„Dat zich zo zuiver achten,
daar kan ik niet tegen"
final
naie
•-
£eidóe6outtMit1
Onlangs verscheen 'Van paradijs naar Koninkrijk - over
schuld, karma en genade', het nieuwe boek van Aleid
Schilder, 42 jaar, psychologe, schrijfster en geestelijk
verzorgende in een psychiatrisch ziekenhuis. In 1967
verliet zij de Gereformeerde Kerk vrijgemaakt. Een
diepe levenscrisis zette een verandering van denken in
gang. Daarvan is dit boek een resultaat. In veel
ZATERDAG 25 JANUARI 1992 PAGIN
opzichten is het zeer persoonlijk. Het neemt mee op
een tocht door veel brak water, vervuild door
versteende religieuze inzichten. Maar ook een tocht
waarop bakens worden ontdekt en uiteindelijk iets van
vasteland. Over deze 'Columbustocht' schrijven, kan
Aleid Schilder niet buiten zichzelf om. Erover praten
ook niet. Urenlang duurde het gesprek over God en
mens, over lijden aan kerkelijke leerstellingen, over
schuld en verantwoordelijkheid, over buitenechtelijk
relaties en verslaving, over klem zitten en uitbreken. I
over geloven in nieuwe vrijheid en daarover schrijvei
en praten. „Voortdurend moet ik over mezelf wakei
want mijn valkuil is dat ik de ander de nieuwe vrijh
door de strot wil duwen".
DEN HAAG Aleid Schilder is een
telg uit een familie die in de gerefor
meerde kerken bepaald niet onbe
kend is. Haar oud-oom was K. Schil
der, de hoogleraar theologie die tij
dens een bijeenkomst van verontruste
leden van de gereformeerde kerken
op 11 augustus 1944 in Den Haag een
verklaring voorlas (de zogenoemde
'Acte van Vrijmaking of Weder
keer'), die zou leiden tot het kerkge
nootschap 'gereformeerd-vrijge
maakt'.
In 1967 ontstond binnen deze kerkgemeen
schap een scheuring, waaruit de Gerefor
meerde Kerk vrijgemaakt buiten verband,
tegenwoordig Nederlands Gereformeerde
Kerk geheten, ontstond. Deze scheuring
liep vaak dwars door families en gezinnen.
Zo ook door het gezin van de toen 18-jarige
Aleid Schilder. Haar vader, Herman, even
eens theoloog, bleef binnen de vrijgemaakte
kerk; haar moeder stapte eruit. Aleid stond
aan de kant van haar moeder, wat pijn deed,
omdat ze zich emotioneel sterk met haar va
der verbonden voelde.
Deze scheuring, de spanningen die binnens
huis ontstonden, de bejegening door men
sen die wel binnen de vrijgemaakte kerk
bleven, de moeite die het kostte nieuwe we
gen te vinden, het schuldgevoel hierbij, dit
alles gevoegd bij het opgegroeid zijn met
een godsbeeld waarin de mens klein, afhan
kelijk en vooral zondig is, bracht Aleid in
een diepe levenscrisis. Langzaam werd zij
tegen de grond gedrukt. En onder deze last
wegkruipen, leek lange tijd onmogelijk.
Ze werd opgenomen in een psychiatrisch
ziekenhuis, maar ook dat hielp niet. Daar
vrat het venijn van de verachting haar laat
ste restjes zelfrespect weg. Uiteindelijk
deed ze een lang overwogen en zeer serieu
ze poging tot zelfmoord. Als door een won
der ontwaakte zij uit haar coma. Hier lag
ook het keerpunt. Bijna dood kreeg zij
ademruimte.
Misschien heeft dat coma de wissel omge
zet. Even was zij er niet. Even geen schuld
gevoel, geen angst voor een strenge, oorde
lende God, even geen gevoelens van paniek,
zelfverachting, van geen ruimte hebben,
even geen ademnood, geen wanhoop. Wat
bedoeld was als een stap de laatste in
de zelfvernietiging, werd een eerste stap op
weg naar heelheid, vrijheid, ruimte.
Niet verkrampt
Nu, jaren later, zit een andere Aleid Schil
der tegenover mij. Niet meer verkrampt,
niet meer terneergeslagen door vals zonde
besef, niet meer weggedoken voor een oor
delende God. Maar ook niet als iemand die
de indruk geeft nu de wijsheid in pacht te
hebben. Wel als iemand die weet voet te
hebben gezet op begaanbare wegen.
Zonder de wonden te ontkennen ervaart ze
een groeien in heelheid. Tegelijk heeft ze
hierbij iets ingehoudens. Er is haar veel aan
gelegen de indruk te vermijden dat ze een
ander iets op wil dringen. „Het grote gevaar
van het weten op een begaanbare weg te
zijn, is de valkuil van het proberen anderen
die nieuwe vrijheid door de strot te duwen.
Daar moet ik steeds voor waken", zegt ze.
Aleid Schilder heeft afstand genomen van
de godsdienst van haar jeugd. Toch gebruikt
ze in 'Van paradijs naar Koninkrijk
woorden die passen in het jargon van die
'oude' godsdienst. Dat verbaast mij.
Woorden als genade, zonde, niet aan je doel
beantwoorden, kunnen die wel op plaatsen
waar ze niet verwijzen naar de godsdienst
uit vroeger tijden? Kunnen die wel een
plaats krijgen in vernieuwend denken? Zijn
ze niet veel te besmet? Is er niet te veel
schade mee aangericht?
Aleid glimlacht veelbetekenend bij deze
vragen; ze kent die als haar eigen vragen.
Zo schiet ons gesprek gelijk de diepte in.
„Kijk, ik schrijf voor mensen die nog in de
kerk komen, welke dat ook is, en voor men
sen die er niet meer kunnen komen, die er
kapot zijn gegaan. Ik gebruik graag taal die
hen vertrouwd is. die hen aanspreekt. Tege
lijk blijken die oude woorden een nieuwe en
vernieuwende betekenis te hebben, zijn er
verrassende gedachten in te ontdekken".
„Daarbij komt dat de nestgeur nooit hele
maal is verdwenen en de mensen mij dier
baar blijven. Ook zij die zich nog in de kerk
van mijn jeugd bevinden. Zij kennen vaak
dezelfde problemen, dezelfde vragen, de
zelfde angsten en teleurstellingen als vele
anderen. Ik wil graag mensen bereiken die
knel zitten of knel hebben gezeten en nu
zoeken naar andere wegen. En wat die be
smette woorden betreft, is het niet zo dat ik
die nóg gebruik. Ik gebruik ze wéér. Want
ook ik heb ze gehaat. Ze hebben me verne
dering, wanhoop en zelfverachting ge
bracht. Ze stonden mij zelfs naar het leven.
En ik maar denken dat ze de ene Waarheid
bevatten"!
„Wat woorden betreft is de agressie nu wel
verdwenen. Die komt nog wel op als men
sen hun kerk, hun inzichten als de enige
ware bestempelen. En zeker als iemand
vanuit zo'n houding nog neerbuigend doet
ook. Zo van: 'Ach Aleid, wat jammer nou
toch dat je zo ver van de Waarheid bent af
gedwaald; moge God je nog eens genadig
zijn'. Dat hè, die vooraf vaststaande zeker
heid dat de ander, ik in dit geval, fout zit,
dat zichzelf zo hoog en zuiver achten, daar
kan ik nog altijd moeilijk tegen. Daar heb ik
ook zoveel anderen aan kapot zien gaan".
In de groepen mensen die ze bij het schrij
ven onder meer op het oog heeft, noemt zij
een vaak vergeten groep: zij die zich aan be
knelling hebben ontworsteld en op zoek zijn
naar nieuwe wegen, nieuwe vervulling, met
meer houvast, meer zelfrespect, meer echt
heid. Maar het probleem is vaak dat nieuwe
wegen niet zomaar worden gevonden en
ALEID SCHILDER WORSTELT ZICH NAAR GEESTELIJKE VRIJHEID
Schuldgevoel, angst voor een strenge, oordelende God, zelfverachting: g
ingrediënten voor slapeloosheid.
veel mensen zich in een vacuüm bevinden.
Aleid herkent deze problemen onmiddel
lijk.
Vleespotten
„O ja, dat zoeken van andere wegen is
moeilijk en vraagt tijd. En leegte, niets,
maakt angstig, doet sommigen er zelfs aan
twijfelen of ze er wel goed aan hebben ge
daan door te breken met wat was. Mensen
kunnen dan gaan terugverlangen naar wat
ze zo beslist hebben verlaten. Ook al zien ze
de godsdienst uit hun jeugd als slavernij en
dwingelandij, de vleespotten van Egypte bo
den ook rust en zekerheid".
„Het oude kwaad van de gespletenheid
steekt de kop op: ze gaan verlangen naar
wat ze verafschuwen. Maar gelukkig erva
ren de meesten dichtbij een nieuwe spiritua
liteit te zijn, al staat die hen nog niet helder
voor ogen. 'Er is iets wat ik nog net niet kan
pakken', zijn veelgehoorde woorden. Aan
dit 'nog net niet', wat toch nog als leegte
voelt, lijden velen. Het blijkt moeilijk om
zichzelf de tijd te gunnen en die leegte er te
laten zijn, als behorend bij het verande
ringsproces. Het is in wezen een onderdeel
van je tocht door de woestijn".
Deze woorden zijn mij iets te gemakkelijk.
Is elke beweging een beweging voorwaarts,
een verder komen? Is er dan niet zoiets als
achterop raken, een beweging achter
waarts? Een verlies van greep op je omge
ving, op jezelf, je denken, voelen, doen en
laten? Moet je soms niet vaststellen dat je
jezelf op de rug ziet? Aleid erkent de moge
lijkheid datje moet inleveren, afzien.
„Maar", zo zegt ze, „het gebeurt nooit zo
maar. Ik bedoel niet dat er zoiets als een ho
gere zin in moet worden gelegd, maar wel
dat het erom gaat er een signaal in te zien,
het te begrijpen om vervolgens te proberen
er op een goede manier op te reageren. Zo
kan het zijn dat je je aan bepaalde ervarin
gen vastklampt, of die als te negatief beoor
deelt en wegschuift. In het onderkennen
van dat signaal is essentieel datje gevoelens
die je last bezorgen en tot signalen leiden,
niet ontkent, opblaast of wegduwt, maar ac
cepteert".
„En accepteren is: aandachtig bezien. Of
misschien beter: actieve ontvankelijkheid.
Hierin zit zowel het element ergens voo
open te staan, als van je open stellen. Je le
vert een bijdrage aan wat je ontvangt. Het
gaat erom gevoelens, gedachten te aanvaar
den als behorend tot jezelf, tot jouw manie
van denken en reageren en die niet onde
een moreel oordeel van buitenaf te zetten
Dat immers leidt tot afkeuring of zelfs ha
ten van eigen gevoelens en daarmee tot ha
ten van jezelf'.
„In sommige kerken is het hebben van een
'mishagen aan jezelf een verdienste, zo niet
een vereiste. Maar feitelijk brengt dit niets
dan ellende en alleen daarom al kan het
voor mij niet horen bij wat Koninkrijk van
God heet, bij een God die slechts-de bevrij
ding en heelheid van de mens op het oog
heeft".
„Terug naar de mensen die de ervaring heb
ben terrein te verliezen. Signalen herken
nen betekent alert zijn, zien, opmerken, be
grijpen, toelaten. En dat alles vanuit de be
reidheid het eigen denken en handelen bij
te stellen. Met inzet, zonder dwangmatig
heid. Kortom, in ellendige ervaringen gaat
het volgens mij om het signaal ervan en het
antwoord erop".
„Toch blijf ik zitten met het gegeven dat ve
len dit inzicht niet hebben, of te zeer teleur
gesteld zijn in mensen om nog na te denken
over een signaal dat bijvoorbeeld van eigen
gedeprimeerdheid uit zou gaan. Ook is het
mogelijk dat mensen zichzelf de schuld ge
ven van hun negatieve gevoelens. Schuldge
voel kan de motor zijn van een neerwaartse
spiraal".
Schuldig
Dat heeft Aleid Schilder al overtuigend
aangetoond in haar eerste boek, 'Hulpeloos
maar schuldig'. Daarin schrijft zij over het
dubbele in de traditionele leer: de mens is
van nature slecht, tot niets goeds in staat,
geneigd tot alle kwaad zelfs en tegelijk is hij
schuldig aan dat kwaad, zelfs al voordat hij
geboren is. En of de mens ooit van deze
schuld wordt verlost, is afhankelijk van wat
God al 'van eeuwigheid heeft besloten'.
Kort gezegd: de mens is schuldig aan dat
waar hij niets aan kan doen hij is hulpe
loos en schuldig tegelijk. En hoewel God de
verlossing bepaalt, is de mens toch schuldig
als hij wordt verworpen - hij is ook nog
eens tegelijk verantwoordelijk en afhanke
lijk. Dit dubbele maakt mensen dubbel in
hun dagelijks leven. Maar dat niet alleen.
Deze opvattingen hebben ook geleid tot al
lerlei regels, zoals extreme zelfopoffering,
verbod op emoties, absolute en voor ieder
een geldende eisen, die vaak een gevaarlijke
zelfverachting teweegbrengen, en leven in
permanente afhankelijkheid van een uitver
kiezende en streng oordelende God.
Zo moeten leven maakt velen ziek van angst
en onmacht en brengt mensen in een neer
waartse spiraal. Dit is geen veronderstel
ling, maar een kwestie van willen zien, van
onderzoek en observatie, zo stelt Schilders
eerste boek. In 'Van paradijs naar Konink
rijk' komt hetzelfde thema terug, maar dan
meer persoonlijk. Als een voor Aleid Schil
der gepasseerd station, wat precies de reden
is dat ze er zo indringend, zo herkenbaar
over kan schrijven.
Aleid: „Ik maak onderscheid tussen schuld-
Aleid Schilder.
I FOTO: PERS UNIE
besef en schuldgevoel. In schuldbesef zit
iets concreets en actueels. Je hebt er ge
dachten bij, weet van. Het gaat om een be
slissing, een daad, een nalatigheid. Schuld
gevoel is het gevoel dat bij schuldbesef
hoort. Maar schuldgevoel kan ook op zich
zelf staan, los van gebeurtenissen. Met
schuldgevoel bedoel ik ook dat ellendige,
vage, op de bodem van het bestaan liggende
gevoel van nature niet goed te zijn, de ge
dachte eigenlijk niet de moeite waard te
zijn, er net zo goed, of zelfs beter niet te
kunnen zijn".
De beschrijving alleen al geeft aan hoe ver
de consequenties reiken. Ver reiken ook de
wortels. Opnieuw Aleid Schilder: „Veel
mensen met schuldgevoel heeft het vanaf de
geboorte ontbroken aan noodzakelijke
waardering, aan bevestiging van wat mooi
en goed is. Vaak is dit religieus gelegiti
meerd. Een mens die niets is, niets verdient,
niets kan, die krijgt geen waardering. Daar
mee kunnen slechts zondige genoegens
worden aangewakkerd, zo is de overigens
vaak onuitgesproken en daarom zo onbe
spreekbare redenering".
„De eerste periode van je leven kun je
moeilijk terughalen. Dat kan wel vanaf het
moment dat je woorden begrijpt en zelf ook
woorden hebt. Door dat terughalen van
woorden, situaties, stilzwijgende afkeuring
of dwang, kun je de uitwerking op gedrag en
gevoelens van nu gaan begrijpen. Want die
FOTO: STEPHEN EVENHUIS
uitwerking is er. Ook, of juist, vele jaren na
het afscheid van de godsdienst van je jeugd.
Angst en vernedering zijn vanaf je prille be
gin ingekerfd en die ervaringen laten zich
niet zomaar wegpoetsen en vragen soms ja
ren later nog hun tol. En die kan hoog zijn".
Ingepompte ideeën
„Gebeurt dit terugkijken niet, durft iemand
dat niet aan, bijvoorbeeld uit angst voor
confrontatie met zichzelf, dan is de kans
groot dat iemand in een relatie met een an
der mens gaat zoeken wat hem of haar altijd
is onthouden aan waardering, genegenheid
etcetera. Wat ook voorkomt, is dat men in
een 'eerste' relatie, zonder dit zelf te weten,
een bevestiging zoekt van zichzelf zoals men
zich kent, van de ingepompte ideeën, dus
ook van hun 'er niet mogen zijn'. In die an
dere, 'tweede' relatie wil iemand dan boven
zijn of haar beperkingen uitstijgen. Overi
gens ook zonder zich van deze drijfveren be
wust te zijn. Ja, hoe gaat dat? Je wilt jezelf
bewijzen. Je koestert de aandacht die je
krijgt, de waardering, de vele mooie
woorden, het de hemel ingeprezen worden.
Je voelt dat je iets betekent, iets bent, in
vloed, macht misschien zelfs hebt. Je denkt
nu pas te leven, je voelt energie. Je doet ie
mand wat en dat wil je steeds weer bevesti
gen, tegenover jezelf bewijzen. Dat geeft
felheid aan je toewending, wat je weer voor
bewijs van echtheid houdt. Tot je gaat in
zien dat je niet echt wordt gezien, niet als
persoon, niet als volledig mens. Het blijkt te
gaan om een deel van jezelf, hoe belangrijk
dat overigens ook kan zijn".
Aleid is het met me eens dat veel mensen
hun eigen doen en laten wat dit betreft niet
doorzien. Velen zeggen vaak jaren later nog
dat ze zichzelf in de hartstochtelijke toe
wending naar een ander niet hebben begre
pen en vaak nog steeds niet begrijpen. Ze
zeggen het gevoel te hebben toen een ander
te zijn geweest. Dat ze gezocht hebben naar
waar het zo aan heeft ontbroken, komt niet
in hen op of wordt niet herkend als een drij
vende kracht.
Aleid wijst nog op iets wat ook in een huwe
lijksrelatie vaak speelt. „Velen verwarren
liefde met nodig zijn of nodig hebben. Voe
len dat de ander behoefte aan je heeft, je
nodig heeft, geeft weliswaar een prettig ge
voel en er is ook niets verkeerds aan
maar noem het geen liefde. Zeker, je mag
gehechtheid aan de ander uiten, hartstoch
telijk zelfs. Maar echte liefde bestaat eruit
dat je die ander vrij kunt laten. Anders is er
sprake van afhankelijkheid en ongelijkwaar
digheid".
„Houden van is niet hetzelfde als 'ik beloof
je veiligheid te bieden'. Houden van is el
kaar aanvuren tot kracht, initiatief, elkaar
versterken in ontplooien, in het op eigei
nen kunnen staan. Alleen dan kun je sa
sterk staan, denk ik".
Intussen bewijst het zoeken naar wat
mist wel dat mensen tot heelheid zijn
stemd. Hier zit een angel die voor vee
lende zorgt. Aleid Schilder schrijft
over het scheidingsdenken. Het denkei
polen creëert: goed en kwaad, Go<
mens, God en Satan, licht en duisternis
mei en hel, uitverkiezing en verweq
Het is denken in of, of. En de mens
ingedeeld aan de kant van kwaad en dui
Dubbele moraal
Dit denken heeft het dagelijks leven ii
pend beïnvloed. Mensen hebben geleer
een versplinterde manier met zichzelf o
gaan. Men heeft het leven en zichzelf q
deeld. En voor elk deel is een ander ge;
een andere moraal vaak ook. Dat
mensen zo dubbel gemaakt.
Hier A zeggen, daar B doen. Morgei^
vroom lied zingen, overmorgen je
weer begluren, intimideren of chani
Voor de omgeving staan voor zuiver
maar een paar kilometer verder doen y ibriCK
het verborgene moet blijven. Hoevelen
ben met schaamte deze dubbelheid oni1
in zichzelf of anderen? Hoeveel vertro ;n 06-1
is zo al gebroken? En hoeveel wonde
hierdoor ontstaan?
Aleid: „De mens is zijn oorsprong, dtaktisC
heelheid, vergeten. Dat heeft pijn geb
en eenzaam gemaakt. En een Goijinncn
troost, die opnieuw wil beginnen, nijgy
kansen wil geven, die omarmt, die
niet gezien. Want in het scheidingsdenfe VOOf
God de gans Andere, de verre, de onzi
re en onbereikbare, Die ook nog een:
deelt".
In haar boek werkt Aleid dit scheiding
ken en de gevolgen ervan glashelde?Spi"CK
Het is een denken dat in onze tijd stei y
palend is, maar dat zeker in zichzelf
loopt. Uiteindelijk blijft c'
de puinhopen van zijn bestaan, met ^prnnp
anders dan een zich invretend schuldgc
De hoogste tijd om te praten over moj f
heden om met schuldgevoelens af te
nen. Aleid noemt enkele noodzakenlg£
stappen. „De eerste vraag die gesteld
worden, is of je oorzaak bent aan dat u
je schuldig over voelt. Algemener gefllltWC
wie is oorzaak van wat? Blijkt het anti
dat jij geen oorzaak bent, is schuldgev
reëel en moet het overboord worden g
„En dan de situatie waarin je wel oc
bent, of voor een deel. Daar moet
mee. Velen willen dat ook, maar da
soms niet wat ze willen. Een voorbi
het schuldgevoel van ouders ten op
van hun verslaafde kind. Veel ouders
dan in handelende zin iets doen. Ma
enige wat kan, en vaak ook helpt(l), is
het kind zeggen dat ze vroeger ander
den hebben gehandeld, als ze toen d<
heid van nu hadden gehad".
„Dat toegeven is belangrijk, omdat vei
deren de ervaring hebben niet gehoon
begrepen te zijn. Het helpende vi
woorden van de ouders zit dan hieri
het kind alsnog wordt gezien en gel
Tegelijk wil ik hier benadrukken dat
toegeven geen schuldgevoel waard i«
dat de ouders toen te goeder trouw h
gehandeld. Dat veel ouders dat zo nie
komt omdat aan fouten verwijten w
vastgeknoopt. Dat maakt zowel toe
als tiet op afstand houdén van schuld
zo lastig".
„Reëel schuldgevoel, op basis van fei
inzicht dus, vraagt een passend anti
Dat kan bestaan uit een gemeend t
het opnieuw geven van kansen etc
Steeds gaat het om recht trekken, tegt
Can ik
janje
i :ze sla
"erheii
1,
«ibriek
J ndacl
n 06-1
irgers
aktisc
nnen
:vrou\
ivoor
n het i
iropa
sprek
vrees
ichfderla
:mpe
twaal
enige
■netje
antwc
Ijnste 1
iets negatiefs iets positiefs zetten.
zin kan iets worden goedgemaakt. Sl| 1
gevat gaat het in zo'n antwoord om
gende stappen. Ten eerste het erkennl
schuld, echt en gemeend. Direct a
tend is het belangrijk te kijken of je n or
goed kunt maken, of nog iets van de iAAS GO
te herstellen is".
„In elk geval gaat het er om iets positiu»,T
te voegen. In de derde plaats is bel;
dat je van je fouten leert. Dat je pUs'ar|d
herhaling te voorkomen, overigens i'met n
van jezelf of van anderen bij voorl este m;
verwachten dat 'het uiteraard nooii
zal gebeuren'. Ik zeg wel eens: wij ziji#e" nog
mer dan ezels. Als laatste is belangrijk dagelij
een punt achter de kwestie kunt zettfntencer
is niet hetzelfde als 'zand erover'. Da het gre
iets van wegstoppen, niet meer over verbant
doen alsof iets nooit is gebeurd". Euregii
„Dat is de slechtst denkbare weg, ilau- d.w
daar die weer een beroep doet op c overgar
zijn, op twee gezichten hebben. En
nu juist zo dodelijk. Zand erover is
plaats,
'egvalle
i herhaling, met alle ellende vandii :e'ijker
gaat juist om het tegenovergestelde:',et ei.ncj
ogen zien, open en eerlijk zijn tegeni 'tbreidi
zelf, toegeven van schuld voor zoi5e' A'*1
voor jouw rekening komt". ne en I
Zelfveroordelin
„Zonder uitwissen van feiten, kun
met de schuld afrekenen. Alleen dan
feiten en gevoelens ook in de tijd
achter je laten. En pas dan komt
en energie om beslissingen die je n
nemen, goed te nemen. Schuldge
zetten vast, verlammen. Er op een op jj20n(je
nier mee afrekenen bevrijdt, geef1etekent
ruimte". n y
Aleid geeft voortdurend aanzetten Ures
der denken. En wel vanuit de dageli
varing. Dat maakt haar denken en st
zo herkenbaar. Maar ook verplichte
eigen verantwoordelijkheid is steeds
zig. Niet als bron voor zelfveroordel gecjraa|
ak unieke aave en mnoeliikheiH nm
als unieke gave en mogelijkheid om
stappen te zetten.
gio leefi
i het
ederlan
litsland
:n Duit
'anneer
zijn
het pu
Gigend.
van Ne
Icing o
aarnaa
Aleid Schilder: 'Van paradijs naar
rijk - over schuld, karma en genade'L""//,1'"*
verij Ten Have, Baarn. Prijs: 27,50jOpera"c
fd) is ee
