Oostenrijk neemt zonder tranen
afscheid van Waldheim
finale
ËekUe Sowuwit
ZATERDAG 25 APRIL 1992 PAGINA 27
Waarom kan het niet blijven zoals het is, of worden zoals
het was? Veel Oostenrijkers hebben een soort oerangst
voor veranderingen, zijn geneigd tot behoudzucht.
Conservatisme, maar dat klinkt zo negatief. De
onveranderd kleinburgerlijke Alpenrepubliek wil er zo
graag bijhoren. Bij Europa, de grote wereld, maar dan
zonder al te veel veranderingen, concessies of
compromissen. En onverkort neutraal. Morgen kiest dit
volk een nieuwe president. Het nog functionerende
staatshoofd Herr Bundesprasident Doktor Kurt Waldheim.
zal beleefd worden uitgeluid, want hoffelijke
omgangsvormen zijn in Oostenrijk net zo ingeburgerd als
de Dirndl-jurk. Maar tranen om het afscheid zullen niet
vloeien. Eerder zal andermaal een-zucht van verlichting
door de Oostenrijkse dalen gaan, zoals ook al het geval was
toen Waldheim zich tegen de verwachting in niet
herkiesbaar stelde voor een tweede, zesjarige
ambtstermijn. „Waarom zou hij ook? In de
verkiezingsstrijd zou opnieuw alles worden opgerakeld en
misschien nog wel erger dan de vorige keer: het verleden,
de houding van Oostenrijk, onze zalig geprezen
neutraliteit". Een goede vriend kent van nabij Waldheims
gewetensstrijd: doorgaan of opstappen? Hij stapt op.
Austria Felix, Gelukkig Oostenrijk; maar breekt nu
werkelijk een nieuw tijdperk aan?
Toen de wereld geschokt kennis nam van het oorlogsverleden van Waldheim (tweede van
links), viel de tot dan toe ongekroonde koning van de grijze, compromisgerichte interna
tionale diplomatie van zijn voetstuk.
Het is vrijwel zeker dal de socialistische kandidaat, verkeersminister Rudolf Streicher,
binnenkort president van Oostenrijk is.
m FOTO: F.PA
Idoor
FRANS WIJNANDS
WENEN Van de ene dag op
de andere bijna al je vrienden
verliezen, op Peter Ustinov na,
zoals de Nederlandse tv-kijkers
I bij Van Dis onlangs merkten.
I Zelden nog in het buitenland
over de rode loper door de voor-
1 deur naar binnen gegaan; geen
jj zakken kerstgroeten mecF met
buitenlands poststempel; geme
den worden alsof je aan de pest,
de pokken en de melaatsheid te
gelijk lijdt.
Kurt Waldheim (72) heeft het allemaal
ervaren toen de wereld geschokt kennis
V nam van zijn oorlogsverleden. De tot
dan toe ongekroonde koning van de
grijze, compromisgerichte internatio
nale diplomatie viel van zijn voetstuk.
De politieke wereld haalde hautain de
neus op en keerde hem eensgezind de
z rug toe. Hij werd. zo schreef het Ameri-
r kaanse weekblad Time, de meest pro-
minente gevangene van Wenen. Een
kluizenaar, zijn eigen huisspook in de
keizerlijke Hofburg. Zijn relatiekring
verengde zich tot de Weense society en
de provinciale folklore-adel. Gekroon
de hoofden zag hij alleen nog maar op
beurzen en bij dorpsfeesten als hij w ijn
koninginnen charmant begroette.
Kurt Waldheim droeg van 1942 tot
c 1945 een Duits officiersuniform en
heeft er omdat niemand hem er ook
expliciet naar vroeg niet over ge-
n sproken toen hij in 1972 zijn internatio-
ti nale diplomatencarrière beloond zag
met de verkiezing tot secretaris-gene
raal van de Verenigde Naties. Oosten
rijk glom van trots om zijn geslaagde
onderwijzerszoon, wiens uit Moravie
j stammende grootvader indertijd nog
Waclawik heette. Totdat de belastende
documenten opdoken uit een nazistisch
- getint verleden.
1 Paniek
Gevoed door de unanieme buitenland
se verontwaardiging reageerden de
Oostenrijkers nogal paniekerig. Zeker
j. voor hun doen, want Waldheim is waar-
n' achtig niet de enige Oostenrijker die
zich in de oorlog op de stroom der ge
beurtenissen liet meedrijven. Want té-
2 gen de stroom inroeien vindt de met de
F* natuur vergroeide Oostenrijker net zo
stom als een berg ophollen. Maar
Waldheim was intussen wel presidents
kandidaat en later president geworden.
Terwijl hij plichtsgetrouw zijn land al-
leen maar wilde dienen, leek hij het nu
juist ernstig te schaden.
Het (westerse) buitenland had het oor
deel snel gevormd: geen wonder dat de
li ex-VN-secretaris-generaal zulke goede
relaties had gehad met bepaalde dicta
toriale staatshoofden en regimes: geen
wonder dat hij kind aan huis was in de
Arabische wereld. Zo n type. dat zoge-
ri naamd als tolk betrokken was bij stan
drechtelijke executies van partizanen
c op de Balkan en joden-deportaties, of
er tenminste van geweten moest heb
ben zonder te protesteren. Een man die
'dus' niet deugde, nel zo min als zijn
land, want elke staat krijgt immers het
staatshoofd dat het verdient, niet-
'k waar
rit
'n Isolement
n Waldheim verschanste zich in zijn Hof-
burg, zijn landgenoten trokken van de
il weeromstuit een verdedigend cordon
F om hem heen. Het ging immers niet
langer om de persoon Waldheim al
leen. maar ook om hun president.
Waldheim raakte uit het nieuws, maar
dat bevestigde juist zijn isolement.
Het Vaticaan ontving hem weliswaar
met alle egards, maar ook de handrei-
- king van de paus die tegelijk een hand-
wijzing leek, kon de wereld niet ver
murwen. Want Waldheim diende een
drachtig en internationaal gemeden te
worden.
Ook nadat drie kostbare, onafhankelij
ke en wetenschappelijke onderzoeken
in Oostenrijk, de Verenigde Staten en
li Engeland unaniem constateerden dat
i Waldheim moreel het een en ander ver-
t weten mocht worden, maar niet dat hij
nazi en/of oorlogsmisdadiger was ge
weest; een conclusie die Simon Wie-
senthal onderschreef. „Na ist alles doch
0 een Misverstiindniss gewesen.
jf oderNee, besloot de wereld. De
ej oude beschuldiging werd ingeruild voor
een nieuwe. Waldheim had. gelet op
zijn functie, ten minste over zijn verle
den moeten praten. ..Maar hier geldt:
wie geen schuld hééft, kan ook niet
schuldig zijn aan het verzwijgen daar
van". Dat is de slotzin van een hand
zaam boekje dat de persdienst van de
Oostenrijkse president over de affaire
heeft samengesteld. Een krachteloze
genegeerde onderbouwing van Wald-
heims onschuld.
j Havel
„In ons geografisch Middeneuropese
gebied bestaat de tendens altijd iemand
te zoeken en naar voren te schuiven als
een soort plaatsvervangend slachtoffer,
maar tegelijk bedoeld om op die ma
nier het eigen geweten te sussenaldus
Vaclav Havel. president van Tsjecho-
slowakije. Hij is een van de zeldzame
westerse staatshoofden die Waldheim
de hand hebben geschud en lang met
hem hebben getafeld. Dat gebeurde al
weer bijna twee jaar geleden in Salz
burg, waar de schrijver-president uit
Praag de Festspiele kwam openen. Via
Duitsland reisde hij samen met de
Duitse president Von Weiszacker naar
Salzburg. Tijdens de afsluitende lunch
hebben de drie lang nagetafeld en over
Havels openingstoespraak gesproken.
„Wie bang is om met zijn eigen verle
den geconfronteerd te worden, moet
ook de toekomst vrezen. De ene leugen
roept de andere op. Geschiedvervalsers
redden de vrijheid niet, maar bedreigen
haar juist. De veronderstelling straffe
loos door de geschiedenis te kunnen la
veren en zijn eigen biografie te kunnen
herschrijven, behoort tot de traditione
le Middeneuropese waanideeën". Het
was, verklaarde Havel. allemaal zeer al
gemeen bedoeld, maar het leek of de
schrijver uit Bohemen zijn Oostenrijkse
ambtgenoot over een handvol eeu
wen Habsburgse overheersing heen -
alsnog de geschiedenisles las. Maar eer
lijk is eerlijk: Havel verkondigde ook
publiekelijk dat de Waldheim-hoycot
een zinloos ritueel was geworden; ont
daan van zijn aanvankelijke morele
waarde, verworden tot een cliché.
Veel pijn
Topdiplomaat en oud-ambassadeur dr.
Georg Hennig kent Waldheim per
soonlijk goed en lang. Sinds enkele ja
ren verbonden aan de presidentiële staf
heeft hij van nabij het gewetensconflict
meebeleefd dat Waldheim met zichzelf
heeft uitgevochten en waarvan hij veel
geleden heeft. „Moet ik op mijn leeftijd
nog eens zo'n periode beleven? Gene
geerd door de buitenlandse politiek,
bekritiseerd in eigen land vooral door
de linkse intelligentia, steeds minder
populair en nauwelijks nog begre
pen?". Daarom heeft hij neen gezegd.
Ook al omdat een eventuele herverkie
zing niet in het belang van het land
leek. Dr. Hennig was erbij toen Wald
heim in een veel bekritiseerde solo-ac
tie en op grond van zijn oude relaties
een honderdtal Oostenrijkse gijzelaars
in Bagdad tussen de klauwen van Sad
dam Husayn weghaalde.
Hennig legt zwijgend maar veelzeggend
een artikel uit The Jerusalem Post van
16 april j.l. op tafel. Drie schrijvers, on
der wie de ex-secretaris-generaal van
het Joodse Wereldcongres en Simon
Wiescnthal, zetten in een artikel de
huidige voorzitter van dat Congres, Ed
gar Bronfman, op zijn nummer; onder
meer omdat deze nog in 1988 'de ster
van de volkerenvriendschap in goud'
ontving van DDR-chef Erich Honec-
ker. Volgens de auteurs heeft het Jood
se Congres van de zaak-Waldheim een
top-onderwerp gemaakt en zich onvol
doende beziggehouden met de echte
problemen van deze tijd: de herlevende
jodenhaat, het neo-nazisme en het anti
semitisme in de vroegere communisti
sche staten. „En dat spreekt dan klaar
blijkelijk namens alle joden", eindigt
het artikel.
De Duitse bondskanselier Helmut
Kohl brengt zijn vakanties bij voorkeur
in Oostenrijk door. Bij die gelegenhe
den heeft hij Waldheim diverse malen
'privé' - ontmoet. In München
ontving hij de Oostenrijker onlangs of
ficieel. bij gelegenheid van een acade
mische zitting. Op de valreep, 'een
beetje laat', wordt in presidentiële krin
gen in Wenen gemijmerd, maar tóch.
Het Westen fronste de wenkbrauwen
en het Europese Joodse Congres be
schuldigde Kohl van politiek opportu
nisme en gebrek aan historisch gevoel.
Kohl reageerde zoals hij de laatste tijd
wel vaker doet als hij kritiek krijgt. Bits.
Autoritair. „Met wie ik in München
praat, beslis ik zelf wel. daar heb ik
geen advies voor nodig". Waldheim ge
noot van het late eerbetoon, maar op
dat moment had al tachtig procent van
zijn landgenoten laten weten positief te
staan tegenover zijn besluit om terug te
treden. Het gros van het volk is openlijk
of stiekem blij dat hij opkrast. Maar
omdat hij de politieke en economische
belangen van zijn land schaadde? Oos
tenrijk afremde in de vaart der volke
ren? Of het operette-imago van de Al
penrepubliek door het slijk haalde?
Niet of nauwelijks.
Geen schade
Dat is het merkwaardige van de Wald-
heim-periode. Hij reisde net zoveel als
zijn voorganger, maar uiteraard minder
dan hij had gehoopt. Hij ontving veel
gasten, maar uit andere hoeken van de
wereld dan hij verwacht had en voor de
rest stond hij zijn land nauwelijks in de
weg.
Zes procent werkloosheid is voor Oos
tenrijk niet niks, maar anderzijds is het
land welvarend geworden en nog. Eco
nomisch ongekend sterk. Op de Euro
pese economische competitieschaal
tussen Duitsland en Nederland op de
tweede plaats. Het land is doorzijn lig
ging en handel Europeser dan uit sa
menwerkingsverbanden zou kunnen lij
ken. Het toerisme is alleen maar ge
groeid. ook al vrezen de talrijke kleine
ondernemers in die branche de nadelen
van een EG-lidmaatschap en de vrije
vestiging van toeristische grootonder-
nemingen. Waar Nederlandse vakan
tiegangers in het verleden om princi
piële redenen het Griekenland van de
kolonels en het Spanje van Franco links
lieten liggen, is de stroom toeristen
naar Oostenrijk alleen maar gegroeid.
En de politieke en andere schandalen
in de afgelopen jaren bloeiden in Oos
tenrijk net zo vanzelfsprekend als de al
penroosjes en niet door het toedoen
van de boze tuinman in de Hofburg.
Waldheim heeft de zich opdringende
veranderingen in zijn land niet in de
weg gestaan. Zijn opvolger zal ze ook
nauwelijks kunnen bevorderen of beïn
vloeden. Want de Oostenrijkers bepa
len zélf hun toekomst, per referendum.
Alles wat in het land wezenlijk aan de
(grond )wet veranderd moet worden,
kan alleen maar bij meerderheid in een
volksstemming gebeuren. Dal geldt
voor het bankgeheim negentig pro
cent van de spaarders w il de anonieme
rekeningen handhaven de toetre
ding tot de EG, de invoering van de
atoomkracht en natuurlijk de 'onbe
paalde voor alle gevallen geldende neu
traliteit'; Oostenrijks handelsmerk en
geluksmascotte tegelijk. „De Oostenrij
ker koppelt nu eenmaal zijn hele be
staan. zijn hele doen en laten aan die
neutraliteit. Hij denkt ook dat al het
goede daaraan te danken is, de bereikte
welstand voorop", analyseert dr. Hen
nig. In 1955 koos het volk in een bijna
fifty-fifty-verhouding voor die neutrali
teit. Ondanks essentiële politieke ver
anderingen in Europa wordt die ge
handhaafd; als een onmisbaar deel van
de eigen identiteit. „De neutraliteit is
een kwestie van geloofwaardigheid",
aldus kanselier Vranitzky.
Overleefd
Neutraliteit niet als gemakkelijke hou
ding of als vlucht naar de zijlijn, want
ook een 'neutraal' Oostenrijk kan en
wil in Europa een volwaardige rol spe
len. Desnoods past hel per gelegenheid
de wet aan. zoals in de jongste Golfcri
sis toen Wenen toestemming gaf aan
geallieerde militaire vliegtuigen om het
Oostenrijkse luchtruim te gebruiken.
Natuurlijk is de neutraliteit een over
leefd begrip, maar de Oostenrijkers wil
len dat niet weten.
De vier presidentskandidaten zijn daar
om over dit soort onderwerpen be
hoedzaam. terughoudend, ook al wordt
de weg naar Europa als de enig juiste
gezien. Behalve door de echte ouisider
in de presidentsrace, de 79-jarige Groe-
nen-kandidaat. Robert Jungk. Deze ac
tieve historicus en futuroloog ziet de
EG als een ten dode opgeschreven mo
loch, beheerst door economische mach
ten.
Ook de atoomenergie is dit jaar minder
thema dan zes jaar geleden. Toen was
Tsjernobyl actueel, lang geleden schijnt
het. En toch leeft Oostenrijk sindsdien
met een traumatische angst dat het ooit
wel ergens in een van die vele onbe
trouwbaar geachte Middeneuropese
atoomcentrales mis moet lopen.
De verkiezingscampagne is rustig verlo
pen. De publieke belangstelling was ge
ring. Stad en land waren beschaafd Be
plakt met keurige affiches: charmante
portretten van vier achtenswaardige
Oostenrijkers, van jood tot vrouw.
Morgen vallen er twee af, mevr. dr.
Schmidt van de liberale FPÖ en dr. Ro
bert Jungk. De sociaal-democratische
en christen-democratische kandidaten
Streicher en Klestil vechten het onder
ling in de eindronden op 24 mei wel uit:
tot dan toe houden ze veel kruit droog.
Haider
De enige die leven en onrust in de ver
kiezingsbrouwerij brengt, is de voorzit
ter van de (rechts)liberale Vrijheid
spartij (FPÖ). Jórg Haider, die opteert
voor het kanselierschap in 1994.
Terwijl intellectueel Oostenrijk gruwt
van Haiders ideeën en politieke uit
spraken, vindt hij bij veel landgenoten
een willig oor, ook al zullen velen dat
niet hardop beamen. Niemand die hem
een neo nazi of een fascist w il noemen.
Als voorzitter van de liberale FPÖ kan
Haider theoretisch immers niet anders
dan democraat zijn. Maar dan wél een
democraat met uitgesproken rechtse
ideeën, op het griezelige af. „Toch is
het enige bruine aan mij mijn Trachten-
kostuum". heeft hij eens uitdagend ge
zegd. Want uiteraard kleedt de kwikzil-
verige politicus uit Karinthië zich in tra
ditioneel Oostenrijks kostuum.
Als hij stemming gaat maken, bijvoor
beeld over het buitcnlandersbeleid. de
asielpolitiek, de toetreding tot de EG.
kan hij eindeloos meer schade aan zijn
land berokkenen dan Waldheim in zijn
gouden kooi aan de Ballhausplatz ooit
had kunnen doen.
Daarom breekt met het vertrek van
Waldheim weliswaar een andere perio
de aan. maar zolang Haider in Oosten
rijk politiek blijft bedrijven, wordt het
er niet overzichtelijker of per definitie
beter op.
Het is vrijwel zeker dat de socialistische
kandidaat, verkeersminister Streicher,
binnenkort president zal zijn. Daarmee
herstellen de socialisten dan de naoor
logse traditie dat zij - Waldheim uit
gezonderd de president leveren. De
prijs die daarvoor betaald zou kunnen
worden, is het breken van de rooms-
rodc coalitie: een situatie waarbij alleen
Haider (en zijn aanhang) goed garen
kunnen spinnen. Austria Fenx
Het nog functionerende staatshoofd Herr Bundesprasident Doktor Kurt Waldheim.
m FOTO: F.PA
