De lama als
mode
verschijnsel
Mest is een goed exportartikel
Bevolking Kazachstan zag blauw-zwarte paddestoelwolken
BINNENLAND BUITENLAND
Geeft u om de toekomst?
Bessesap,
maar bessenjam
Ceidóc Qounamt
ZATERDAG 7 MAART 1992
PARIJS Kapitein Had
dock had in de boeken
van Kuifje een vreselijke
hekel aan lama's. Elke
keer als zo'n herkauwer
uit de Andes de bebaarde
compagnon van de repor
ter zag, had Haddock
recht op een lading maag
zuur. In Frankrijk weet
men intussen beter: de
lama is in de mode. Niet
alleen in de dierenparken,
maar ook als gezelschaps
dier.
Ruim vierhonderd lama's doen
intussen dienst als golfcaddy,
als lastdier bij bergtrektochten
of als wegvreter van kreupel
hout in het brandgevaarlijke
zuiden. Daarnaast is een lama
lief voor kinderen en is een
trui van lama-wol een absolute
'must'. De plotselinge rage
heeft voor opmerkelijke prij
zen gezorgd. Een mannetje
kost 3500 gulden, terwijl een
vrouwtje wordt verhandeld
voor maar liefst vijfduizend
gulden.
Bij de stand van Bernard Giu-
dicelli op de internationale
landbouwbeurs in Parijs is het
uitermate druk. Drie driftig
herkauwende lama's laten de
belangstelling over zich heen
gaan. Hun grote ogen met de
fraaie wimpers gaan af en toe
hooghartig over de massa die
zich aan de dieren vergaapt.
De veertigjarige Giudicelli
heeft het spreekwoordelijke
gat in de markt aangeboord.
De veearts uit het ten noorden
van Nice gelegen Veynes orga
niseert lama-trektochten door
de Alpen in de omgeving van
Gap. „De belangstelling is
enorm", aldus de trotse eige
naarvan 26 lama's. „We combi
neren de toenemende belang
stelling voor de ecologie met
de zin van Fransen om nieuwe
zaken te ontdekken. De toeris
ten kunnen rustig wandelen,
terwijl de lama's de bagage
dragen. Elk dier kan zo'n vijf
entwintig tot dertig kilo tor
sen. Voor het eten hoeft nie
mand te zorgen. De lama
scharrelt zelf zijn kostje op en
is met een beetje berggras al
tevreden", aldus Giudicelli.
Boerin
De lama-manie is in Frankrijk
vorig jaar opgedoken. Het is
het werk van Patricia de Cler-
mont-Tonnerre, die sindsdien
een bijnaam heeft die boekde
len spreekt: de Dalai-Lama.
Toen ze haar boerderij met zes
tig mestkoeien wilde uitbrei
den kreeg ze overal tegenwer
king. Niemand wilde de beno
digde vergunningen verstrek
ken. Dus besloot de onderne
mende boerin al haar beesten
te verkopen en de reis te gaan
maken waarvan ze al zo lang
droomde. Ze nam het vliegtuig
naar Chili, maakte een trek
tocht met lama's en viel voor
de charme van de kameel-ach-
tige. In Santiago ontdekte ze
dat het Andes-land een jaar
lijks uitvoerquotum heeft van
1200 stuks. Ze kocht driehon
derd lama's en alpaga's (een
kleine variëteit die vrijwel al-
Even rust. In Frankrijk doen ruim vierhonderd lama's dienst als golfcaddy, als lastdier bij bergtrektochten of als wegvreter van kreupelhout in
het brandgevaarlijke zuiden. fotO:ANP
leen maar voor de peperdure
wol wordt gehouden, een kilo
kost 350 gulden) en liet ze
overvliegen naar de Auvergne.
De driehonderd van het begin
zijn er nu vijfhonderd, een
aantal is verkocht voor grof
geld. Want de lama heeft zich
wonderwel aangepast aan het
Franse klimaat. „Ze gedijen in
de winter goed in de Alpen,
maar hebben ook geen moeite
met de bloedhete zomers in
het zuiden. Ze zijn aardig, en
passen zich net zo makkelijk
aan als luxe-grasmaaier rond
een kasteel in de Loire-streek
waar ze worden ingezet als
kreupelhout-wegvreter", weet
Patricia de Clermont-Tonner-
re. „Ik heb al een dier verkocht
dat nu werkzaam is als golf
caddy, maar ook het Office Na
tional des Forêts heeft een
tiental lama's in dienst in het
brandgevaarlijke kreupelhout.
In beide gevallen hoeven ze
niet te worden bijgevoed. Wat
hooi en water is voldoende.
Verder grazen ze wat ze voor
de voeten komt. Ze lenen zich
veel beter voor het wegvreten
van kreupelhout dan geiten of
schapen. Want anders dan
schaap of geit trekt de lama de
wortels niet weg, maar bijt het
het gras af. Daarmee wordt het
erosiegevaar verkleind",
meent de lama-voorvechtster
in Frankrijk.
Lama-vlees
Een probleem is nog wel de ge
ringe vruchtbaarheid van de
dieren. Een lama-wijfje is een
jaar drachtig van een enkel
jong. Het duurt een jaar voor
dat ze weer een lam kan krij
gen. Maar over enkele jaren
verwacht De Clermont-Ton-
nerre dat er zoveel lama's in
Frankrijk zijn, dat de hoge
prijzen kunnen dalen. Dan ook
verwacht ze dat de vraag naar
lama-vlees zal opkomen. „De
lama levert mooi vlees met een
heel laag cholesterol-gehalte.
In de Latijns-Amerikaanse
bergen is het het enige vlees-
dier en er zijn daar nauwelijks
hart- en vaatziekten".
De triomftocht van de lama is
in Frankrijk nog lang niet ten
einde, luidt de voorspelling
van Patricia de Clermont-Ton-
nerre. Die ene eerste Franse
lama die als golfcaddy zijn da
gen slijt, is nog maar het begin.
„De lama is een ideale partner
op een 18-holes-baan. Het gro
te voordeel is dat het dier zich
niet met het spel bemoeit. Een
menselijke caddy geeft nog
wel eens verkeerde adviezen",
meent Patricia de Clermont-
Tonnerre.
ALMA ATA - In Kazach
stan sterven mensen en
dieren onder mysterieuze
omstandigheden in de
omgeving van een geheim
militair gebied. De sterf
gevallen worden door de
gealarmeerde bewoners
van de streek toegeschre
ven aan de vernietiging
van kernraketten op het
terrein volgens het Inter
mediate Nucleair Forces
(INF) verdrag eind jaren
tachtig.
„Op onze boerderij zijn vijftien
mensen gestorven en er zijn
zoveel schapen en koeien
doodgegaan dat we bijna ver
hongeren", vertelt Bahid
Abrov Akybyelyv. Hij woont
met zijn gezin op een collectie
ve boerderij van 3000 man die
grenst aan Sari Ozek in de re
gio Taldy Kurgan bij het Bal-
kasjmeer, 150 kilometer ten
noorden van Alma Ata, de
hoofdstad van Kazachstan.
Het afgesloten militaire gebied
beslaat ongeveer 170 vierkante
kilometer. Volgens westerse
deskundigen zijn de mensen
die rondom het terrein wonen
de afgelopen jaren steeds meer
„paranoïde" geworden over
mogelijke readioactieve be
smetting. De vernietiging van
de INF-raketten is echter niet
de oorzaak van de sterfgeval
len, zo menen zij.
Amerikaanse functionarissen
van het On-Site Inspection
Agency in Washington, de in
stantie die toezicht heeft ge
houden op de vernietiging van
de raketten, bevestigen dat er
in het gebied sprake is van
aanzienlijke milieuvervuiling
als gevolg van de vernieti
gingsmethoden van de Rus-
ADVERTENTIE
Steun dan het Wereld Natuur Fonds door u als donateur of Ranger
aan te melden. Bel 06-300 200 of stuur vandaag nog de bon in!
WEREIO NATUUR FONDS
I
I
I Ja. ik
I donate
"1
i bij* 350.000 WNF- I
:ef om de toekomst en sluit
rs en Rangers!
O Ik word donateur én ontvang 1 lx per jaar het blad Panda (jaar-
f. 30,- of meer).
O Ik word Ranger (8-16 jr.) en ontvang 1 lx per jaar het jeugdblad
(laardonatie f. 24,-).
Voorl./Naam: M/V
Adres:
tcode:
Plaats:
in de acceptgirokaart,
ïhrknari of ineen envelop
'4,3700 VB /.EIST. (Post:
Deze advertentie is het WNF aangeboden door Visa Card Services.
,Er is echter geen straling vrij
gekomen omdat de lading ver
wijderd was en de overige on
derdelen niet radioactief zijn",
aldus een woordvoerder van
het bureau. „Als er straling
was geweest, hadden de Ame
rikanen ook ziek moeten wor
den en dood moeten gaan".
Voor Akybyelyv staat evenwel
vast dat er in het gebied radio
actieve stoffen moeten zijn
vrijgekomen. Het ontbreken
van officiële informatie sterkt
de gemeenschap in deze over
tuiging.
Paddestoelwolken
Akybyelyv, van beroep natuur-
kundeleraar, is op verzoek van
zijn familie en andere leden
van de Kolchoz naar Alma Ata
gekomen om hun angsten voor
te leggen aan de autoriteiten.
„We hebben blauw-zwarte pad
destoelwolken gezien en de
grond trilde, waardoor ramen
aan diggelen gingen en muren
instortten", vertelt hij.
Volgens de woordvoerder van
het On-Site Inspection Agency
waren de Amerikaanse inspec
teurs niet gelukkig met de ver
nietigingstechnieken die door
de Russen werden toegepast.
De raketten werden, zonder la
ding, opgeblazen, waardoor
grote explosies plaatsvonden
en paddestoelvormige rook
wolken ontstonden.
De laatste INF-raketten wer
den in oktober 1989 in het ge
bied vernietigd, maar volgens
Akybyelyv vinden er nog
steeds explosies plaats. Het
militaire hoofdkwartier te Ka
zachstan zegt niets te weten
van verdere explosies in Sari
Ozek.
Grote delen van Kazachstan
zijn een nucleaire woesternij
doordat Moskou er jarenlang
experimenten heeft uitge
voerd met waterstof- en atoom
bommen. Eerst werden de
bommen bovengronds tot ont
ploffing gebracht en later werd
in Semipalatinsk in het noord
oosten een ondergronds proef
centrum geopend. Het een-
Drie van de vele vermoede stralingsslachtofffers.
trum werd in 1989 gesloten.
Sinds de grootschalige publici
teit rondom de stralingsslach
toffers in de omgeving van Se
mipalatinsk is Akybyelyv er
van overtuigd dat zijn mensen
dezelfde symptomen verto
nen. „Eerst kregen we hoofd
pijn en een hoge bloeddruk.
Toen stierven in 1989 kleine
kinderen aan leukemie. Een
hele kudde dieren aan de rand
van het militaire gebied is
doodgegaan en de boom- en
wijngaarden zijn onvruchtbaar
en kaal geworden".
Er wonen bijna 50.000 Kazachs
in een straal van honderdvijf-
tig kilometer om Sari Ozek. De
regering van president Nazer-
bajev heeft zich echter weinig
gelegen laten liggen aan de
herhaalde verzoeken om het
probleem te onderzoeken. Wel
heeft de pers er ruchtbaarheid
aan gegeven.
De politie heeft bijeenkomsten
waar handtekeningen werden
verzameld voor een petitie op
gebroken. Akybyelyv is de af
gelopen maanden viermaal ge
arresteerd. Toen hij in 1991 in
hongerstaking ging zei de poli
tie dat hij krankzinnig was. Na
psychiatrisch onderzoek werd
foto: ANP
hij evenwel vrijgelaten.
Veel nationalisten in Kazach
stan geloven dat de manier
waarop Moskou de republiek
in het verleden heeft behan
deld neerkwam op „georgani
seerde volkerenmoord". Zelfs
meer gematigden geloven dat
Moskou Kazachstan heeft ge
kozen voor de experimenten
met biologische en chemische
wapens omdat de regering het
welzijn van de Kazachstaanse
minderheid straffeloos kon ne
geren.
DEN HAAG Een com
missie van taalweten
schappers bereidt enkele
wijzigingen van de spel
ling van het Nederlands
voor. Ofschoon geen revo
lutionaire voorstellen zijn
te verwachten, laait de
discussie toch weer op
over de d's en t's en c's en
k's en de vele andere onlo
gische regels, zoals besse
sap en bessenjam.
„Wijzigingen in de spelling
roepen altijd emoties op", zegt
Gerard Verhoeven, hoofdme
dewerker van de Nederlandse
Taalunie. „Vergelijk het maar
met wijzigingen in de uit
spraak als je ineens 'bo' in
plaats van 'ooh' moet roepen.
Dat is moeilijk".
De Nederlandse Taalunie is bij
verdrag tussen België en Ne
derland ingesteld met het doel
kwesties aangaande de Neder
landse taal en letteren geza
menlijk te regelen. Het ver
drag gaat over onder meer de
gemeenschappelijke regeling
van de Nederlandse spelling.
In 1990 is een commissie inge
steld die een consistente rege
ling moet ontwerpen voor bas
taardwoorden, de verbindings
letters 's' en 'n' en de diakriti-
sche tekens, zoals apostrof en
trema. Verder moet de com
missie voorstellen doen over
de opzet en inhoud van een of
ficiële spellingslijst, de opvol
ger van het huidige 'groene
boekje'.
Deze spellingcommissie, waar
in vijf Nederlandse en drie
Vlaamse taalkundigen op ei
gen titel zitten, houdt zich nu
met de verbeteringen van het
groene boekje (officieel: de
woordenlijst van de Neder
landse taal) bezig. In septem
ber komt die commissie met
een rapport, op grond waarvan
G. Verhoeven de overheden
van België en Nederland (een
comité van ministers) zal advi
seren. De ambtelijke procedu
re zal nog wel even in beslag
nemen. Verhoeven verwacht
dat de voorstellen van de com
missie niet eerder dan in 1995
zullen worden doorgevoerd.
Het comité van ministers van
de Nederlandse taal heeft ge
zegd dat de werkwoordsvor
men niet kunnen veranderen.
Herdrukken
Toen in 1947 de spelling werd
gewijzigd, waren er al tal van
vooraanstaande literatoren die
de nieuwe spelling al jaren ge
bruikten. Slauerhoff en Paul
van Ostaijen bijvoorbeeld,
maar ook sommige kranten
hadden de vernieuwingen al
doorgevoerd voordat ze .offi
cieel werden. Zo zijn er nu ook
velen, maar juist niet de voor
aanstaande literatoren en ook
niet de kranten die de c's al
voor k's hebben ingeruild.
De discussie die in 1947 werd
afgerond met de officiële wijzi
gingen van de spelling heeft
zeker een halve eeuw in beslag
genomen. De officieuze status
is ook lange tijdvastgehouden.
De mensen die toen tegen die
wijzigingen waren, vreesden
dat alles wat geschreven was
na de wijzigingen ontoeganke
lijk zou worden. Dat argument
duikt ook nu weer op als over
spellingswijzigingen wordt ge
sproken. Maar dat is niet zo
steekhoudend, vindt Gerard
Verhoeven van de Taalunie.
„Zeker tegenwoordig niet. Je
kunt boeken die herdrukt wor
den toch herspellen en dat is
dank zij de computer met één
druk op de knop geregeld".
De wijzigingen die nu door de
Commissie voor de Spelling in
voorbereiding zijn, worden ge
zien als een nadere uitwerking
van de wijziging van 1947.
Toen het 'groene boekje' er in
1954 kwam, bleek de onvolko
menheid al gauw. Men was on
tevreden, omdat er te weinig
knopen waren doorgehakt. De
regels bleken niet conseqi
(of: konsekwent). De Woor<
lijst laat in veel gevallen i
dubbele spelling toe, waa
meestal de voorkeur wordt
gesproken voor een van del
de vormen. Zo staan in *j
lijst bijvoorbeeld 'cultuur
'vakantie' als voorkeurspel
en als toegelaten spelling:
cantie' en 'kuituur'.
Cent of Sent?
De Commissie houdt zichl
zig met de bastaardwoor
met 'kw', dubbel 'k' en du|
'c' en met de letters 'c' en 's
moet een duidelijker syste
tiek komen, niet dat het
langrijk is of je het nu met
'k' of een 'c' schrijft. Cen
Sent, maar er moet eenj
spraak komen. Het twt
punt: zijn de tussenklanke
bijvoorbeeld 'bessesap'
'hondebrood', 'apekop'
'apenkooi'. Ook daar md
ze zoeken naar een gemaj
lijk toepasbaar systeem, zi
iedereen het kan weten zoi
elke keer in de Woordenlij
moeten kijken. Ook moe
duidelijk heid komen ovei
gebruik van de diakritisch)
kens
Er staan geen revolution
wijzigingen op til. Ook al i
er stemmen op de spe|
sterk te vereenvoudigen. I
de commissie van taalw|
schappers is daar niet
Verhoeven: „Mensen besd
wen spellen als iets privé'
commissie moet de regels
eenvoudiger en logischer1
ken, maar de uitkomst 1
niet het beeld van een pa(
tekst drastisch wijzigen.1
willen geen ingrijpende a
re indruk, geen pijn-i(
ogen gevoel scheppen". I
Verhoeven vindt wel, dat \i
huidige spelling niet opnl
zo zouden bedenken. „Jé
geen 'ij' en 'ei' verzinnen
dezelfde klank. Nu is da
eenmaal zo historisch j
groeid. Vroeger werden d
en de 'ei' ook anders uitgei
ken. De 'ij' was 'ie', zoals dj
in oostelijke dialecten nog1
en 'ei' werd uitgesprokei
'ei'. Met 'a' en 'o' was ef
klankverschil. De 'o' were
gesproken als 'eu'. De'
spraak is nu veranderd, I
de spelling is niet meegei1
Dat hadden ze misschien I
een wel moeten verand]
maar nu het zo lang niet j
beurd, kunnen we het ni^
nog eens keer gaan wijzig*
Fouten
Volgens Verhoeven word*
problemen met spellen
leerlingen zouden hebben
al overdreven. Hij heeft
zelf ook onderzoek naa
daan. „Het bleek dat de m
fouten worden gemaal*
heel .andere woorden dan
woorden, waarvan ze de
ling zouden willen wijz
Van de 786 fouten zate
meeste (132) fouten in het
len van de medeklii
(drommen in plaats van
men), verder ontbrak de
'n' in 86 gevallen. Daarna
den veel fouten met de 'f
gemaakt. Verhoeven: „D
vier zit in het wezenlijk
steem. Spellen blijft ge
moeilijk. Je zou ook de c
tiek kunnen verbetere
plaats van de spelling te
gen. Het moet spelend*
en door veel oefenen w*
geleerd; spellen moet ee
tomatisme worden. Op sc
wordt veel aandacht be
aan spelling door het j
van dictees. Daarom woi
ook zeer nadrukkelijk na
fouten gekeken, omdat 1
gemakkelijk meetbaar
Maar als je ziet wat leerl
verder allemaal nog fout
dan zijn drie spelfouten o
pagina niet zo veel".
(Dit is het tweede artikel d
serie van drie over de tuijj
gen in de spelling vc
derlands. Het eerste artikê
scheen zaterdag 29 febii
Het laatste artikel L'olgk
gende week zaterdag).
SUSKEENWISKE - LAMBIKBABA
Vrachtwagens naar België en Frankrijk
Standaard Uitgeverij/Wavery Producti
PARIJS Op een mo
ment dat de Nederlandse
landbouw niet weet wat er
moet gebeuren met het
.mestoverschot, biedt het
bedrijf Agrilooy uit Oir-
schot een opvallende op
lossing: exporteren.
Dagelijks vertrekt tussen de
300 en 400 ton Nederlandse
kippemest naar Frankrijk en
België. Ongeveer driehonderd
Nederlandse kippenmesters
laten hun mest door Agrilooy
afhalen. Anders dan bij ons is
er in de akkerbouwgebieden in
België en met name Frankrijk
een groot gebrek aan organi
sche mest. Het motto van de
dochteronderneming van het
Vlaamse Agriland is heel sim
pel: in Europa is per saldo een
tekort aan mest. Het enige wat
je moet doen is het naar de
juiste plek brengen.
Op de Internationale Land
bouwbeurs in Parijs legt Jean-
Louis de Cartier contacten met
Franse akkerbouwers, die hun
grond gaan verrijken met kip
pemest uit Nederland. Volgens
hem is er helemaal geen mest
probleem. „Wij zijn met ons
bedrijf een korte schakel tus
sen de Nederlander die het
kwijt wil en de Fransman die
er behoefte aan heeft. Daarbij
moeten we er van uitgaan dat
die mest zo weinig mogelijk
bewerkt dient te worden. In de
akkerbouw is het, anders dan
bij voorbeeld de wijnteelt, niet
nodig verrijkte mestkorrels te
maken. Wie in Noord-Frank
rijk bieten, aardappelen, kool
zaad en in mindere mate graan
verbouwt, heeft behoefte aan
alles wat er in de mest zit, cal
cium, fosfor, kalium, minera
len en sporenelementen. Bo
vendien verstevigt de organi
sche stof de bodemstructuur".
Houtkrullen
De Nederlandse kippenmes
ters die van de diensten van De
Cartier en de zijnen gebruik
maken, betalen tien gulden
per ton geleverde mest. „Na
tuurlijk krijgen ze er niets voor
betaald. Zij hebben een mesto
verschot en weten niet wat ze
er mee aan moeten. Wij maken
kosten om die mest naar
Frankrijk te brengen. Het is
dus logisch dat er voor die
dienst moet worden betaald,
want wij zijn een zelfstandig
bedrijf en willen een beetje
winst maken". Nu lijkt dat
best mee te vallen. Want ook
aan de ontvangstzijde moet
voor de kippemest worden be
taald. De Frarise akkerbouwer
telt ongeveer zestig gulden
neer voor een ton slachtkui-
kenmest. Legkippemest is iets
goedkoper, 55 gulden. Het
kwaliteitsverschil zit in de
houtkrullen, waar de slacht-
kuikens hun dagen op slijten.
„Dat is heel goed voor de
grond", vertelt agronoom Luc
Minne.
De Nederlandse kippenmes
ters die van de diensten van
Agrilooy gebruik maken heb
ben recht op enige begelei
ding. „Het produkt moet per
fect zijn. Als een akkerbl
mest koopt, dan garanl
wij dat het spul zestig pij
droge stof bevat. DaJ
hoeft de mesters niets te?
Hij moet er alleen voor z
dat er geen kadavers, voJ
ter of andere mestvr£
stoffen in zit".
Volgens Jean-Louis de
zorgt zijn bedrijf er voort
dereen uiteindelijk te%
is. „De Nederlandse mee
van zijn probleem af, del:
se akkerbouwer krijgt hl1
dat zijn bodem nodige
voor een redelijke prijs in
Groenen in beide landeia
ook blij: in Nederland onjg
mest verdwijnt, in Frap
omdat er minder kunia
gebruikt hoeft te worden?
