Schaken als meerwaarde
voor het basisonderwijs
Micro-organismen helpen bij afbraak van kunststoffen
LEVEN WELZIJN
Ruimteveer Hermes wordt
vrijwel zeker geschrapt
CeidaeSoiwtMit
WOENSDAG 20 MEI 1992
Sluitende conclusies heeft hij
niet kunnen trekken, zegt Karei
van Delft voorzichtig, maar aan
nemelijk heeft hij het wel ge
maakt: het invoeren van
schaakonderwijs op basisscho
len kan gunstige effecten heb
ben op overige leerprestaties.
In zijn doctoraalscriptie 'Schaken als
leervak op de basisschool?' hoopt Van
Delft een nieuw stukje te hebben ge
legd in een omvangrijke puzzel. Wan
neer alle stukjes zijn ingepast moet
duidelijk worden of schaken daad
werkelijk heilzaam is voor school
jeugd.
„Schakers blijken gemiddeld betere
leerlingen dan niet-schakers", con
cludeert Karei van Delft. „Vooral in
rekenen, en in wat mindere mate met
betrekking tot probleemoplossen (in
de vorm van 'informatieverwerken'
danwel 'redeneren') en taal blijken zij
beter te presteren dan niet-schakers.
Met name de scores van de jongens
dragen bij aan deze gevolgtrekking.
Opmerkelijk is dat schakende meis
jes zich vooral in rekenen onderschei
den van de niet-schakende meisjes.
Duidelijk lijkt wel dat er tussen Te
kenvaardigheid en wel/niet schaken
een bepaald verband bestaat".
De zeshonderd uur die hij in de Vak
groep Ontwikkelingspsychologie van
de Faculteit der Psychologie aan de
Universiteit van Amsterdam aan het
onderzoek besteedde, zijn daarmee
volgens de 35-jarige Apeldoorner dan
ook goed besteed. „Nader onderzoek
is mogelijk en wordt ook wenselijk
geacht", stelt hij evaluerend. „Tot uit
drukking is immers gekomen dat de
vraag of schaaklessen iets zinvols
kunnen toevoegen aan het basison
derwijs, terecht gesteld kan worden.
Een onderzoek op experimentele ba
sis is dan ook zeker gewettigd". Waar
aan hij toevoegt: „Op beleidsniveau
zal op basis van dit onderzoek echter
geen lans gebroken kunnen worden
voor het onmiddellijk in stad en land
invoeren van schaken als (facultatief)
leervak".
Oorzakelijk
„Het zou prachtig zijn als iemand vijf
tig mille beschikbaar stelde om de ge
legenheid te geven een jaar lang met
schaakonderwijs te experimenteren",
zegt Van Delft, die ongeveer een jaar
bezig was met zijn doctoraalscriptie.
„Ik had bij mijn onderzoek zelf al wel
Leren in een wereld van verschil
Vanzelfsprekende waarden zijn ver te zoeken in de
ontwikkeling van 'arbeiderskinderen' die gaan
studeren. Wanneer zij gaan studeren, komen zij in
aanraking met waarden en normen die zij van huis uit
niet gewend zijn. Zij 'stijgen' weliswaar op de
maatschappelijke ladder, maar ontstijgen daarmee
tegelijkertijd hun ouderlijke milieu. Het leven van
deze academici wordt getekend door een wereld van
verschil. Dat zijn de belangrijkste uitkomsten van het
promotieonderzoek van Jan Brands. Hij is onlangs
gepromoveerd aan de Universiteit van Amsterdam.
De titel van zijn proefschrift is: 'Die hoeft nooit meer
wat te leren; levensverhalen van academici met
laaggeschoolde ouders'. Een handelseditie is
uitgegeven bij Sun in Nijmegen en kost 39,50 gulden.
Brands heeft zeven academici, afkomstig uit 'lagere'
milieus, interviews afgenomen en interpreteert deze
gegevens. Deze 'arbeiderskinderen' profiteerden van
een betere toegankelijkheid van het hoger onderwijs
in de jaren zestig en zeventig. Gaandeweg wordt
duidelijk hoe zij, ondanks alle twijfels en
onzekerheden, een eigen plaats veroverden in een
voor hen van huis uit vreemde omgeving. Daarnaast
schetst de promovendus hoe hun verhouding met
'thuis' zich ontwikkelde. Deze verhouding is te
kenschetsen als een mengeling van liefde, afkeer en
proletarische trots.
Van bacteriën hebben
mensen vaak een nega
tief beeld. Dat komt
waarschijnlijk uit ver
halen over hygiëne en
besmetting die we alle
maal met de paplepel
ingegoten hebben ge
kregen. Maar zonder
bacteriën zou de wereld
er beroerd aan toe zijn.
Bij vertering zijn ze
domweg onmisbaar.
Zo zitten in één kubieke
centimeter darminhoud van
een gewoon mens zo'n hon
derd miljard bacteriën, en
wanneer die er niet zouden
zijn, worden we ziek. En de
afbraak in een rioolwater
zuivering verloopt alleen
maar zo goed omdat er bac
teriën aan meewerken.
Wordt het toilet met chloor
gereinigd, dan is de kans
groot dat het verstopt raakt:
nagenoeg de complete bac
teriebevolking wordt ver
moord. Dit betekent natuur
lijk niet dat bacteriën altijd
mensvriendelijk zouden
zijn. Denk maar aan voed
selvergiftiging, die opgelo
pen kan worden door welig
tierende bacteriekolonies.
Zo'n dertig jaar geleden
dacht iedereen dat een ef
fectieve barrière tegen bac
teriën toch wel mogelijk
was. Moet een vloeistof ge
vrijwaard worden van hun
aanwezigheid, dan leg je er
maar een laagje tolueen
overheen of een andere stof
met op aardolie-basis en
geen bacterie die daar le
vend doorheen komt. Tot op
een bepaald moment werd
ontdekt dat er bacteriën wa
ren die dat wel lukt. Sterker
nog, er zijn bacteriën die
juist graag tolueen eten. Ze
gebruiken dit 'gif als enige
bron voor hun energievoor
ziening en als bouwstof.
Aardolie
Natuurlijk hebben ze ook
andere voedingsstoffen no
dig voor de opbouw van ei
witten en koolhydraten,
maar aardolie is in principe
de energiebron. Onderzoek
leerde dat olie-etende bacte
riën ook in olie zelf aanwe
zig waren. Zonder bijvoeren
met andere voedingsstoffen
groeien ze echter langzaam.
En dat eten van olie blijkt
ook buiten het laboratorium
te lukken.
Na de olieramp ih Alaska,
ruim drie jaar geleden, werd
op een paar plaatsen in zee,
voor .het strand, een blok
bacterievoedsel opgehan
gen aan een paal. De zee
spoelde daarvan met elke
golf iets over het vervuilde
strand. Bacteriën konden
zich daar dus vermeerderen
en tegelijk het strand
schoonmaken. Luchtfoto's
van de kust drie maanden
na start van het experiment,
lieten zien dat de bijgevoer
de stukken strand heel dui
delijk beter schoon waren
geworden dan de niet be
handelde delen strand.
Aan de Rijksuniversiteit
Groningen (RUG) wordt on
der leiding van hoogleraar
B. Witholt (biofysische che
mie) met dergelijke bacte
riën onderzoek verricht, en
wel aan Pseudomonas Oleo-
vorans. Ze worden ge
kweekt in een oplossing van
water en benzine-achtige
stoffen bij een geschikte
zuurgraad en temperatuur,
terwijl er zuurstof doorheen
wordt geroerd.
Blok ijs
Bij een aantal koolwater
stoffen blijkt de bacterie bij
verschillende concentraties
voortreffelijk te groeien.
Een vraag is natuurlijk wel
wat de bacteriën met de olie
doen. Daarom wordt de zo
genaamde 'vriesbeek'-tech-
niek toegepast. Een kolonie
bacteriën wordt ingevroren
in ijs, en dit blok ijs wordt
vervolgens gespleten. Daar
bij scheuren de bacteriën
die in het breukvlak van het
blok ijs zitten. Worden die
'stukken' bacterie vervol
gens onder de eletronenmi-
croscoop bekeken, dan
wordt een aantal 'paddes-
toeltjes' zichtbaar, die be
vestigd zitten op het onder
stuk van een celwand. Het
bovendeel van de celwand is
bij het breken wegge
scheurd.
Nader onderzoek leerde dat
die paddestoeltjes uitgerek
te bolletjes polyester zijn.
Ze worden bij het van elkaar
trekken van de delen van de
celwand uitgerekt als kauw
gom en wanneer ze aan één
kant los zijn geraakt, veren
ze weer gedeeltelijk terug.
Dat levert hun paddestoel-
vorm op. En ze bestaan uit
in de natuur geproduceerde
polyesters. Aangezien we
weinig polyesters in de na
tuur aantreffen, zullen deze
polyesters dus ook relatief
gemakkelijk afgebroken
worden.
De mogelijke toepassingen
liggen voor de hand. In de
eerste plaats wordt gedacht
aan het kweken van bacte
riestammen, die bij uiteen
lopende omstandigheden
aardolie 'opeten'. Deze kun
nen ons uitstekend helpen
bij opruimwerkzaamheden.
Verleidelijk
Aan de andere kant is het
verleidelijk om te zeggen
dat ze dan meteen polyes
ters voor ons kunnen ma
ken. Als dat zomaar zou luk
ken zou dat prachtig zijn,
maar dan moet je die ook
nog kunnen oogsten. Dus
onderzoekt men aan de
RUG een aantal bacteriën
op hun mogelijkheden fijn-
chemicaliën te produceren.
Dit kunnen grondstoffen
zijn voor de polyesterberei
ding, maar ook aminozuren
of vitaminen.
Overigens moet niet worden
gedacht dat dit de eerste
'biologisch afbreekbare
kunststoffen zijn. Al langer
kennen we polymelkzuur,
afbreekbaar en gebruikt in
hechtdraden bij operaties
en als botplaten bij breu
ken. Biopol, dat soms ge
bruikt wordt als verpak
kingsmateriaal is een ande
re soor afbreekbaar plastic.
De politiek wordt, zoals be
kend steeds gevoeliger voor
het afvalprobleem. Zo zijn
in Italië de niet-afbreekbare
plastic draagtassen duurder
dan de afbreekbare. Dene
marken wil plastic verpak
kingen zelfs helemaal ver
bieden.
Bezwaren
Uit het bovenstaande mag
niet een-twee-drie worden
geconcludeerd dat het ei
van Columbus is gevonden.
Een biologisch afbreekbare
fles is niet binnen een dag
verdwenen. Een dier kan er
dus nog steeds aan dood
gaan wanneer hij hem op
eet. En een tweede aspect is,
dat grondstoffen op die ma
nier definitief éénmalig
worden gebruikt. Van recy
cling en het bewust omgaan
met materialen is in dat ge
val geen sprake meer. Het is
dan ook de moeite waard af
breekbare plastics te ont
wikkelen, maar evenzeer
om de mensen op te voeden
tot zorgvuldigheid.
het idee om te proberen aan te tonen
dat het kennelijke verband tussen re
kenen en schaken oorzakelijk is,
maar mijn begeleiders (dr. Jan Hoeks
en dr. Ad Udink, red.) hebben me dat
uit het hoofd gepraat. Ze waren bang
dat alles dan te omvangrijk zou wor
den".
„Schaken zou bijvoorbeeld goed te
gebruiken zijn bij remidial-tea-
ching", is Van Delft van mening. „In
wijken met een duidelijke achter
stand, zoals De Pijp in Amsterdam,
zou je volgens mij aardige resultaten
kunnen boeken. Ik ken een jongetje
dat op de basisschool in één jaar vier
rekenboekjes verder ging toen hij
eenmaal met schaken was begonnen.
En Cor van Wijgerden, de bonds
coach, heeft weieens gezegd dat hij
dacht een matige leerling te zijn,
maar dat hij daar op terugkwam na
dat hij met schaken was begonnen.
Als het één inderdaad door het ander
wordt veroorzaakt, dan kan schaken
een enorme meerwaarde voor het on
derwijs betekenen".
Het Europese ruimteveer
Hermes wordt vrijwel zeker
geschrapt uit het lange ter
mijnprogramma van het Eu
ropese ruimte-agentschap
ESA. Hoewel de ESA-lidsta-
ten formeel pas in november
een beslissing nemen, wordt
er in de meeste landen reeds
nu op gerekend dat het zeven
tien miljard gulden kostende
project van tafel verdwijnt.
Vooral Duitsland vindt Her
mes te duur. Een woordvoer
der van ESA in Parijs ontkent
dat afstel vaststaat. Hij wijst
erop dat een werkgroep nog
bezig is de toekomst van het
Europese lange termijnpro
gramma door te lichten. Dat
bestaat naast Hermes uit het
vrijvliegende polaire platform
en het laboratorium Colum
bus.
De werkgroep houdt in het
ergste scenario rekening met
het verdwijnen van Hermes
en het polaire platform, dat
zonder het ruimteveer geen
toekomst heeft omdat het re
gelmatig door Hermes moet
worden bezocht. Andere mo
gelijkheden zijn: uitstel van
de eerste lancering tot na het
nu geplande jaar 2002 of het
gebruik als reddingsvliegtuig
voor het internationale ruim
testation Freedom, waarvan
Columbus deel uit maakt. De
onzekerheid rond Hermes
drukt ook op het besluit over
het te vormen astronauten
korps. ESA hoopt na diverse
keren uitstel nu binnen tien
dagen de namen van de eerste
drie 'Euronauten' bekend te
maken. Tot de kandidaten be
hoort ook de Amsterdamse
arts André Kuipers.
Nadia Comaneci schittert nu in ondergoed en badkleding
Haar charme is gebleven,
maar dat is ook het enige. Na-
dia Comaneci, inmiddels der
tigjaar, doet in vrijwel niets
meer denken aan de bevallige
turnster, die bij de Olympi
sche Spelen van Montreal in
1976 goud en de wereld vero
verde.
Tegenwoordig schittert de
voormalige Roemeense, mooi
opgemaakt en met trendy
kapsel, in glamour-adverten-
ties op posterformaat voor on
dergoed, lingerie en badkle
ding. Het is even wennen,
maar in haar huidige woon
plaats Montreal, waar ze sinds
1990 verblijft, kijkt niemand
meer van haar op.
Als fotomodel en mannequin
is ze volledig door de Canade
zen geaccepteerd. Een deel
van het geld dat Comaneci
met haar prestigieuze werk
verdient, staat ze af aan een
goed doel: het onderbrengen
van Roemeense weeskinde
ren bij pleeggezinnen in Que
bec.
Comaneci heeft in haar twee
de vaderland afgerekend met
haar roerige verleden en een
nieuwe toekomst opgebouwd.
Terugkijken doet de oud
kampioene niet graag, maar
soms voelt ze de behoefte om,
wat ze zelf noemt, het misver
stand over haar vlucht uit
Roemenië in 1989 uit de we
reld te helpen. Van haar tries
te belevenissen is inmiddels
een filmscenario gemaakt. De
kans, dat Comaneci de hoofd
rol zelf zal vertolken is gezien
haar emotionele betrokken
heid uiterst klein.
Het voormalige wonderkind
houdt vol door haar vertrou
wensman én manager Con-
stantin Panait mishandeld en
misbruikt te zijn, zoals ze
eerder door een zoon van de
ex-dictator Ceaucescu zou
zijn verkracht en gemarteld.
De Roemeense emigrant uit
Florida hielp Comaneci de
grens naar Hongarije over en
loodste haar de Verenigde
Staten binnen. Hij ontving
voor die vriendendienst
10.000 gulden.
„Ik wist, dat Panait getrouwd
was", bekent Comaneci, die in
het oude Roemenië een on
draaglijk leven had. „Hij sloeg
me en week geen minuut van
mijn zijde. Ik kon niemand
om hulp vragen. Vluchten
kon ik evenmin, want ik had
in Florida niemand om bij te
schuilen. Ik heb overigens
nooit het bed met hem ge
deeld. Hij zei telkens: „Jij
denkt, datje een ster bent.
Maar ik ben de ster, omdat ik
je hier heb gebracht".
Kwelgeest
In februari 1990 liep Comane
ci alsnog weg bij haar kwel
geest. Ze kreeg daarbij hulp
van een oude kennis: Alexan-
dru Stefu, een voormalige
Roemeense rugbycoach, die
in 1978 in Montreal was ach
tergebleven. „Alexandru ken
de me. Hij voelde aan, dat er
iets met mij niet in orde was
nadat ik met Panait naar Flo
rida was gevlucht. Hij belde
Panait en beloofde hem geld
indien hij mij naar Montreal
zou brengen. Dat geld heeft
hij nooit gekregen".
Panait reisde met Comaneci
naar Montreal, niet wetende
dat Stefu voor Panait was ge
waarschuwd en op hem wraak
wilde nemen. Panait stapte in
de eerste nacht hals-over-kop
in een taxi, toen hij het spel
besefte. Van de drie ton, die
Cotnaneci met interviews en
fotosessies in de Verenigde
Staten had verdiend, heeft ze
geen cent teruggezien.
Panait woont nu weer in Roe
menië. Stefu kwam vorig jaai
september om het leven bij
een duikongeluk. Comaneci
leeft nu samen met de wedu
we van Stefu in Montreal.
Spagaat
In de afgelopen twee jaar
kwam de ex-turnster flink
aan. In 1990 kon ze zelfs de
spagaat niet meer uitvoeren.
Onder leiding van de Ameri
kaanse turner Bart Conner,
die in 1984 bij de Zomerspe
len goud veroverde, ging ze
weer voorzichtig in training.
Thans geeft de afgeslankte
Comaneci met haar vriend,
die reclame maakt voor het
zelfde merk ondergoed, af en
toe turndemonstraties. Op 3C
mei verzorgt het paar in
Houston een benefiet-optre
den voor de turnschool van
Bela Karolyi, de voormalige
coach van Comaneci.
Les in leven
„De beste manier van leren, is wan
neer kinderen zelf conclusies gaan
trekken", meent Van Delft. „Schaken
is een creatief gebeuren waarin je dat
juist moet doen. Er zijn voor bepaalde
situaties meer oplossingen voorhan
den, zodat je zelf een oplossing moet
kiezen".
„In het onderwijs heb je juist te ma
ken met algoritmen, problemen met
één oplossing. Het leven omvat ech
ter meer. Schaken kan daarom heel
zinnig zijn. Je leert initiatief te ne
men. Zie het als een les in het leven.
Schaken is de metafoor voor het le
ven. Je merkt dat alles niet zo is als op
het eerste gezicht lijkt. Zulke levens
lessen kun je direct aan schaakles
koppelen".
Het bekendste voorbeeld van wat er
met schaakonderwijs kan worden be
reikt is de Hongaarse familie Polgar.
Vader slaagde er in om zijn drie doch
ters als piepjonge meisjes tot interna
tionale toppers te laten uitgroeien,
waarvan werd gezegd dat de eerste
vrouwelijke wereldkampioen in aan
tocht is. Terwijl de oudste van het
drietal inmiddels ook vloeiend acht
talen spreekt. „Wat met de zusjes Pol
gar bereikt is, is fascinerend", vindt
Karei van Delft. „De manier waarop
vader Polgar zijn dochters heeft opge
voed, heeft bijvoorbeeld de jongste
grootmeester aller tijden opgeleverd.
De kritiek die op hem is geuit, dat die
meisjes alleen met schaken bezig
mochten zijn, vind ik kortzichtig.
tieve kanten", is de psychologiestu
dent van mening. „Je kunt een kind
ook onderbelasten, terwijl dSar geen
enkele reden voor is. De twee procent
best presterende kinderen zitten op
iedere school onder te presteren.
Sommige kinderen ontdekken in de
brugklas dat het leren hen moeite
kost. terwijl 't ze op de basisschool
heel gemakkelijk afging. Die kinde
ren hadden ook op de lagere school
een uitdaging moeten krijgen. Als
kinderen ergens goed in zijn en iets
zelf leuk vinden, dan mag je best
meer van ze vragen. Ik doe dat ook
met mijn zoon. Niet in de exacte zin
van Polgar, maar niettemin probeer
ik hem te fascineren van schaken. En
dat heeft er al toe geleid dat hij het is
die mij schaakproblemen uitlegt in
plaats van andersom. Zou hij van
daag echter zeggen dat hij wil stop
pen, dan leg ik hem niets in de weg.
Ton Sijbrands heeft mij namelijk ooit
weieens voorbeelden gegeven van
dammers in de toenmalige Sovjetu
nie, die onder een ijzeren regime wer
den opgevoed en in hun sport nu in
derdaad aan de top staan. Of dat hun
persoonlijkheid ten goede is geko
men, is echter een tweede. De Polgar-
zusjes zouden nooit zo zijn geworden
als nu wanneer ze er zelf niet achter
stonden. Ze komen nu over als heel
normale meiden".
„Misschien moeten wij wel toe naar
een systeem met vroegtijdige specia-
lismes", speculeert Van Delft. „Wan
neer kinderen ervaren dat ze ergens
goed in kunnen zijn, kan dat voor
zelfwaardering en zelfvertrouwen
zorgen. Voor het zelfbeeld is dat heel
goed. Al heeft dit natuurlijk wel een
grens. Wanneer Roemeense turnster-
tjes op hun twintigste in een rolstoel
zitten, gaat het te ver. Maar mis
schien is het een idee om tien procent
van de beschikbare tijd voor dat spe
cialisme te reserveren".
Speels
„Zelf probeer ik mijn kinderen opti-
Schaakles op school zou een gunstig effect heb
ben op leerprestaties.
FOTO: SP
male mogelijkheden te bieden om
zich ergens op te storten. Zijn kinde
ren jong, dan doe je dat heel speels. Je
laat je zoon bijvoorbeeld een partij
correspondentieschaak spelen met
iemand uit de topklasse. Of je organi
seert een leuk logeerpartijtje met an
dere talentvolle schakers. Als volwas
sene weet je gewoon beter welke mo
gelijkheden er zijn en die biedt je de
kinderen dus. Een goed schaakboek
hoeven ze niet gratis te krijgen. Maar
je kunt het wel binnen bereik bren
gen, door te zeggen dat zij een rijks
daalder moeten betalen en dat jij de
rest wel bijpast. Ik vergelijk het met
een duif: als je die loslaat vliegt hij
eerst in een kringetje om zijn richting
te bepalen en vindt dan zijn weg", al
dus Karei van Delft. „Nieuwsgierig
heid is de motor van de mens".
Uitdaging
„Zijn werkwijze heeft een aantal posi-
Hoeveel kinderen op de wereld zijn er
niet de hele dag bezig met één ding,
bijvoorbeeld schapenhoeden? Polgar
heeft gewoon aangetoond dat men
sen meer potentieel hebben dan over
het algemeen benut wordt. In kinde
ren zit een enorm potentieel, de
kunst is slechts om dat eruit te halen.
Als kinderen ergens achter staan,
kunnen ze heel veel behappen".
„Polgar is voor mij niet heilig", ver
volgt hij. „Maar ik bewonder zijn non-
conformisme. Hij heeft het aange
durfd nieuwe paden in te slaan. En
zouden zijn dochters in Hongarije
meer toekomstperspectief hebben
gehad wanneer ze een 'brede' opvoe
ding hadden genoten? Dat denk ik
niet. Ze reizen nu nota bene de hele
wereld over. Zouden ze dat op een an
dere manier kunnen hebben be
reikt?"
