Een
meesterlijk
medelijden
BOEKEN /PLATEN
Leonard Nolens: liederen van de existentiële eenzaamheid
Willem Bijsterbosch sluit prozacyclus af
Schemerland tusser
Amerika en België
Een onbekend stukje joodse geschiedenis
CeidaeSomatit
VRIJDAG 6 MAART 1992
Leonard Nolens: 'Hart tegen Hart'
(gedichten 1975-1990). Uitgave Queri-
do. Prijs 34,50
De Antwerpenaar Leonard No
lens wordt steeds meer als één
van de belangrijkste Neder
landstalige dichters van het af
gelopen decennium gezien.
Zijn uitgever, Querido, dacht
er ook zo over en bundelde on
langs de gedichten die hij in de
jaren 1975-1990 publiceerde in
'Hart tegen Hart' in een bijna
500 pagina's dikke, gebonden
uitgave.
In de jaren zeventig kwamen
in Vlaanderen vooral lichtvoe
tige dichters naar voren. Het
werk van Herman de Coninck
en Luuk Gruwez bijvoorbeeld
is zeer humoristisch. Een uit
zondering daarop vormde Jo-
tie 't Hooft, die tot aan zijn zelf
moord in 1977, uitermate som
bere poëzie publiceerde die
nog het best als zwart-roman-
tisch te definiëren valt.
Ook Nolens' gedichten zijn nu
niet bepaald om in lachen uit
te barsten, al komt het doods
verlangen je niet van elke
bladzijde tegemoet. Het zijn in
de eerste plaats ernstige ver
zen van een man die het leven
van de ernstige kant bekijkt en
voor wie, volgens de flaptekst,
„geen levensvraag te groot te
zwaar wordt geacht".
Desalniettemin zou Nolens het
leven graag vrolijk zien. Het
best wordt dat geïllustreerd in
zijn aan Marcel van Maele op
gedragen cyclus 'Hommage
aan de Hamster van Hampste-
ad', waarin hij zijn overeen
komsten met deze bohémien
beschrijft.
„Terwijl we 's ochtends la
chend staan te wateren in een
pissoir/worden we krassend
opgelezen door schele graffiti-
Jde jammerende geschied
schrijving van bedienden in
spannende pakken./Ze zien
door ons heen".
Dat lachend wateren leidt ech
ter niet echt tot een beter be
staan, eerder tot een vacuüm.
„Je weet, ik kan niet leven. Er
is niemand die dat ziet. Je
weet, ik kan niet dood. En er is
niemand die dat hoort".
Het leven van een dichter is
eenzaam, ook als ze met zijn
tweeën zijn.
Geen dichter, geen geliefde
biedt uitkomst. Ook het op
gaan in die laatste niet, zoals in
het gedicht 'Zonder Mij'.
„Ik ben alleen maar jij gewor
den om niet ik te zijn/wou je
worden, wou ons worden, zon
der mij".
Je kunt niet aan jezelf ont
snappen. Zo blijft er weinig an
ders over dan 's ochtends
vroeg in de kroeg te zitten, als
laatste gast, alleen met zich
zelf, en de eerste mensen naar
hun werk te zien vertrekken;
„Mijn kroeg loopt leeg. De stad
loopt vol ./Ik zie kostuums en
overalls hun huis verlaten./Ik
zou van jullie, van de mensen
willen zijn/en trek de dag nu
als een zak over mijn kop".
Nolens publiceerde honderden
gedichten in vijftien jaar, wat
betekent dat hij er waarschijn
lijk minstens zovele heeft weg
gegooid. Een enorme produk-
tie. Toch is de kwaliteit opmer
kelijk hoog en vrijwel con
stant. Nergens glijdt hij weg in
een jammerende sentimentali
teit of in dronkemansgepraat.
Bijna elke gedicht maakt de
indruk dat er lang aan ge
schaafd is. Veel verzen hebben
ook zo'n prachtig ritme dat ze
zo op de plaat te zetten zouden
zijn. Je kunt je de donkere
stemmen van Willem Verman-
dere of Zjef Vanuytsel voor
stellen die ze zingen. Gedich
ten als chansons, liederen van
de existentiële eenzaamheid.
'Huwelijksleven' van
David Vogel herontdekt
David Vogel: 'Huwelijksleven'. Uitge
verij Meulenhoff, Amsterdam. Prijs
49,50.
De naam van de joodse
schrijver David Vogel is
lange tijd onbekend ge
bleven, maar daarin is de
laatste jaren enige veran
dering gekomen. De roem
dankt hij vooral aan zijn
roman 'Huwelijksleven',
die onlangs in een Neder
landse vertaling ver
scheen. Deze roman, oor
spronkelijk in het He
breeuws geschreven en
voor het eerst in 1930 in
Tel Aviv gepubliceerd, is
een paar jaar geleden op
nieuw ontdekt en beleeft
sindsdien een internatio
nale herwaardering.
Terecht, omdat na het lezen
van 'Huwelijksleven' kan wor
den gesproken van een zeer
bijzonder meesterwerk. Een
meesterwerk dat te lang onder
een laag stof achter de boeken
kast van de wereldliteratuur
heeft gelegen.
Geen kaas
'Huwelijksleven' beschrijft de
trieste lotgevallen van de ner
veuze, goedmoedige jood Ru-
dolf Gurdweil. Een van zijn
grootste problemen is dat hij
geen kaas heeft gegeten van
het harde leven. En van de
vrouwen. In een café ontmoet
hij een barones, Thea von Ta-
kow, die een soort verpersoon
lijking van het kwaad is. Zij
zegt over zichzelf dat ze slechts
leeft 'voor de vreugde en door
de vreugde'. Gurdweil wordt
door haar aangetrokken, maar
tegelijkertijd voelt hij zich bij
deze Thea ook niet op zijn ge
mak. Hij dacht: „trots is zij en
mooi, maar zonder meer hard.
Ze kan iemand die haar na
staat veel pijn doen".
Gurdweil was ten prooi aan
een gevoel dat tegelijk won
derlijk aangenaam en ontstel
lend rusteloos was. De jonge
vrouw boezemde hem een on
verklaarbare angst in. On
danks zijn gevoelens van af
keer, laat hij zich meeslepen
door haar eigenaardige aan
trekkingskracht. En na zijn
opmerking dat ze samen een
goed paar zouden kunnen vor
men, antwoordt de barones:
„Best mogelijk. Ik heb daar ab
soluut niets op tegen. U bevalt
me wel".
Al snel vraagt Thea hem ten
huwelijk, en Gurdweil stemt
toe op voorwaarde dat ze hem
een zoon zal schenken. De zin
„Het kwam haar belachelijk
voor dat dit kleine mannetje
om een zoon vroeg", geeft al
aan wat de werkelijke gedach
ten van de barones zijn.
Drama
Maar Gurdweil heeft aanvan
kelijk niets in de gaten van de
kwade bedoelingen van zijn
vrouw. Het huwelijk wordt een
drama en voor Gurdweil een
hel: Thea treitert haar man het
bloed onder de nagels vandaan
(ze duikt bijvoorbeeld van het
ene bed in het andere), maar
hij strijkt iedere smerige
streek van haar weer glad met
een gecombineerd gevoel van
goedheid, onnozelheid en lief
de. En het meest trieste onder
deel van het huwelijk wordt
gevormd door de baby, een
zoontje met wie Gurdweil dol
blij is. De vrouw kijkt niet naar
haar kind om, en beleeft een
satanisch genoegen om te zien
hoeveel pijn Gurdweil hier
door moet lijden. Wanneer de
baby uiteindelijk sterft, ver
keert hij lange tijd in een
shocktoestand.
De meest indrukwekkende
passages zijn ook die waarin
Gurdweil door de stad Wenen
loopt, en mijmert over van al
les en nog wat. De lezers heb
ben maar al te vaak medelij
den met hem, een gevoel dat
wordt versterkt door de goed
moedigheid die spreekt uit
zijn overpeinzingen. Het op
wekken van medelijden bij de
lezers was ongetwijfeld ook
één van de belangrijkste rede
nen van David Vogel om deze
roman te schrijven.
Neem bijvoorbeeld het volgen
de citaat, waar ook duidelijk de
stem van de auteur in door
klinkt: „Hoe ellendig zijn de
mensen er in feite aan toe. Je
ziet een mens die ogenschijn
lijk gezond en jong is en zelfs
vrolijk - alles in orde, zou je
denken. En opeens word je
dan verrast door één enkele
blik, één enkele onbewuste be
weging die je meer leert over
verborgen wonden dan ellen
lange bekentenissen. Er is te
weinig medelijden in de we
reld".
'De Opzichter', laatste deel in serie van vier
Willem Bijsterbosch: 'De Opzichte'
(novelle). Uitg. Bert Bakker, 1992, 83
blz. Prijs:/19,90.
Met 'De Opzichter' sluit Wil
lem Bijsterbosch zijn novellen-
cyclus over het (fictieve) land
goed Wordragen af. Meestal is
een epiloog een daverende uit
smijter, maar in dit geval ein
digt de serie veel minder wer
velend dan je op grond van de
vorige drie boeken zou ver
wachten.
Waarschijnlijk heeft dat vooral
te maken met het feit dat in de
vorige boeken 'morsige' the
ma's als prostitutie en sado
masochisme zo'n grote rol
speelden. De aard van deze on
derwerpen staat in zo'n duide
lijk contrast met de sprookjes
achtige en onschuldige sfeer
van het landgoed dat er een
apart soort realisme ontstond.
Wanneer Wordragen te veel
centraal staat, komt er een te
grote nadruk op dit sfeer-as
pect, ten koste van het realis
me, en dat komt het boek niet
ten goede. De thema's uit zijn
eerder werk komen nu slechts
in aangestipte vorm naar vo- de doodzieke Guido (de knecht waarna Anna zelfmoord pleeg-
ren. uit 'Van een Knecht') verzorgt.
Hoewel al het proza van Bij
sterbosch op zichzelf staat, is
'De Opzichter' daarom het
minst goed op zichzelf te lezen,
omdat het daar niet sterk ge
noeg voor is. Voor degenen die
hebben genoten van Bijster
bosch' eerdere werken en dus
de personages kennen, zijn er
echter tal van lijnen te leggen
naar de thematiek van het
vroegere werk en is deze korte
brief-roman toch de moeite
waard.
vooral de dood, die in 'Ketser
de neger' en 'Van een Knecht'
zo'n grote rol speelde, keert in
een verhulde vorm in 'De Op
zichter' terug. De ik-figuur
wordt door de nieuwe eigena
resse. Marian, als opzichter op
het landgoed aangesteld. Hij
moet toezicht houden op de
ontruiming van Wordragen,
dat moet wijken voor de aanleg
van een snelweg en een nieuw
bouwwijk.
Marian zit met haar vriendin
in Rome, dus houdt de vertel
ler haar via brieven en faxen
op de hoogte van het reilen en
zeilen. Tegelijkertijd schrijft
hij brieven aan zijn jeugd
vriend Pol, die in Antwerpen
Ontruiming
In feite verzorgt de ik-figuur
ook een stervende: het land
goed Wordragen. Net als Pol
ziet hij de zieke beetje bij beet
je doodgaan. Vrachtwagens la
den meubelen en kunstwer
ken in zodat het gebouw er
langzaam maar zeker even
bleek en ingevallen uitziet als
Guido. Wie naast een doodziek
iemand zit, herinnert zich bo
vendien dingen uit diens le
ven. De opzichter vertelt Mari
an wat er zoal voorvalt tijdens
de ontruiming, maar haalt ook
anekdotes uit zijn jeugd op.
Wordragen is in de vorige no
vellen voorgesteld als een pa
radijs voor opgroeiende homo
seksuelen, waarin eerder hete
roseksueel gedrag de afwij
king vormt.
In 'De Opzichter', komt een
passage voor waaruit blijkt dat
dit niet voor iedereen gold. Ma
rian was vroeger leerlinge op
het naburig meisjespensio
naat. Ze begon een verhouding
met een ander meisje, Anna.
een romance die door een ja
loerse mede-leerlinge aan de
grote klok werd gehangen. Ma
rian werd van school gestuurd,
de.
Nu, jaren later, neemt Marian
wraak op de voormalige mede
leerlinge die inmiddels een be
roemd kunstexpert is gewor
den. Ze laat haar naar Wordra
gen komen met het lokkertje
dat er tijdens de ontruiming
een prachtige wandschilderij
is ontdekt. Als de kunstexper-
te vol spanning de ruimte waar
dit doek zou moeten hangen
betreedt, ontdekt ze tot haar
woede en verbijstering alleen
maar grote neergekalkte let
ters die de naam Anna vormen.
Spanning
'De Opzichter' bevat meer van
dergelijke stukjes, episodes
die wat spanning brengen in
het anders wat te gemoedelijk
voortkabbelende verhaal op
zich, waarin pas spanning
komt tegen het einde. Wordra
gen overleeft de ontruiming en
het feest ter afsluiting niet.
De dood van Wordragen bete
kent voor Bijsterbosch het ein
de van deze prozacyclus, een
cyclus die zich dan wel niet
kan meten met grotere broers
als 'De Tandeloze Tijd', maar
ontegenzeggelijk reeds een ei
gen plaats inneemt in de Ne
derlandse literatuur.
Beverly Jo Scott. foto: Sony msiq
Idoor
HANS PIËT
Een van de verrassendste openers, die sinds lanj
tijd het podium vulde, was Beverly Jo Scott. 2
kreeg in Utrecht de taak het publiek voor Pal
Young in de juiste stemming te brengen. Veel tq
schouwers zullen hebben gedacht: een half uurlj
van deze kwaliteit is wel heel erg weinig.
Achteraf redenerend is het niet zo vreemd, want had B.J
een afkorting die ze gebruikte tot rap zijn intrede deed a
ieders muzikale beeld van haar een verkeerde wencin
nam - langer gespeeld, dan had ze Paul Young van helpi
dium geblazen. Haar losse-pols-aanpak, de schreeuweigj
loepzuivere, Joe Cocker-achtige achtergrondkoortjes e d
passionele soli van haar gitarist deden wonderen. Het)ai
te, als een paraplu bij de regen, in de rhythm blues-„ro!
pel- en blues-aanpak van haar werk. Haar warme, wat oai
te stemgeluid smolt menig hart en de reacties van hepu
bliek werden dan ook met elk nieuw nummer enthouia^
ter.
Nadeel
Zo'n overdonderende podium-prestatie heeft meestafeei
nadeel, namelijk dat de ceedee die zo'n voorprogramm-esi
capade begeleidt, bij beluistering wat tegenvalt. Mess
Etheridge. wier nieuwe langspeler eind maart in de wikt
ligt, is daar een mooi voorbeeld van. Haar twee elpeeshe
titelloze debuut en 'Brave and Crazy', zijn wonderscbn
produkties, maar wil je de echte passie van een ras-art st
proeven, dan is haar ooit door de VARA uitgezonden o)re
den op Pinkpop 1990, de absolute kick. Voor Beverl J
Scott geldt hetzelfde. Haar 'Honey Hurricanes' reht
vaardigt voor honderd procent de aanschaf, maar alji
haar onder het licht van de schijnwerpers hebt gezien, er
je toch een beetje verpest.
Overigens liggen de verrichtingen van Beverly Jo Scotej
Melissa Etheridge dicht bij elkaar. Hun beider stemge.il
heeft dezelfde aantrekkelijke, warme klank. Bovencei
brengen beide Amerikaanse dames dampende muzik
waarin eenzelfde spanning is verwerkt. Verschil is dat le
verly Jo Scott eerst naar België moest verhuizen voor!
'Honey Hurricanes' mocht maken. Onbegrijpelijk. He
ben die Amerikaanse a&r-mensen geen oren aan hi
hoofd?
Protestant
De 32-jarige zangeres en componiste - op 'Crazy Lazy' na'
alles eigen werk - werd geboren in het zuiden van de Ve#
nigde Staten. Op zeventienjarige leeftijd ontvluchtte ze H
verstikkende, puriteinse milieu, waarin ze was opgevoé
Wat ze overhield aan haar opvoeding is een prachtige stel
Protestanten laten het kerkschip immers stevig op en ne
deinen. En omdat haar stemgeluid al vroeg werd ontdef
vulde haar zang vele jaren de kerk.
Beverly Jo heeft, net als haar vader een onlesbare do#
naar avontuur, reist met haar gitaar door Amerika, heeftf
New Orleans een damesgroep The Original Blues en kof
uiteindelijk in België terecht. Nadat ze zichzelf de stu<f
heeft ingebluft, heeft ze geen gebrek aan werk. Haar 'zw
te' geluid en Amerikaanse accent doen wonderen en f
zingt dan ook lustig mee op platen van onder andere H
Radios, Soulsister, The Scabs en maakt via een blueshof
mage kennis met Dani Klein (Vaya Con Dios), die ook f
'Honey Hurricanes' is te horen.
I
Overtuigend
Beverly Jo Scott levert er een overtuigende debuut-ebf
mee af. Ze bewijst er niet alleen haar kwaliteit als schij1
ster mee, maar laat ook horen hoe volwassen de Belgicfl
muziek-industrie eigenlijk is. Het is een ceedee vol s?r#
mingen van het passionele '10.000 Dragons' en de me
taar en cello opgebouwde ballade 'O' Desire' tot het gooe
getinte 'Heavenly Lover'. En dat allemaal gebracht mefeq
stem die de luisteraar voorgoed inpakt.
De terreur van de 'Strijders voor de Vrijheid'
y.s. Brenner: 'Verboden Land'. Uitge
verij Wereldbibliotheek. Prijs:
39,50.
Tijdens de vorig jaar gehouden
vredesconferentie in Madrid
toonde de Syrische delegatie
op een gegeven moment een
oud opsporingsbevel voor de
Israëlische premier Shamir.
Het dateerde uit de jaren veer
tig toen de Israëlische premier
deel uitmaakte van de leiding
van de radicale splintergroepe
ring LEHI.
Deze LEHI was een afsplitsing
van de Irgun, die op haar beurt
weer een afsplitsing was van
de Haganah, de organisatie die
na de Onafhankelijkheidsoor
log van 1948 het Israëlische le
ger zou gaan vormen. De Ha
ganah werd in 1931 opgericht.
Vijf jaar later brak in het door
de Britten bestuurde Palestina
een Arabische opstand uit. On
danks aanvallen op de joodse
bevolking koos de Haganah
voor een politiek van zelfbe
heersing. Een kleine groep, de
Irgun, was het hier niet mee
eens. Zij kozen voor een poli
tiek van tegenterreur. Mena-
chem Begin zou een van haar
leiders worden.
Het was echter pas in 1939 dat
de joden in Palestina zich echt
door de Britten in de steek ge
laten voelden. Aanleiding was
de publicatie van een Witboek
waardoor de joodse immigratie
vrijwel aan banden werd ge
legd. De Haganah en de Irgun
kozen desondanks voor een
politiek van samenwerking
met de Britten. Achter hun rug
hielden ze zich echter uitge
breid bezig met illegale joodse
immigratie.
Een kleine groep, nooit groter
geweest dat twee- tot driehon
derd personen, besloot vanaf
1940 de Britten met geweld en
terreur te gaan bestrijden. Ze
noemden zich Lohamei Herut
Israël (LEHI), dat vertaald
'Strijders voor de Vrijheid van
Israël' betekent.
Haar politieke doel was tweele
dig: de Britten uit Palestina en
vervolgens de vorming van
een Israëlische staat. Stond de
LEHI tijdens de oorlogsjaren
alleen in haar, door de joodse
bevolking overigens matig ge
waardeerde strijd tegen de
Britten, na 1945 vormden
LEHI, Irgun en Haganah een
gesloten front.
Yehojachin Brenner, momen
teel hoogleraar economie aan
de universiteit in Utrecht, was
één van de leden van de LEHI.
Zijn min of meer autobiografi
sche roman vertelt het verhaal
van Benjamin Klein, een ille
gale immigrantenzoon die
langzaam maar zeker steeds
meer bij de activiteiten van de
LEHI betrokken raakt. Via een
oudere dorpskameraad en
twee schoolvrienden komt hij
in aanraking met de activitei
ten van deze groep. Hij wordt
wapeninstructeur, neemt deel
aan enkele acties tegen militai
re en economische doelen en
eindigt als recrutant in Jeruza
lem.
Zijn motieven voor deze strijd
zijn glashelder. De Britten ma
ken van Palestina een voor de
joden verboden land. En dat
terwijl er in Europa miljoenen
joden worden vermoord. Dat
weten de Britten al vanaf 1942,
maar ze doen er niets aan.
Deling
Het boek van Brenner is tame
lijk evenwichtig. Hij laat beide
kanten van de medaille zien.
Ook toont hij zich een voor
stander van een deling van Pa
lestina. Het belangrijkste punt
van kritiek is dat hijer
dingen vergeet te noeier
vermeldt hij niet dat Iru
LEHI-leden op 9 april 9
het Arabische dorp Dei Yi
een slachting aanrichtn
29 oktober van dat jaarn
len voormalige leden en
gelijk gruweldaad in he
je Duweima bij Hebron.
Deze daden zaaien angsoi)
de Arabische Palestijnn.
len besluiten te vluchtn.i
dens hun afwezigheid rol
hun bezittingen door W/
van de Hanagah groncg
nield. Ongeveer 350 Arbil
dorpen worden zo iet:
grond gelijk gemaakt, /al
naar schatting 370.000 vn
ren die Palestina in 1S8I
vluchtten, deed tien rot.
dit vanwege een alpif'
angst en vijftien procetj
acties van de LEHI erdi<
gun. Het aantal vluchtlij
zou uiteindelijk oploprt
ruim 700.000. I
Het is jammer dat Pel
deze medeverantwoodflj
heid van de LEHI vorff
Palestijnse probleem er
noemt of ook maar ani
Het zou van dit interss
boek over een tamelij o
kend stukje joodse geeh
nis, een echte aanradr i
ben gemaakt.
Willem Bijsterbosch.
foto: wiro oudejans
Israël 1948: Menachim Begin, de latere premier, kust de vlag van de Irgun waarvan hij leider is.
foto ap
