De vut moet met de vut
CeidóeGowxmt
BINNENLAND
Computer wordt nooit een creatieve vlieger
Privacy op het werk lang niet altijd gewaarborgd
ZATERDAG 25 JANUARI 1UA
De cockpit van de Airbus A-320 zit (te?) vol electronica.
AMSTERDAM - Een oude Do
nald Duckstrip gaat over een
verhaaltje waarin de eendjes
Kwik, Kwek en Kwak dromen
over een leuke school: geen
harde banken, maar luie stoe
len, geen strenge meester maar
televisieschermen en een zach
te stem. Het resultaat: ze leren
niet meer, maar vallen in slaap.
Met een soortgelijk probleem
worstelen vliegers op zeer mo
derne verkeersvliegtuigen zo
als de Airbus A-320, waarvan er
dinsdagmorgen een in de Fran
se Vogezen tijdens de landing
is neergestort.
De omstandigheden waaronder
dat ongeluk gebeurde, lijken
heel erg op de situatie waarin
eerder een A-320, in 1990 bij
Bangelore in India, crashte tij
dens de nadering van de lan
dingsbaan. Een derde A-320
crashte tijdens een luchtvaart-
show toen het toestel zeer lang
zaam en laag kwam aanvliegen.
Het laat zich aanzien dat in elk
geval beide ongelukken, die tij
dens een lijnvlucht zijn ge
beurd, toe te schrijven zijn aan
menselijke en niet aan techni
sche factoren en dat die mense
lijke factoren heel veel te ma
ken hebben met de vergaande
automatisering in de cockpit
van de A-320 die vliegers be
rooft van hun alertheid.
Verenigingen van vliegers kla
gen al geruime tijd over het
cockpitontwerp van de A-320.
Het ontwerp zou te veel tot
stand zijn gekomen vanuit de
drang om de technisch meest
vooruitstrevende cockpit te
creëren. In die drang zouden de
technisch ontwerpers zijn voor
bij gegaan aan de relatie die de
mens moet hebben tot zijn ge
mechaniseerde werkomgeving.
„Cockpitnapping" is het bij ge
brek aan intellectuele en zintui-
gelijke prikkels indutten tij
dens lange vluchten die soms
11, 12 uur duren. Er wordt nu
'overwogen om de systemen zo
te ontwerpen dat zij vliegers
met tussenpozen opdrachten
gaan geven.
„De vliegtuigindustrie gaat er
teveel vanuit dat computers het
vliegtuig besturen en dat men
sen de computer nog slechts
controleren", zegt de voorzitter
van de Nederlandse Vereniging
van Verkeersvlieger, Benno
Baksteen, zelf gezagvoerder op
een Boeing 747-300 bij de KLM.
Op zichzelf gebeurt dat met
goede bedoelingen. Dankzij au
tomatisering is de werkbelas
ting van vliegers zoveel lager
dat moderne grote vliegtuigen
door twee vliegers bestuurd
kunnen worden in plaats van
door drie.
Een lagere werkbelasting ver
hoogt de veiligheid, omdat de
computer met een simpele in
structie van de vlieger vaak
reeksen handelingen snel en
doeltreffend kan uitvoeren die,
als zij allemaal afzonderlijk met
de hand gedaan zouden moeten
worden, in noodsituaties teveel
tijd kunnen kosten.
Maar, zo legt Baksteen uit, door
over-automatisering kan verho
ging van de veiligheid ook om
slaan in het tegendeel. Vliegers
gaan dan teveel vertn
de computer, verliezi
heid, maar ook - wat n
is - de creativiteit om
de situaties het heft wt
gen hand te nemen.
Werk
"Wei
,wa g
Het probleem bij de A-
er volgens Baksteen
dat de stand van de ven
hendels niet corresj
met het vermogen
motoren draaien indier
genaamde „autothrot
teem is ingeschakeld,
systeem werkt, dan
motorvermogen geregi t
de boordcomputer die
gevoed met gegevens c
toetsenbord kan won
voed met commando's.
Deze week is bij Akzo tijdens de cao-onderhandelingen de al
gemene vut voor de 22.500 werknemers op termijn afgeschaft.
„De huidige vut heeft geen toekomst meer. Als ouderen met
vut gaan, raken we als ondernemingen een heleboel kwaliteit
te vroeg kwijt", aldus A. van Es, directievoorzitter van Akzo
Nederland. Landelijk stelde vorige maand NCW-directeur
prof. drs. J. Weitenberg de vut al ter discussie. Hij noemde de
vut een onbestuurbaar vehikel met te veel passagiers. Na vijf
tien jaar lijkt de vut onbetaalbaar te worden. Nu doet slechts
elf procent van de mensen tussen hun 60e en 65e betaald werk.
Maar met de toenemende vergrijzing kunnen de oudere werk
nemers echter niet meer worden gemist.
DEN HAAG - Zo'n vijf
tien jaar geleden gingen
de eerste 60-plussers met
de vut. Inmiddels maken
120.000 mensen gebruik
van zo'n regeling. Zodra
een bedrijf een dergelijke
regeling heeft, blijkt tach
tig procent van de werkne
mers hiervan gebruik te
maken.
In de afgelopen tien jaar is de
premie in sommige bedrijfstak
ken zoals de textiel verdubbeld
tot boven de acht procent. Vol
gens steeds meer werkgevers
wordt de vut onbetaalbaar. In
dividuele flexibele pensione
ring lijkt het toverwoord te wor
den.
Indertijd werd de vut ingesteld
om met name jongeren aan een
baan te helpen. Die jeugdwerk
loosheid is nu grotendeels weg
gewerkt. Volgens de Groningse
econoom professor F. de Kam
één van de drie redenen waar
om de vut nog deze eeuw zal
verdwijnen: „Het wordt heel
duur, we kunnen de ouderen
niet missen en we hoeven geen
plaatsen meer voor jongeren
vrij te maken. Het probleem
van de jeugdwerkloosheid is
toch uitgebannnen. De salaris
sen van de supermarkten stij
gen bijvoorbeeld relatief snel
omdat men elkaar beconcur-
reeert voor die jongeren".
De Kam heeft berekend dat het
nationaal inkomen jaar-in-jaar-
uit acht miljard gulden lager is
door de bestaande vut-regelin-
gen. Hij noemt de vut-regeling
dan ook de vernieling van men
selijk kapitaal.
Nu zijn er op honderd mensen
met een betaalde baan 86 men
sen met een uitkering. Door
een verdere vergrijzing èn het
feit dat jongeren steeds ouder
gaan werken wordt het draag
vlak dat de sociale premies op
brengt alsmaar smaller.
Volgens De Kam kunnen de 60-
plussers straks niet meer wor
den gemist: „Eind jaren negen
tig denk ik dat het economisch
nodig is dat ze blijven werken.
De vergrijzing is dan begon
nen. Als in 2010 de mensen van
de geboortegolf van na de
Tweede Wereldoorlog allemaal
in dë vut gaan op hun 60e, dan
wordt het onbetaalbaar want er
is nooit geld voor opzijgelegd".
„Ik roep niet dat de vut morgen
moet worden afgeschaft. Maar
ik denk dat het onzin is mensen
van mijn leeftijd (45) voor te
spiegelen dat ze straks op hun
58e, 59e met de vut kunnen. U
betaalt nu, maar u zult nooit ge
nieten. Naarmate dat besef
doordringt zal het solidanteits-
draagvlak voor de vut snel ver
dwijnen. De vut moet met de
vut, is dus de conclusie".
Fantastisch
„Fantastisch natuurlijk, fantas
tisch", zegt Deventenaar L. Wij
ting op de vraag hoe hij de hui
dige vut-regeling bij Akzo er
vaart. „Zodra het kon heb ik er
gebruik van gemaakt. Bruto
scheelt het 15 procent, netto
nog geen honderd gulden".
Op zijn 61e ging Wijting, na 36
jaar in dienst te zijn geweest bij
het veiligheidslaboratorium, in
november 1989 met de vut. Hij
heeft geluk gehad. Al eerder
heeft Akzo de vut-leeftijd ver
hoogd tot 62 jaar. Donderdag
werd bij de cao-onderhandelin
gen bepaald dat de collectieve
vut voor werknemers die na
1942 zijn geboren wordt afge
schaft. Wat overblijft is een in
dividuele regeling waarbij
mensen kunnen sparen voor
vervroegde pensionering.
Wijting werd na zijn vervroeg
de uittreding meteen gevraagd
om het beheer van een biljart-
centrum op zich te nemen. Hij
is daar iedere dag in touw. „Ik
denk dat er een groot verschil is
tussen vut en met pensioen
gaan. Als je met de vut gaat heb
je de indruk: ik ga wat anders
doen. Ik ga niet stoppen, maar
ik doe wat anders. Ik was het
heus niet spuugzat, de kans lag
er. Ik dacht wat ik tot dan toe 's
avonds deed ga ik nu overdag
doen".
Akzo is het eerste grote bedrijf
dat de vut ter discussie stelde.
Ook bij de grafische industrie
gaan nu stemmen op om de re
geling op termijn af te schaffen.
Ook het aardappelzetmeelcon-
cern Avebe met 3000 werkne
mers is de cao-onderhandelin
gen ingegaan met de claim de
vut af te schaffen.
„De maatschappelijke discus
sie hierover staat op het punt te
beginnen", stelde NCW-direc-
teur Weitenberg onlangs. „Het
nut van de vut is niet meer wat
het was. Op het moment dat de
regelingen tot stand kwamen,
vormden zij een goede oplos
sing voor de problemen van
toen. Maar door de vormgeving
en de psychologische werking
zijn ze verworden tot een ver
worven recht. Een werknemer
gaat denken dat hij wat man
keert als hij wil blijven wer
ken".
Weitenberg concludeert dan
ook: „Voorop moet staan, dat de
vanzelfsprekende beweging in
de richting van inactiviteit rond
het 60ste jaar tot staan komt.
Essentieel hierbij is het verbe
teren van de kwaliteit van de
en een flexibele pensionering
moeten uitkomst bieden.
Drs. H. Leemreize, de econoom
die voor de grootste vakcentra
le FNV het arbeidsvoorbeleid
doorrekent, stelt: „Wij zijn toch
gecharmeerd van deze rege-
ling, omdat er ook een element
van solidariteit in zit. Ik weet
zeker dat het gros van onze le
den het als een verworven recht
beschouwt. Of het te betalen is,
hangt ten eerste af van de eco
nomische groei en ten tweede
van de vraag of het volumebe
leid (beperking van het ge
bruik) van wao en ziektewet
aanslaat. Dat zijn de cruciale
elementen. Als we er niet in sla
gen het aantal actieven bij te
buigen, ja dan is het te voor
spellen dat de vut niet meer te
financieren is en de boel barst".
Binnen de FNV gaat men er
vooralsnog van uit, dat de vut
kan worden gehandhaafd. Eco
nomische groei, minder
wao'ers en ook een kleiner ge
bruik van de vut-regeling (nu
tachtig procent) kan het aantal
inactieven terugdringen.
Leemreize: „Wij zeggen: die
tachtig procent is te hoog. Het
geeft ook te denken over de ar
beidsverhoudingen in Neder
land voor oudere werknemers.
Blijkbaar is het voor de oude
ren niet meer leuk om te wer
ken. Daar moet een gedegen
ouderenbeleid verandering in
brengen".
„Verder moet je ervan uit gaan
dat er een andere generatie vut
ters komt. Degenen die tot dus
verre in de vut gingen zijn alle
maal mensen die voor de oor
log, vaak op zeer jonge leeftijd,
met werken zijn begonnen.
Vaak ook in fysiek zwaar slij
tende beroepen. Nu komen we
met vutters die pas na de oorlog
met werken zijn begonnen".
Het hoofkantoor van Akzo te Arnhem.
De werkgevers maar ook de
vakbeweging erkennen dat de
vrees van minister De Vries van
sociale zaken gerechtvaardigd
is, dat te weinig mensen in de
toekomst te veel sociale
premies moeten opbrengen. Langste tijd
Het meer aantrekkelijk maken
voor ouderen om te blijven wer
ken, zoals Weitenberg bepleitte
had, aan het werkgevers front is
één dissident, de voorzitter van
werkgevers uit het midden- en
klein bedrijf, KNOV-voorzitter
J. Kamminga. Hij gebruikt de
vut liever dan dat hij (zoals het
wao-plan met een bonus-malus
systeem van het kabinet wil)
voor een oudere werknemer die
moet afvloeien een boete van
een jaarsalaris moet betalen.
Kamminga: „Wij vinden dat de
vut niet generaal moet worden
afgeschaft. We moeten toe naar
een grotere flexibiliteit van
pensionering waarbij de vut
een belangrijke rol kan spelen.
Dat geldt met name in het mid
den- en kleinbedrijf. Flexibili
sering is het toverwoord. In het
midden- en kleinbedrijf kun
nen wij straks geen gebruik
meer maken van de wao als het
gaat om oudere medewerkers..
Dan is het beter dat er samen
met de werknemer een premie
wordt betaald voor vervroegd
uittreden. Een van de redenen
voor het voortbestaan van de
vut is het onredelijk duur ma
ken van de wao".
Flexibele vut en pensionering
zullen dus volgens de deskun
digen de bestaande vut gaan
vervangen. Ouderen zullen
deels langer moeten werken,
bereid moeten zijn zich ook op
latere leeftijd bij te laten scho
len en vrouwen zullen meer
dan in het verleden deel
moeten nemen aan het arbeids
proces. Daarnaast zullen oude
ren een jongere leiding boven
zich moeten accepteren, en vol
gens De Kam is ook een lager
JlAJE1
ïblieL
nt Ti
ig Joc
salaris mogelijk één tel zi
volgen van een nieuw nië-H
portr
„De vraag is ook: wa tbare
gin.je met de flexibel*
mensen beginnen pa
25e te werken, als je
de 55e met die flexibt
gint heb je maar derti ,r
mee te helpen de koejOUW
ken. Die flexibele vujeau
moeten beginnen als j|gic la
Gajedoortotje66eda weje
een hogere uitkering"L
hotel
Pa nip i sc
get
ür var
Via een pasje komt een werknemer het fabrieksterrein op. Geautomatiseerde informatiesystemen maken het
mogelijk voor de werkgever talloze gegevens over het personeel vast te leggen
FOTO SP
SUSKE EN WISKE
LAMBIK BABA
(c) Standaard UltgeverlJ/Wavery Productions
DEN HAAG - De PTT
houdt van de telefonistes
bij het informatienummer
008 exact bij hoeveel ver
zoeken ze per dag behan
delen en hoe lang ze erover
doen. Kapsters moeten in
de computer gegevens
vastleggen over hun werk
zaamheden: hoe lang
duurde het knippen, het
wassen, het permanenten?
En in menige winkel hou
den videocamera's niet al
leen de bezoekers, maar
ook de werknemers in de
gaten.
Is de angstaanjagende toe
komstvisie van George Orwell,
beschreven in zijn roman
'1984', werkelijkheid geworden
in onze westerse samenleving?
Of: in hoeverre is de privacy
van werknemers tegenwoordig
nog gegarandeerd? Zo erg als
Orwell het schilderde, en zoals
het in Oost-Europa is geweest
- zie de beruchte Stasi-dos-
siers in Oost-Duitsland - is
het niet, vinden betrokkenen.
Ze hadden het er deze week
over in Amsterdam, in het poli-
tiek-cultureel centrum De Ba-
Johan Stekelenburg, voorzitter
van de FNV: „De Stasi-dossiers
geven aan hoe diep inbreuken
op de privacy hun sporen kun
nen trekken in een samenle
ving. Uiteraard is dat in de ver
ste verte niet te vergelijken met
de privacy van werkn'emers in
onze samenleving. Maar toch.
Heel veel werknemers zouden
wel eens precies willen weten
welke persoonlijke gegevens
hun baas in hun personeelsdos
sier heeft opgeslagen".
Computer
Als de werknemer het parkeer
terrein van firma X oprijdt en
zijn kaart langs het hokje bij de
slagboom haalt, worden zijn be
wegingen gevolgd door een ca
mera. Ergens in het kantoorge
bouw bliept een computer. Op
het scherm verschijnt de ene
regel na de andere. „Werkne
mer nummer BF-32467-GD ar
riveert om 7.23 uur. Functie:
verkoopmedewerker, klasse
2B. In dienst sinds... Getrouwd
op... Met.... Kinderen.... Gebo
ren op.Huis gekocht op.Hy
potheekschuld.... Actief lid vak
bond sinds... Heeft vanaf zijn
Werk deze maand drie keer ge
beld met de juridische afdeling
van de bond... Heeft een auto
die te oud is en niet past bij de
status van zijn functie". Enz.
enz.
Dit voorbeeld is gefingeerd, het
betreft een fragment uit een
film die in opdracht van de FNV
is gemaakt voor de RVU. Hoe
wel de situatie nogal overtrok
ken is, wordt heel duidelijk ge
maakt, dat met de komst van
computers de moderne werk
nemer zo doorzichtig is gewor
den als glas. Als een bedrijf wil,
kan het alles over zijn perso
neel te weten komen.
Met behulp van zogeheten per-
soneels-informatiesystemen
kunnen tegenwoordig 2000 ge
gevens per werknemer worden
opgeslagen. Doorgaans zonder
dat de werknemers ervan op de
hoogte zijn. En zelfs als ze we
ten dat het gebeurt, betekent
dat nog niet per definitie dat de
werkgever zijn gang mag gaan.
Bekend is een zaak in Roer
mond met de firma KOMA, die
camera's wilde plaatsen om de
werkvloer in de gaten te hou
den. Dat is tegengehouden, om
dat een vakbond dat bij de rech
ter aanhangig maakte. Maar de
ondernemingsraad van het be
drijf had geen enkel probleem
met het plaatsen van die came
ra's.
Bespionneren
De vraag wordt daarom steeds
nadrukkelijker in hoeverre be
drijven inbreuk mogen plegen
op de privacy van het perso
neel. Wetgeving die op alle vra
gen antwoord geeft, is er niet.
De situatie wordt vaak van ge
val tot geval bekeken. Zoals in
die beruchte situatie van een
bijstandsmoeder in Edam, wier
buurman bij de sociale dienst
van die gemeente werkte. De
man bespionneerde de vrouw
zes jaar lang, met telelenzen, en
slaagde er toen in aan te tonen
dat ze samenwoonde en geen
recht had op een bijstandsuit
kering. De gemeente nam de
vrouw op basis van die informa
tie ook daadwerkelijk de uitke
ring af. De Hoge Raad oordeel
de anders: dit was zo'n grote in
breuk op de privacy, dat het be
wijsmateriaal onrechtmatig
was verkregen. De vrouw
mocht de uitkering houden.
Daarmee is het dilemma al re
delijk geschilderd. Tot waar
mag een werkgever, of de over
heid, gaan met het verkrijgen
van gegevens over werkne
mers? Prof. mr. P. Van der Hey-
den, hoogleraar arbeidsrecht
aan de Universiteit van Amster
dam (UvA): „Het hangt er om te
beginnen natuurlijk van af hoe
je het begrip privacy om
schrijft. Volgens een oude defi
nitie is privacy het recht om
met rust gelaten te worden. Nu
wordt een werknemer op zijn
werk natuurlijk juist niet met
rust gelaten; van hem wordt
verwacht dat hij actief is. En dat
is een volkomen gerechtvaar
digde verwachting".
„Zo bezien is het spreken over
privacy op de werkplek een pa
radox. Maar als je diverse rech
terlijke uitspraken erop na
leest, zie je dat het vaak gaat
om de verplichting van de
werkgever om zich behoorlijk
te gedragen. Tja, dat zal ieder
een beamen, maar juridisch is
het natuurlijk wel van belang of
bij het verbieden van het plaat
sen van camera's de privacy op
de werkplek een rol speelt dan-
wel het gegeven dat men dat in
een bepaald geval domweg on
fatsoenlijk vindt. Hoe dan ook,
globaal gesproken zullen er in
ons land weinigen zijn die een
recht op privacy op de werk
plek totaal afwezig achten".
In de Verenigde Staten geldt
privacy op het werk als hét is
sue van de jaren negentig. Een
onderzoek daar toonde aan dat
bij processen waar dit onder
werp aan de orde was de werk
nemers in 72 procent van de ge
vallen de zaak hebben gewon
nen. De gemiddelde schadever
goeding bedroeg 375.000 dollar.
Van der Heijden verwacht dat
de komende jaren ook in Ne
derland privacy-zaken in toene
mende mate voor de rechter
zullen worden uitgevochten en
een belangrijke rol gaan spelen
tijdens cao-onderhandelingen.
Niemand denkt echt dat de rol
van computers zo overheersend
wordt dat werknemers worden
gereduceerd tot objecten, tot
nummers. Van der Heijden:
„Het zal vooral gaan om zaken
als het gebruik van alcohol en
drugs. Bedrijven willen in toe
nemende mate het personeel
op gezette tijden testen op het
gebruik ervan. Ik denk dat vrij
wel alle rechters dat als een in
breuk op de privacy zullen be
schouwen. Dat is iets anders
dan dat werkgevers aan werk
nemers verbieden alcohol of
drugs op het werk bij zich te
hebben of te nuttigen. Het
recht om dat te verbieden heb
ben ze weer wel".
„Daarnaast denk ik dat per
soonlijke relaties een rol gaan
spelen. Enkele jaren geleden
had je het geval van een wet
houder in de gemeente Uit
hoorn die een relatie onder
hield met één van de ambtena
ren. De wethouder, een vrouw,
werd door haar coalitiegenoten
gedwongen haar ontslag te ne
men. De ambtenaar met wie zij
een relatie onderhield was ge
trouwd, maar niet met haar.
Ook zijn wel gevallen bekend
van ontslag of overplaatsing
van werknemers die persoonlij
ke relaties onderhielden met
andere werknemers bij dezelf
de werkgever die op vertrou
wensposities werkten. De werk
gevers wilden een eind aan die
relaties, omdat ze bang waren
dat betrokkenen zich niet zou
den houden aan de geheimhou
dingsplicht".
Beoordelen
Van der Heijdens Limburgse
collega prof. mr. A. Geers vatte
het op zijn manier samen: „De
computer mag nooit de basis,
zijn voor het beoordelen van
mensen. In de Verenigde Sta
ten en Duitsland is de wetgever
daarin héél duidelijk. Neder
land moet dat voorbeeld snel
volgen. Ik vind het in dit licht
heel twijfelachtig wat er met
het sofinummer gebeurt. De
overheid verzamelt daarmee
een schrikbarende hoeveelheid
gegevens over burgers, waarbij
ik grote twijfels heb".
FNV-voorzitter Stekelenburg
haalde het voorbeeld van de
kapsters aan. „Een werkneem
ster wordt na een introductie
periode alleen aangenomen als
zij de produktienormen haalt.
Ontslagaanvragen worden on
dersteund met computeruit
draaien die moeten aantonen
dat een werknemer de gemid
delde omzetnorm niet haalt.
Prestatiebeloning in de vorm
van bonussen en provisies wor
den bepaald op basis van com-
Unf
jlloego;
,V( roatië
:e erki
weten,
putergegevens.
manipuleert het mai
met persoonsgege'
werknemers, binnen
grenzen die mij te rel
en waarvan ik me
stelling kan maken b
beeld reorganisaties o
Minister De Vries
zaken was toen al v
had hij gezegd de
van gegevens op ziel
probleem te vinden,
het voor hem essenti
open een bedrijf daari
genover de werknem
hem is het beeld van
ther is watching y<
angst dat je in
nologischer samenlev
stap meer onopgemi
zetten niet aan de
moeten we alert blijv
voorkomen van misst
daarvoor zijn werkg
werknemers in eerste
verantwoordelij k"
wist wel waarover
Zijn vader was privé
en in zijn studententij
tje geregeld met een
in de bosjes om paar
trappen in opdracht v
dochtige echtgenoten
Angst
Zonder direct daaraai
ren, zei prof. Van d<
„Blijkbaar brengt h
van werkgever met
dat de werknemer
leerd moet worden,
mers zijn geneigd tot
en dienen daar doo
vanaf te worden geho
ze niet tot rede te bref
volgen maatregelen,
gaat niet uit van
zelfstandige individu
zamenlijk een bepa;
len bereiken. Zo'n
werkgevers is achte
getuigt van angst".
De sprekers waren h
eens, dat in alle gev.
bij het om privacy
wijslast ligt bij degi
breuk maakt op h<
recht van de
andere woorden: als]
gever videocamera's
leren, zal hij keihi
bewijzen dat daarmi
cy van de werknemj
het geding is. Van d<
namens allen: „Wij
willen werken en lek
samenleving waar de ur?
>ITE
