De wereld begon
in 1492 aan
nieuw hoofdstuk
„Dadelijk stormt de woeste, indringen
de menigte, met welke zich het graauw
vereenigt, naar het stadhuis en over
weldigt daar de regenten, van welke
twee schepenen worden doodgesla
gen nevens den schout Claes van
Ruyven, wiens lijk aan stukken gekapt
en in een mand aan zijn vrouw gezon
den werd met het barbaarsch opschrift
'o Vrouwken van Ruyven, aen deze
boutkens zuldy kluyven'". De Middel
eeuwen waren nog niet voorbij op
deze 3e mei 1492 in Haarlem. Maar de
'Kaas- en Broodopstand', die dat voor
jaar in vooral Noord-Holland woedde
en aan zeker 262 ingezetenen het le
ven kostte, is in de geschiedenisboe
ken nauwelijks terug te vinden. Elders
begon de wereld vijfhonderd jaar gele
den aan een volstrekt nieuw hoofd
stuk.
Van de ontdekking van Amerika door
Columbus was in 1492 waarschijnlijk
niets terechtgekomen, wanneer het
Spaanse koningspaar niet op 2 januari
het laatste Europese bolwerk van de
moslims, Granada, had veroverd. De
'moren' werden weggejaagd, op 30
maart gevolgd door de joden, die
daarmee hun oudste, veiligste en
grootste centrum van Europa verloren.
In Rome stierf paus Innocentius VIII,
onder wiens heerschappij de jacht op
de heksen pas echt was begonnen.
Zijn opvolger Alexander VI kocht de
troon, diende uitsluitend zijn familie en
verguldde het plafond van de Santa
Maria Maggiore met vermoedelijk het
eerste uit Amerika geroofde goud.
Het grootste deel van van de wereld
kaart vertoonde nog witte vlekken.
Maar elders hadden nog niet of nau
welijks ontdekte volkeren een vaak al
hoge graad van beschaving bereikt,
wat mede kon blijken uit hun overheer-
singsdrang. In 1460 bezetten de Inca's
het Chimu-rijk in wat nu Peru heet, zo
dat ze intussen duizenden kilometers
van het Andesgebergte in hun macht
hadden In de Azteken-hoofdstad Te-
nochtitlan (nu Mexico) werden in 1487
bij de inwijding van een nieuwe tempel
voor de zonnegod Huitzilopochti ruim
20.000 gevangenen geofferd In het
mysterieuze Zimbabwe overleed in
1480 koning Mapote, die de macht van
zijn rijk uitbreidde tot een groot deel
van oostelijk Afrika. In het Aziatische
Ayutthaya (Thailand) voerde koning
Boromtrailokanat belangrijke hervor
mingen door, waaronder een schei
ding tussen de burgerlijke en de mili
taire macht.
1 EUROPA
Europa telde aan het einde van de 15e
eeuw rond 70 miljoen inwoners (nu ca.
600 miljoen), waarvan 20 miljoen in
Duitsland, .19 in Frankrijk, 9 in Rusland,
6 in de Nederlanden en slechts 3 mil
joen in Engeland. Het werelddeel was
willens en wetens op weg naar verde
ling in verschillende invloedssferen.
De Moskovieten en de Osmaanse Tur
ken veroverden grote gebieden in het
Oosten; de Engelsen werden uit
Frankrijk verdreven en hielden slechts
stand in Calais; de Spaanse konings
huizen Castilië en Aragon verenigden
zich. Italië bestond uit een lappende
ken van koninkrijkjes. Wat later Neder
land zou heten werd verscheurd door
burgeroorlogen: in Holland vochten
de Hoeken en de Kabeljauwen; in
Friesland de Schieringers en de Vetko-
pers. Het Habsburgse Huis, al heer en
meester in het 'Heilig Roomse Rijk'
(Duitsland), breidde zijn macht snel uit
en was sinds 1477 ook de baas in Hol
land, Zeeland, Gelre en Brabant.
Een karveel, in
circa 1470
getekend door
een Vlaamse
meester. De
meeste mensen
woonden echter
op het platteland
en kwamen hun
hele leven lang
niet verder dan
de dichts-
bijzijnde
marktplaats.
Europa werd overdekt door uitgestrek
te wouden, waarin beren, wolven en
wilde zwijnen leefden. Grote gebieden
waren nog ongerept, of sinds de ont
volking als gevolg van de pest in de
14e eeuw weer geheel verwilderd. Het
bergland was vrijwel onbewoond; de
kustlijn werd hier en daar door een vis
sersdorpje onderbroken. De meeste
mensen woonden op het platteland en
kwamen hun hele leven lang niet ver
der dan de dichtsbijzijnde marktplaats.
Reizen - per paard, ezel of (meestal)
te voet - was allerminst een pretje.
Pas sinds 1470 werd een simpele uit
vinding als de beweegbare vooras toe
gepast. Slechte wegen, die bij regen in
modderpoelen veranderden, mugge-
plagen en stofstormen in de zomer en
sneeuw in de winter maakten een
tocht tot een onzeker avontuur, nog af
gezien van het niet denkbeeldige ge
vaar door struikrovers te worden over
vallen.
De steden waren klein. De grootste
stad ter wereld was Istanbul, waar
rond 400.000 mensen woonden. Ve
netië, Florence en Napels hadden er
circa 100.000; Rome slechts de helft.
Het waren meestal vestingen, met
zwaar bewapende wachters aan de
poort, terwijl rondvliegende gieren ge
tuigden van een frequent gebruik van
de galg. De Noordelijke Nederlanden
vertoonden, aldus de Groningse histo
ricus Johan Huizinga (1872-1945) in
zijn biografie van de in 1466 geboren
Erasmus, 'in bijna elk opzicht het ka
raktervan een buitenkant'
„Gezien vanuit de rijke steden van
Vlaanderen en Brabant waren Holland
en Zeeland een armzalig landje van
schippers en boeren. Geen van de ste
den kon zich maar in de verte meten
met Gent, Brugge, Rijsel, Antwerpen of
Brussel. De bewoners van deze ge
westen golden als ruw en boers, on
matig in spijs en drank. De landen wa
ren wat ze altijd gebleven zijn: een wei
nig in zichzelf gekeerd en eenzelvig,
meer geschikt de wereld te beschou
wen en te vermanen dan haar door
schittering van geest te verbazen. Me
nige vreemdeling werd getroffen door
de oprechte vroomheid des volks"
11 PAUSEN
Dat gold niet voor het Rome van die
tijd. De pausen waren oppermachtig,
maar het Vaticaan was van toren (de
koepel dateert uit 1626) tot kelder cor
rupt. Rodrigo Borgia, Alexander VI, die
in 1492 aan de macht kwam, werd de
beruchtste paus aller tijden.
Zijn voorganger Innocentius VIII miste,
aldus de geschiedschrijvers, 'het ver
mogen op tijd iets te doen en op tijd
iets na te laten Zijn bewind was een
aaneenschakeling van diplomatieke fi
asco's en tragi-komisch gemodder'
Zijn belangrijkste beleidsdaad was in
1487 de uitgave geweest van 'De hek
senhamer'; een uitgebreide handlei
ding voor het identificeren en bestraf
fen van heksen. Het aantal heksenpro
cessen was in de afgelopen halve
eeuw sterk toegenomen, ook onder in
vloed van de pest, die men aan zwarte
magie toeschreef. De inquisitie kreeg
nu helemaal vrij spel.
Innocentius stierf negen dagen voor
dat Columbus aan zijn ontdekkings
reis begon. Zijn opvolger Alexander VI
zou volgens een kroniekschrijver in de
oude kerk zelfs niet tot het laagste
geestelijke ambt zou zijn toegelaten'.
Hij gebruikte het pausschap uitslui-
Het bergland
van Europa was
vrijwel
onbewoond; de
kustlijn werd
hier en daardoor
een vissers
dorpje
onderbroken.
tend voor het bevorderen van de be
langen van zijn familie. Zijn zoon Cesa-
re was 18, oud genoeg om tot kardi
naal te worden benoemd. Het huwelijk
van zijn dochter Lucretia ging gepaard
met de indrukwekkendste orgie die
ooit in het Vaticaan had plaatsgevon
den, maar al gauw joeg Cesare haar
echtgenoot weg, die vervolgens overal
verklaarde dat zijn zwager het met zijn
zuster deed. Hij kwam er nog goed af;
de twee volgende echtgenoten van Lu
cretia werden vermoord. En opnieuw
viel de naam Cesare toen broer Gio
vanni onthoofd uit de Tiber werd ge
vist.
Overigens kwamen er tijdens het
bewind van Alexander VI geen vervol
gingen voor wegens ketterij. Hij ver
moordde één prediker, de priester Sa
vonarola, die heftig stelling nam tegen
de goddeloosheid en de weelderige
braspartijen van de elite, en daarbij de
paus niet spaarde. Maar ook opende
hij zijn havens voor de joden, toen die
uit Spanje werden verdreven. Toen
Alexander in 1503 overleed was hij
waarschijnlijk vergiftigd. Zijn lijk ging
volgens de verhalen bijna onmiddellijk
tot ontbinding over.
SPANJE
In Spanje vond in 1469 een historisch
huwelijk plaats. Isabella van Castilië
trouwde met Ferdinand II van Aragon
en verenigde zo het altijd verdeelde en
wanordelijke land. Een krijgsmacht, de
Santa Hermandad, moest zich bezig
houden met de uitvoering van konink
lijke besluiten. Toen het koninklijk ge
zag bijna overal gevestigd was, blies
'Ferdinand de Katholieke' de inquisitie
nieuw leven in. In het eerste jaar wer
den 289 ketters ter dood gebracht.
Hoewel Karei Martel, 'de Strijdhamer',
in 733 de opmars van moslims in Euro
pa had gestuit, woonden ze nog
steeds in Spanje, met name in het zui
delijke landsdeel Granada. Pas toen
de 'ongelovigen' weigerden de hun
opgelegde belastingen te betalen
werd het oorlog. In 1490 werd de stad
Malaga veroverd. Ferdinand en Isabel
la veroordeelden alle inwoners tot sla
vernij en maakten zich tegelijk meester
van hun bezittingen. Tegelijk begon
het beleg van Granada, dat zich heftig
verdedigde, maar waar de hongers
nood steeds nijpender werd. Op 2 ja
nuari 1492 gaf de stad zich over, op
voorwaarde dat de bevolking vrijheid
van godsdienst en de eigen wetten
zou behouden. Tien jaar later werden
ze echter door Ferdinand en Isabella
voor de keus gesteld zich tot christe
nen om te laten dopen of de Spaanse
bodem te verlaten.
Dat gebeurde echter bijna onmiddellijk
met de joden. Die waren al vogelvrij,
sinds door de inquisitie iedereen die
vriendschappelijk omging met joden,
op de sabbat betere kleren droeg dan
op andere dagen, of vlees at dat op
joodse wijze was geslacht, tot ketter
was verklaard. Spanje was eeuwen
lang het oudste, veiligste en grootste
joodse centrum van Europa geweest.
Al tijdens koning David, 1000 jaar voor
Christus, waren er joden naar het land
geëmigreerd. En op uitnodiging van
een voorvader van Ferdinand, Jacob
van Aragon, was Spanje ook toe
vluchtsoord toen in Midden- en West-
Europa de getto's met de aardbodem
gelijk werden gemaakt
Maar op 30 maart 1492 kregen ze het
bevel tot bekering of vertrek. „Het is
niet twijfelachtig of het verkeer der
christenen met de joden berokkent de
allergrootste schade", aldus het ko
ninklijk decreet. „Dit heeft ondergra
ving en vernedering van het katholieke
geloof tot onafwendbaar gevolg. Wij
hebben daarom het besluit genomen
alle joden van beiderlei kunne voor al
tijd buiten de grenzen van Ons Rijk te
verbannenDe joden kregen tot juli
de tijd. Ze mochten hun bezittingen
meenemen. Goud en zilver vielen on
der het uitvoerverbod.
COLUMBUS
Waarschijnlijk dankte Columbus de
toestemming voor zijn plan tot het ont
dekken van een alternatieve scheeps-
route naar India aan het feit dat Isabel
en Ferdinand zich verlost zagen van
hun moorse en joodse problemen. Al
sinds 1484 leurde hij met zijn ideeën
langs de Portugese en Spaanse ho
ven, maar telkens ving hij bot. En toen
in 1488 de Portugees Bartholomeus
Diaz de zuidelijke route rond Kaap de
Goede Hoop ontdekte leek het er zelfs
op dat zijn idee overbodig werd. Maar
Spanje beantwoordde de Portugese
uitdaging. Op 17 april 1492 kreeg Co
lumbus zijn koninklijke toestemming
eindelijk los.
Er zijn interessante theorieën dat Co
lumbus met zijn plannen nog een be
doeling had. Simon Wiesenthal droeg
in een boek. 'Zeilen der hoop', veel ar
gumenten aan dat Columbus een
joodse achtergrond had. Volgens de
nazi-jager zocht de scheepvaarder
ook naar een nieuw thuisland voor de
joden.
Geen ontwikkeld mens twijfelde er jaar
geleden overigens nog aan dat de we
reld rond was. De Grieken hadden al
lang voor Christus de bolvorm van de
aarde aangetoond en in de derde
eeuw voor het begin van de jaartelling
berekende de sterrekundige Eratos
thenes zelfs vrij nauwkeurig de juiste
omtrek. De aardrijkskundige Ptole-
meus 'verbeterde' dat vijfhonderd jaar
later en maakte de aarde een kwart
kleiner en daarop was - óók al in
1492 - de globe gebaseerd die de
Duitser Martin Behaim vervaardigde.
India lag op de plaats waar Colum
bus Amerika zou ontdekken.
KAAS EN BROOD
Het geruchtsmakendste voorval in de
Nederlanden in 1492 was de opstand
van het 'Kaas- en Broodvolk' De boe
ren in het noorden van Holland weiger
den de belasting te betalen die stad
houder Jan van Egmont nodig had
voor zijn soldaten, die waren ingezet
bij geldverslindende oorlogen in
Vlaanderen en Frankrijk. De prijzen
van levensmiddelen waren onrustba
rend gestegen, veel boeren waren ge
dwongen hun veestapel te slachten en
welgestelde boeren waren weggetrok
ken, welke 'kapitaalvlucht' de lasten
van de kleintjes nog zwaarder maakte.
In het voorjaar van 1491 had dat al ge
leid tot een 'commode' in Schagen,
waarbij doden vielen en onruststokers
werden gearresteerd. Bemiddelings
pogingen faalden en begin 1492 werd
het opnieuw onrustig. De opstandelin
gen, 'ruwe, leeglopende en brood
dronken gasten', aldus een geschied
schrijver, trokken naar Alkmaar met
een stuk kaas en brood op de borst
om duidelijk te maken waar het hen
om ging. Bij een treffen raakte de
schout ernstig gewond. Vervolgens
ging het naar Haarlem, waar de poort
gesloten was, maar 'het woeste volk'
brak hem open Schout Claes van
Ruyven en twee schepenen werden
omgebracht, huizen geplunderd en de
papieren op het stadhuis verscheurd.
Vervolgens trok een menigte van zes
duizend Kennemers, Westfriezen en
wat nu 'sympathisanten' heet naar Lei
den, waar intussen versterking was
aangevoerd, zodat 'zij hals over hoofd
terug vloden, zich in uiterste verwar
ring verspreidende' De genadeklap
volgde op 15 mei in Heemskerk, toen
een Duits huurleger tegen het restant
werd ingezet, waarbij 232 opstandelin
gen sneuvelden. Alle opstandige ste
den en dorpen kregen zware schattin
gen opgelegd.
Het leger, weer van soldij voorzien,
veroverde op 12 oktober het laatste
bolwerk van de Hoeken. Sluis in Vlaan
deren, die zich er hadden teruggetrok
ken nadat een poging tot uithongering
van Rotterdam was mislukt. En dat be
tekende het einde van de Hoekse en
Kabeljauwse twisten, die in 1345 wa
ren begonnen tussen Maria van Beie
ren en haar zoon Willem over de opvol
ging van graaf Willem IV.
1; ZESTIENDE EEUW
De wereld stond in 1492 aan de voora
vond van dramatische veranderingen
Ons grondgebied, waarvan Holland en
Zeeland, Utrecht, Gelre en in het noor
den Friesland en Groningen onder af
zonderlijk bestuur stonden, zou onder
Karei V (1500-1555) worden verenigd
tot 'de 17 Nederlanden', die ook Span
je en grote delen van oostelijk Europa
zou verwerven. Als gevolg daarvan
werd na zijn dood een Spaans gezag
over de Nederlanden ingesteld. De op
stand daartegen, de Tachtigjarige
Oorlog, luidde het begin in van de Ne
derlandse zelfstandigheid. Op de
Wartburg in Wittenberg spijkerde in
1517 de monnik Maarten Luther zijn 95
gematigde stellingen aan de muur met
kritiek op het kerkelijk gezag; met
name de handel in aflaten. Zijn daad
luidde het uiteenvallen in van de katho
lieke kerk en het begin van het protes
tantisme.
De Europese ontdekkingsreizen open
den nieuwe horizonten en het gevolg
was een massale beweging van men
sen, dieren en planten over de gehele
aarde. Er volgden al dan niet gedwon
gen migraties van vrijwilligers, avontu
riers en slaven. Religies werden ver
spreid, met de mond en met het
zwaard. De wereldvoedselproduktie
nam enorm toe en dat had een sterke
bevolkingsgroei tot gevolg. Er ont
stond een bloeiende driehoekshandel:
rum, textiel, vuurwapens en andere
produkten van de metaalnijverheid
gingen van Europa naar Afrika; slaven
van Afrika naar Amerika; suiker, tabak,
goud en zilver naar Europa.
Maar in dat nieuw ontdekte Amerika
duurde het geen halve eeuw voordat
de eeuwenoude beschavingen van
Azteken en Inca's waren vernietigd De
Spaanse dominicaan Bartholomé de
Wijnhandelaren
doen zaken. De
wereldvoedsel
produktie nam
enorm toe en
had een sterke
bevolkingsgroei
tot gevolg.
Las Casas, die de Indianen wilde be
schermen (maar er als alternatief voor
aangaf de werkkracht van veel sterke
re negers uit Afrika te gebruiken) gaf in
1542 een schrijnend verslag wat er
voorgevallen was: „De Spanjaarden,
die vergaten dat de inboorlingen men
sen waren, hebben die onschuldige
schepsels behandeld met een wreed
heid als die van verhongerde wolven,
tijgers of leeuwen. Sedert 22 jaar zijn
ze niet opgehouden hen te vervolgen,
te verdrukken en te vernielen met alle
middelen die de menselijke boosheid
kent. Aldus vindt men vandaag nog
maar 200 inboorlingen op het eiland
Hispaniola (Haiti en Dominicaanse Re
publiek), dat er vroeger drie miljoen
voedde. Op het eiland Cuba is het ras
der inboorlingen geheel vernietigd. De
eilanden San Juan de Puerto Rico en
Jamaica zijn heel uitgestrekt, aange
naam en vruchtbaar, maar de ver
woestingen van de Spanjaarden heb
ben er niets overgelaten. Het Vaste
land (Zuid-Amerika) telde meer dan
tien koninkrijken, maar de wreedhe
den van de Spanjaarden waren zo tal
rijk, dat zij de bevolking hebben uitge
moord. De hebzucht is de enige oor
zaak van deze gruwelijke slachterij. De
Spanjaarden hebben geen andere
god dan goud gekend"
De illustraties zijn ontleend aan het
boek „Reisboek Europa" van de
schrijver Lorenzo Camusso, een uit
gave van SDU Uitgeverij.
