daarom er geen heiligen meer zijn
Fukuyama's theorieën zijn misleidend
OPINIE
^dóaOowvarit
ZATERDAG 14 MAART 1992
k Francis Fukuyama (40), tot twee jaar terug beleidsadvi-
f seur van het Amerikaanse ministerie van buitenlandse
I zaken en nu onafhankelijk onderzoeker bij de Rand
I Corporation, is de gelauwerde en verguisde auteur van
I Het Einde van de Geschiedenis en de Laatste Mens. Met
I de val van het communisme heeft de vrije-markteco-
nomie in combinatie met de westerse democratie in
principe gezegevierd, schrijft hij. Een beter systeem is
wereldwijd niet denkbaar en levensvatbaar gebleken.
Hieronder volgt een bespreking van dit boek. Pierre
Leilouche, buitenlands-beleidsadviseur van de Franse
oppositieleider Jacques Chirac, heeft hiertegen zijn
bedenkingen. Hij schreef De Nieuwe wereld. Van de
orde van Jalta tot de wanorde der naties. Daarin stelt
hij dat de wereld juist op de drempel kan staan van een
zeer tragische fase in haar geschiedenis.
Gelukkige volkeren heb
ben geen geschiedenis,
zei ooit de Duitse filosoof
Georg Hegel. Op een mo
ment dat alle behoeften
bevredigd kunnen wor
den is immers het motief
om te strijden en om oor
log te voeren verdwenen.
Hegel voorzag dat dit mo
ment binnen niet al te lan
ge tijd bereikt zou kunnen
worden. De reden: de
Franse revolutie had in de
toonaangevende landen
van zijn dagen een samen
levingsvorm mogelijk ge
maakt die in principe de
behoeften van voormalige
meesters en onderdanen
in een nieuw sociaal con
tract had geregeld.
Francis Fukuyama knoopte
drie jaar geleden opnieuw bij
deze opvatting aan in een arti
kel in een klein Amerikaans
politicologisch tijdschrift The
National Interest waarvan de
kop luidde The End of Histo
ry? (Het einde van de geschie
denis?) De Berlijnse Muur was
nog niet gevallen, maar in het
aangezicht van het zwaar
kwakkelende communisme
concludeerde Fukuyama dat
democratie het enig aanvaard
bare regeringsmodel was. De
principes daarvan konden ei
genlijk niet langer ter discus
sie gesteld worden en de kans
dat de democratie alsnog door
autoritaire systemen kan wor
den overweldigd, is uiterst
klein geworden. Hegel en
vooral diens Franse interpreet,
Alexandre Kojeve die als pro
fessor aan de Parijse Sorbonne
in de jaren dertig de fine fleur
van de Franse intelligentsia
aan zijn lippen had hangen
(Aron, Merleau-Ponty, Lacan)
was daarbij zijn leidraad.
In de euforie die na de val van
de Muur ontstond, werd Fu
kuyama als een nieuw soort
profeet verwelkomd. De ge
schiedenis in de zin van een
eindeloze strijd tussen volke
ren die van verschillende in
richtingsmodellen voor hun
samenleving uitgaan leek in
het voordeel van de democra
tie beslist. Maar zijn opvatting
leidde ook meteen tot groot on
begrip en spot, en wel omdat
velen bij het woord geschiede
nis aan iets anders dachten
dan Fukuyama en verder om
dat de meesten, zowel bewon
deraars als kritici, van dat arti
kel in dat betrekkelijk obscure
tijdschrift geen kennis hadden
kunnen nemen of slechts een
samenvatting ervan hadden
gelezen in de krant. Nu bijna
drie jaar na het verschijnen
van het artikel heeft Fukuya
ma zijn opvattingen opnieuw
uiteengezet in een omvangrijk
boek. Een fascinerend boek
omdat het poogt een realisti
sche en toch samenhangende
visie te ontwerpen op mensen
in hun laatkapitalistische sa
menlevingen. Het vraagteken
dat zijn artikel over het einde
van de geschiedenis begeleid
de is verdwenen en er zijn uit
voerige beschouwingen toege
voegd 'over de (laatste) mens
die in een democratisch sy
steem moet leven waarin con
flicten op rationele wijze in be
dwang worden gehouden.
Critici (die zijn werk meestal
niet hebben gelezen) hebben
Fukuyama gezien als een re
presentant van het Ameri
kaanse imperialisme dat zijn
pretenties aan de hele wereld
probeert op te dringen. Niets
blijkt echter minder waar te
zijn voor wie bereid is kennis
te nemen van zijn kritiek op
ditzelfde imperialisme, op de
realpolitiker die in een onver
anderlijke wereld plegen te ge
loven en tenslotte ook op het
beperkte achttiende-eeuwse
gedachtengoed dat de Ameri
kaanse democratie mogelijk
maakte.
Oude vraag
De grote uitdaging waarop Fu
kuyama in zijn boek wil reage
ren is de beantwoording van
een oude vraag, die van de gro
te Duitse achttiende-eeuwse
verlichtingsfilosoof Immanuel
Kant. Aan het eind van zijn le
ven vroeg hij zich af of er een
universele geschiedenis van
de mensheid is te schrijven.
Met andere woorden: is er in
de wirwar van elkaar opvol
gende en bestrijdende civilisa
ties een verborgen betekenis
te vinden? Hegel meende het
antwoord gevonden te hebben:
de Franse revolutie is er in ge
slaagd de christelijke idee dat
alle mensen gelijk zijn voor
God te doen zegevieren. (Het
geen onverlet laat dat niet- ge
seculariseerde christenen zelf
het einde van de geschiedenis
pas gerealiseerd zien in het
hiernamaals bij het Laatste
Oordeel).
Fukuyama probeert aan te to
nen dat de geschiedenis van de
afgelopen vier eeuwen, zeg
maar sinds de ontdekking van
de wetenschappelijke metho
de aan het einde van de zes
tiende eeuw, een samenhan
gend verloop heeft. De moder
ne natuurwetenschappen heb
ben ons uitgerust, aldus Fu
kuyama, met een mechanisme
dat door zijn geleidelijke ont
plooiing de laatste paar eeu
wen richting en samenhang
geeft aan de menselijke ge
schiedenis, zelfs als er twijfel
mogelijk is over de zedelijke
vooruitgang van de mens.
Dit mechanisme van de verwe
tenschappelijking van de sa
menleving die de ongekende
economische vlucht heeft mo
gelijk gemaakt en de verschil
lende groepen in de (interna
tionale) samenleving hechter
dan ooit tevoren op elkaar
heeft weten te betrekken, is
overal aan het werk, ook in de
Derde Wereld.
Weinigen zullen deze opvat
ting bestrijden. Maar dit is niet
voldoende om Fukuyama's
stelling te onderbouwen waar
om een hoogontwikkelde sa
menleving per se zou moeten
kiezen voor democratie. Er zijn
ook nu samenlevingen, Singa
pore bijvoorbeeld, die wel
hoogontwikkeld zijn maar niet
democratisch. Daarvoor grijpt
Fukuyama in het spoor van
Hegel terug op een beschrij
ving van de mens bij Plato: be
halve strikt natuurlijke be
hoeften en het streven naar
overleven, (motieven die zo
veel Oosteuropeanen voor het
kapitalisme hebben doen kie
zen) heeft deze ook een be
hoefte aan erkenning of nega
tiever geformuleerd, een be
hoefte om zich te doen gelden,
dat wat de oude Grieken de
„thymos" noemden.
Deze thymos die in wezen irra
tioneel is, blijkt in zijn uitwer
king op de samenleving een ui
terst grillig fenomeen. Die be
hoefte aan zelfrespect heeft bij
absolute heersers tot ongeken
de rampen geleid. Evenzeer
zijn er autoritaire heersers uit
de geschiedenis bekend die
een weldaad waren voor hun
samenleving.
Precies deze behoefte aan er
kenning en zelfrealisatie is nu
in de liberale staat, waarin de
meester-slaaf relatie kon wor
den afgebroken, gekanali
seerd, zo stelt Fukuyama. Dat
schijnt althans de regel te zijn,
want wat aan te vangen met
Hitier, die zijn opkomst maak
te in een hoogontwikkeld
(maar overigens nauwelijks
democratisch ontwikkeld)
land? Een bepaalde vorm van
thymos kan dus alsnog hele sa
menlevingen doen ontsporen.
De getemde „thymos" is als
het ware de ontbrekende scha
kel voor het verhaal waarom
democratie in het Westen heeft
gezegevierd.
Onafhankelijk van het feit of
men deze stelling wel of niet
zou willen onderschrijven mag
zijn boek uiterst instructief en
verfrissend heten waar het
analyseert waarom democra-
Francis Fukuyama
tieën in bijvoorbeeld Latijns
Amerika zo slecht functione
ren, in het angelsaksische
Amerika wel zijn aangeslagen
en. op heel andere gronden, in
Azië een succes konden wor
den.
Na de geschiedenis
Fukuyama maakt een onder
scheid tussen die delen van de
wereld waar de democratie vei
lig is geworteld in wat hij
noemt de posthistorische we
reld (grote delen van Europa,
Amerika, Australië, Oost-Azië)
en die delen waar dat niet het
geval is, de posthistorische we
reld (Afrika, Azië), waar con
flicten onderling zullen blijven
voortduren en ook hun effect
zullen hebben op de posthisto
rische wereld.
Dit zou overigens best wat na
der hebben kunnen worden
uitgewerkt. Want de verschil
len tussen het rijke Noorden
en het arme Zuiden zijn na
tuurlijk gigantisch en kunnen
in de toekomst voor nog zeer
veel conflictstof zorgen.
Het lijkt er sterk op dat de au
teur na zijn model voor een
universele geschiedenis te
hebben uitgewerkt alsnog een
soort haastig postscriptum
heeft geleverd bij de beroerin
gen in het Midden-Oosten en
in Zuidoost-Europa. Zullen die
ontwikkelingen in dat laatste
geval dat model niet alsnog
aantasten? Maar dan zal men
het toch met hem eens zijn dat
het effect van nieuwe nationa
listische conflicten in Joego
slavië onmogelijk vergelijk
baar is met wat een Servische
nationalist in 1914 ontketende
toen deze de Oostenrijks-Hon
gaarse troonopvolger dood
schoot en daarmee de Eerste
Wereldoorlog ontketende. Het
is niet onredelijk te veronder
stellen dat de nationalistische
strijd in Joegoslavië een over
gang is naar een situatie waar
in nationalisme juist wordt ge
relativeerd hetgeen in de hoog-
I FOTO: CHRIS VAN HOUTS
Zegeningen
Uitgaande van het model dat
de liberale staat overal zal ze
gevieren, welke zegeningen
heeft deze dan in petto voor de
burger die in zo'n egalitaire,
rationele samenleving op
groeit? De eerste die voor die
situatie oog had was de Franse
denker Alexis de Tocqueville,
die in de vorige eeuw de demo
cratie in Amerika beschreef.
Hoge strevingen zullen die
burgers niet kennen, heiligen
zijn daar niet op hun plaats
want hun strevingen zijn een
bedreiging voor de stabiliteit
van die samenlevingen. Tole
rantie is de voornaamste
deugd, de ene geloofsovertui
ging is de andere waard. Op
(gelijkiwaardigheid zal de na
druk liggen, maar wat is zij ei
genlijk waard als niets meer
van waarde is dan alleen ge
lijkheid en rationaliteit? Zal de
thymos dan wel bevredigd
kunnen worden of nieuwe uit
wegen zoeken? Daaraan wijdt
Fukuyama een van zijn meest
interessante hoofdstukken
(Mensen zonder borst). Deze
pagina's logenstraffen ook de
opvatting dat Fukuyama, leer
ling van Allan Bloom die zo
treffend de teloorgang van het
Amerikaanse onderwijssys
teem heeft beschreven, een
kille rationalist zou zijn. Het
menselijk bestaan, schrijft Fu
kuyama, kent een merkwaar
dige paradox. Het schijnt on
recht nodig te hebben, want de
strijd er tegen roept het beste
in de mens wakker. Is het ein
de van de geschiedenis dan
wel zo zeker, zo kan men zich
afvragen. Het vraagteken blijft
wel degelijk op zijn plaats.
Francis Fukuyama: Het einde
van de geschiedenis en de
laatste mens. Uitgeverij Con
tact. Prijs/ 49,90.
rlijnse Muur gaat open.
Amerikanen zijn wonder
baarlijke optimisten. Aan
gezien ze geen verleden
hebben, missen ze wat de
Franse socioloog en politi
coloog Raymond Aron
'het besef van de tragedie
in de geschiedenis' placht
te noemen. En aangezien
zij alleen een toekomst
hebben, kan de hunne, als
die van het uitverkoren
volk, er alleen maar een
zijn van geld, vrijheid en
vrede.
Waar zou de wereld als ge
heel anders naar een mo
del moeten zoeken dan
juist daar? De wereld kan
vanzelfsprekend alleen
maar de geweldige Ameri
kaanse 'way of life' navol
gen: dan zal de wereld be
slist ook vrij, welvarend
en dus vreedzaam wor
den.
Na iedere grote wereldoorlog
deze eeuw en de Koude
Oorlog was dat per slot van re
kening ook kwamen de
Amerikanen met het goede
nieuws. In 1918 beloofde presi
dent Wilson wereldvrede door
middel van gerechtigheid, ont
wapening en nationale zelfbe
schikking. Hoe liep dit af? Het
Amerikaanse isolationisme, de
economische crash van de ja
ren dertig en de dwaasheid van
de Franse en Britse diplomatie
hadden Hitier tot gevolg en de
ramp die daaruit voortvloeide.
Na 1945 bedacht een nieuwe
groep Amerikaanse optimis
ten de VN, vrije handel (het
GATT en het IMF) en sprak
zich nogmaals uit voor ontwa
pening en gerechtigheid. Dit
keer gingen evenwel de groot
moedige ideeën ten onder in
de ideologische en nucleaire
logica van de Koude Oorlog.
Nu de Koude Oorlog voorbij is
en het 'rijk van het kwade' dat
de Sovjetunie was eindelijk
ineengestort is, zijln we getuige
van een derde vlaag van Ame
rikaans optimisme. De droom
van een 'nieuwe wereldorde'
gebaseerd op de zege van het
kapitalisme, de VN en de
triomferende Amerikaanse
strijdkrachten wordt opnieuw
gepresenteerd als het volgen
de 'wereldstelsel'.
Over de hele wereld hebben
commentatoren en politici het
over een 'unipolaire' of 'mono-
polaire' wereld georganiseerd
rondom de Amerikaanse
macht. Het is dan ook geen
wonder dat in de euforie het
boek van Francis Fukuyama
een onmiddellijke bestseller is
geworden.
De mensen - zelfs niet-Ame-
rikanen - zijn dol op goed
nieuws. En Fukuyama geeft ze
precies wat ze willen horen
door de definitieve zege van de
democratie westerse stijl te
voorspellen een perfecte
promotietechniek, toegepast
op buitenlandse politiek. Het
probleem met deze rooskleuri
ge theorieën is dat ze niet al
leen niet opgaan maar ook -ge
vaarlijk misleidend zijn voor
onze landen. De nieuwe wereld
wordt helemaal niet democra
tisch en vreedzaam, maar pre
cies het tegenovergestelde.
In plaats van de zege van het
Amerikaanse (dat wil zeggen
het in Europa uitgevonden)
model van democratie en eco
nomisch liberalisme, zou het
einde van de Koude Oorlog
heel goed het einde kunnen
betekenen van vijf eeuwen
westerse dominantie; vijf eeu
wen waarin de ideologieën, su
perieure wapens en technolo
gie van de blanke man de rest
van de wereld beheersten.
Denkfouten
Zowel Bush als Fukuyama
maakt zich schuldig aan een
reeks denkfouten die allemaal
verband met elkaar houden.
Stap nummer 1: ondanks Fu
kuyama zal het communisme
overleven, al is het alleen maar
omdat het een parasitaire doc
trine is die een voedingsbo
dem zal blijven vinden in de
inherente ongelijkheden en
gebreken van het democra-
tisch-liberale systeem. Ook al
is het waar dat het communis
me, een negentiende-eeuwse
politieke en economische doc
trine, hopeloos ongeschikt is
gebleken als regeringsmetho
de voor moderne, 'hi-tech' sa
menlevingen, het zou heel wel
kunnen voortbestaan in ande
re vormen en in andere, arme
re delen van de wereld. China
bijvoorbeeld is het perfecte
voorbeeld van een conserva
tief communistisch systeem
dat op politiek niveau pragma
tisch genoeg is om op produk-
tieniveau, van landbouw tot
wapenindustrie, in hele gebie
den (zoals de Kanton en
Shanghai) een gedecentrali
seerd kapitalisme te tolereren
en zelfs aan te moedigen.
Stap 2 is een nog grotere mis
vatting: het communisme is
dood, zo krijgen we te horen,
omdat de democratie heeft ge
wonnen. Weer fout. Wat ge
wonnen heeft - en dat is een
cruciaal verschil - is het ka
pitalisme, en niet de democra
tie. De volkeren van Oost-Eu
ropa of Rusland gingen de
straat op omdat ze gewoon be
ter wilden leven en wilden con
sumeren.
Wat gezegevierd heeft in dit
tijdperk van hoogtechnologi
sche industriële revolutie, van
Korea tot Brazilië, van Frank
rijk tot Polen, is het liberale,
kapitalistische model. Bete
kent dit dat iedere natie die
een liberale economie invoert
automatisch ook 'democra
tisch' wordt - democratisch
Europese stijl? Natuurlijk niet.
Zijn Taiwan en Korea demo
cratieën? Is Japan een echte
democratie?
De waarheid is dat, wanneer
Europeanen of Amerikanen
over democratie praten, wij
aannemen dat iedereen het
zelfde culturele referentieka
der heeft of overneemt. Toch is
dat duidelijk niet zo. Een van
de hamvragen voor de toe
komst is bijvoorbeeld of de is
lam, met meer dan een miljard
aanhangers, zich uiteindelijk
vreedzaam in het zegevieren
de kapitalistische systeem zal
inpassen, ook al is dat sinds de
twaalfde eeuw niet gebeurd.
Ten tweede vereist de ontwik
keling van een democratie een
minimale economische basis.
India en Brazilië zeggen tot de
grootste democratieën van de
wereld te behoren, maar de
enorme sociale verschillen in
die landen trekken die stelling
gewoonweg in het belachelij
ke. Wat is er dan voor democra
tie voor de miljarden van de
komende drie decennia? Hoe
democratisch is een nieuwe
wereld waar een miljard rijke
(en voornamelijk blanke) men
sen vier vijfde van de wereld-
produktie zal blijven consume
ren?
Kwetsbaar
Stap drie is het goede nieuws:
de democratie zal zegevieren.
En democratieën, dat weet ie
dereen, vechten niet met el
kaar. Ergo, er zal wereldvrede
komen. Weer fout. Fukuyama
zou naar de tragische geschie
denis van Europa tussen de
oorlogen moeten kijken om te
zien hoe kwetsbaar democra
tieën zijn, zowel van binnen als
van buiten.
Misschien zouden hij en zijn
medeoptimisten wat recente
kranten moeten lezen over de
opkomst van vreemdelingen
haat, antisemitisme en fascis
me in het Europa van vandaag
Om nog maar te zwijgen over
Joegoslavië: onze democra
tieën hebben er vrede mee op
slechts twee uur van Maas
tricht een middeleeuwse bur
geroorlog te laten voortduren,
daar waar we toch een 'Nieuw
Europa' hadden bedacht.
Fukuyama's neo-hegelianisme
kent eenzelfde automatische
zekerheid wat betreft de 'bete
kenis van de geschiedenis' als
de marxisten (en dat is ook lo
gisch, daar het marxisme ge
worteld was in Hegel). Fukuya
ma, en ik vermoed ook George
Bush, gelooft dat in de ge
schiedenis alleen de zege van
óns model mogelijk is. zoals
Lenin in Stalin in hun model
geloofden.
In plaats van te spelen met
messiaans goed nieuws, zou
den onze landen eens goed
moeten kijken naar de onple
zierige realiteit van de harde
nieuwe wereld die op ons af
komt. Het zal een wereld zijn
zonder een almachtige Ameri
kaanse bankier en politiea
gent; Amerika is bankroet en
heeft een schuld van 3000 mil
jard dollar. De Amerikaanse
strijdkrachten trekken zich
wereldwijd terug.
Het zal een wereld zijn met een
ontzagwekkend moeilijke
en gevaarlijke - overgang
in Oost-Europa en de voorma
lige Sovjetunie; vergeet niet
dat de eerste Russische revolu
tie negentien jaar heeft ge
duurd, van 1905 tot 1924, en
dat misschien twintig miljoen
mensen de dood vonden. En de
Russen hadden toen nog geen
kernwapens.
Het zal een wereld zijn waar
een grootschalige herverde
ling van de macht zal moeten
worden doorgevoerd, zowel on
der de rijke landen - op
nieuw opkomende, maar wis
pelturige mogendheden als
Duitsland en Japan zullen
nieuwe eisen stellen - en tus
sen het Noorden en het Zui
den.
Wat betreft het Zuiden bid ook
ik dat de acht of negen miljard
mensen van 2025 uiteindelijk
een welvarend, democratisch
en vreedzaam leven zullen
kennen. Maar op het moment
zie ik alleen destabiliserende
factoren als een explosieve be
volkingsgroei, armoede en ver
snelde militarisering.
Het Zuiden zal spoedig in staat
zijn de rijke noordelijke lan
den te bestoken met massaver
nietigingswapens, waaronder
kernraketten voor de lange af
stand. Een van de belangrijk
ste kenmerken van de nieuwe
wereld zal zijn, dat het spel van
de nucleaire afschrikking
wordt omgekeerd en zich te
gen de rijken van het Noorden
zal richten.
Geen hegeliaans goed nieuws
dus in dit betoog. Ik betwijfel
daarom of er naar geluisterd
zal worden.
(c) The Times, Londen
(De auteur is adviseur voor
buitenlands beleid van de
Franse oppositieleider Jacques
Chirac.)
