauw
keurigheidsgraad die kerntechnici en
operators van een nucleaire centrale er
op na dienen te houden. Versteegh
haalt het verhaal aan van de experi
mentator in Tsjernobyl-4, die tegelij
kertijd veiligheidsfunctionaris was.
„Dat strookt natuurlijk niet met elkaar.
Want waar de experimentator doorging
in blok-4, daar had de veiligheidsman
hem moeten tegenhouden".
Het uiteindelijke resultaat is bekend:
de reactor sloeg op hol. Er volgde een
ontploffing, die 32 mensen het leven
kostte en grote hoeveelheden radioacti
viteit in de biosfeer bracht, de 135 ton
grote uraniumkern smolt en zakte
dwars door de bodem van het reactor
gebouw en tienduizenden mensen wer
den besmet met radioactieve fall out.
Uiteindelijk werden in totaal 163.000
mensen geëvacueerd. Versteegh zegt
dat „je nu zonder gevaar het schoonge
maakte gébied direct rond de centrales
kunt betreden al moet je er niet gaan
wonen". Maar daarbuiten is het nog
steeds rampgebied. Om de twee over
gebleven reactoren de ontplofte
centrale is in een betonnen sarcophaag
gegoten, die overigens lekt draaien
de te kunnen houden, is op ongeveer 50
kilometer afstand van Tsjernobyl een
nieuwe stad gebouwd. Daar wonen de
176 operators en 268 andere medewer
kers van de centrales, die met de trein
dagelijks op en neer reizen.
Drie typen
Er staan drie typen kernreactoren in
Oost-Europa, die alle drie van Sovjet
makelij zijn. Het slechtste ontwerp is de
RBMK-centrale, zoals in Tsjernobyl.
Van dit type zijn er vijftien. Vervolgens
is er de VVER-230 centrale, waarvan er
25 zijn gebouwd. Al deze centrale-ont
werpen zijn niet voorzien van een vei
ligheidskoepel, een' essentiële nood
voorziening, die er voor moet zorgen,
dat bij een melt down de radioactieve
en giftige splijtingsprodukten 'binnens
kamers' blijven. Door het hebben van
zo'n containment bleef het ongeval in
de Three Miles Island-centrale bij het
Amerikaanse Harrisburg een bijna-on-
geval met betrekkelijk weinig gevolgen
voor de omgeving.
Alle Russische reactortypen zijn in wes
terse ogen onveilig. Volgens Versteegh
kan er wel wat aan verbeterd worden,
maar het beste zou zijn de RMBK-reac-
toren direct te sluiten. Als derde cen
trale is er de VVER-213 (15 zijn er van
gebouwd) die met een reeks modifica
ties redelijk veilig te maken is, al zal de
reactor ook dan nog niet kunnen vol
doen aan de eisen die in het Westen
worden gesteld. Het treffen van veilig
heidsvoorzieningen blijft in zeker op
zicht dweilen met de kraan open, zeker
wanneer opleiding en mentaliteit van
centrale-personeel niet worden verbe
terd. „Want een een goede bedrijfsvoe
ring is net zo belangrijk als een goed re
actor-ontwerp," zegt Versteegh. „Ik
steek er mijn hand niet voor in het vuur
dat een centrale buiten bedrijf blijft,
wanneer bijvoorbeeld het noodkoelsys-
teem niet functioneert".
Ramp
Na de eenwording van West- en Oost-
Duitsland kreeg de regering-Kohl in
eens een aantal Sovjet-kerncentrales in
de schoot geworpen. Ze staan opge
steld bij Greifswald: zes in totaal en
zonder veiligheidsomhulsel. Inmiddels
heëft de Bondsregering de centrales
buiten bedrijf gesteld, omdat Bonn het
risico onaanvaardbaar hoog vond. Ook
in Finland werd een Russische reactor
gebouwd. Bij Kola verrees in de perio
de tussen 1977 en 1980 een uit vier
VVER-230 reactoren bestaand blok
met een elektrisch vermogen van in to
taal 2.310 MW, waarmee 35 procent
van de Finse stroom wordt opgewekt.
Ook hier vonden de Russische inge
nieurs het niet nodig een betonnen vei
ligheidsmantel om het reactorvat heen
te bouwen. De Finnen oordeelden
evenwel anders en brachten zelf alsnog
zo'n containment aan, zij het dat risico
analyses aan het licht hebben gebracht,
dat een kernsmelting eens in de 182
jaar mogelijk is.
In de Sovjetunie zelf werd tot dusverre
in het geheel niet aan risico-analyses
gedaan. In het Westen richten deze
zich altijd op het smelten van de reac
torkern, zijnde het grootst mogelijk
voorspelbare ongeluk (GAU). Maar
en daarover bestaat bij Versteegh
geen twijfel Tsjernobyl was méér
dan een GAU. Het was niets minder
dan een ramp!
EeidóctSouttuit1
