Pizza met jodel muziek
Skiën tussen
Griekse goden
Flevoland in
de bergen
Tsjechoslowakije het nieuwe skiland
V vi
Sella Ronde, een unieke dagtocht op twee latten
door JOS TIMMERS
Vanaf de rand van de piste
kunnen we in de diepte een
dorp zien liggen. Glinsteren
de lichtjes in een wereld van
sneeuw en ijs. Is het Selva,
Wolkenstein, Ortisei of St.
Christina?
Je moet hier in het Noorditali-
aanse Val Gardena, ook wel Grö-
dental genoemd, je verstand er
volledig bij houden. Elke plaats
heeft zowel een Italiaanse als
een Duitse naam; de bewoners
schakelen zonder problemen
over van het plaatselijke dialect
- Ladino - naar het Duits en in
een decor van veel pizza's, pas
ta's en espresso klinkt Oosten
rijkse jodelmuziek.
Van dat laatste kunnen wij op
deze dag voorlopig alleen maar
dromen. De zon is allang onder,
de maan klimt boven de rotsen
uit en even snel als de tempera
tuur daalt, zakt de moed in onze
skischoenen. Een mooi begin
van het net begonnen jaar, zo'n
einde van de Sella Ronda, de
ski-dagtocht rond het imposante
Sella-massief. Een onvergetelij
ke ervaring, aldus de folders.
Daar kunnen we al suggere
ren de eerste zinnen van dit ver
haal wellicht anders enthou
siast over meepraten.
Italië geniet onder Nederlan
ders een bescheiden populari
teit als wintersportland. Onbe
kendheid, de taal en de afstand
gelden daarvoor vaak als argu
menten. Voor zover niet onte
recht zijn het in elk geval over
komelijke bezwaren, zeker wan
neer daar tegenover de enorme
mogelijkheden die Italië biedt
op een rijtje worden gezet. Ver
stokte Oostenrijkgangers, ver
blijvend in de wijde omgeving
van de Tiroler hoofdstad Inns
bruck, zouden via de Brenner-
pas best een keer over de Itali
aanse grens kunnen kijken. In
het immense Dolomiti-superski-
gebied liggen de plaatsjes en
pistes voor het uitzoeken.
Paradepaardje
De Sella Ronda is het parade
paardje van de Dolomiti-Superski.
Die toevoeging 'super' is bepaald
op zijn plaats. Tientallen plaatsen
in de Dolomieten hebben zich in
1974 verenigd in één skigebied dat
in totaal 464 liften en meer dan elf
honderd kilometer aan pistes telt.
Het initiatief werd aanvankelijk met
de nodige scepsis bejegend omdat er
niet alleen veel plaatselijke, maar
ook drie verschillende provinciale
overheden bij zijn betrokken. De ja
ren hebben de critici in het ongelijk
gesteld. Dolomiti Superski is een be
grip geworden in de wereld van de
lange latten.
Ook al zijn niet al die honderden ski
hellingen en liften naadloos op el
kaar aangesloten; naast passen voor
bepaalde regio's bestaat ook de grote
Super Dolomiti-skipas waarmee je
overal in het gebied terecht kunt.
Prijzig is die pas wel, zeker in lires
uitgedrukt. Maar daar denk je niet
meer aan wanneer je rond het mid
daguur op de Monte Vallon (2550
meter) uit de stoeltjeslift stapt in een
adembenemend decor van witte ber
gen, roodbruine rotsen en een stra
lend blauwe hemel. Links en rechts
en recht vooruit ontvouwt zich het
karakteristieke Dolomieten-land-
schap: niet al te steile, beboste hel
lingen die zijn bekroond met hoge,
kale, klif-vormige rotsen.
Je kunt je nauwelijks voorstellen dat
zich hier 150 miljoen jaar geleden
nog een soort Stille Zuidzee bevond.
Koraaldiertjes
Op de plekken waar nu, in de vele
restaurantjes langs de pistes, men
sen zich verdringen voor een borrel
en een warme hap, bevond zich vroe
ger een strand, een palmboom of een
kristalheldere zee. De koraaldiertjes
en de kalkafscheidende wieren van
toen zijn in hoge mate verantwoor
delijk voor het kalkstenen gebergte
dat in de eeuwen nadien is ontstaan.
Zo'n zestig miljoen jaar geleden
kwam de aardoppervlakte heftig in
beweging. Op wat nu de grens is tus
sen Italië, Oostenrijk en Zwitserland
verdween de zee. De botsing tussen
de continenten stuwde de kalkrijke
bodem de hoogte in en snel daarna
begon de erosie, die het gebergte
zijn karakteristieke aanblik geeft.
De naam Dolomieten komt overi
gens van de Franse geoloog Dolo-
mieu, die als eerste de samenstelling
van het gesteente (magnesium hou
dende kalksteen) ontdekte.
Het zijn echter niet alleen de heden
daagse wintersporters voor wie het
goed toeven is in de Dolomieten.
Door de eeuwen heen hebben hier
mensen gewoond, van de Etrusken
en de Kelten tot de Illyriërs. Zij wer
den aangetrokken door de uitge
strekte bossen, de rijke jachtvelden
en de overvloedige visstand in be
ken en rivieren.
Pas sinds 1918 maakt Zuid-Tirol, zo
als de streek ook wordt genoemd,
deel uit van Italië. Er zijn nog altijd
mensen die liever aansluiting zou
den zoeken bij Oostenrijk. Maar in
de winter valt daarvan weinig te
merken. De sneeuw (=het geld) ver
stomt bij voorbaat alle nationalisti
sche gevoelens.
Zijstap
Terug naar de Mont Vallon, een klei
ne zijstap op onze poging om, ko
mende uit Oostenrijk, in één dag het
Sella-massief te ronden. De reis over
de Brenner-autosnelweg vanuit
Innsbruck naar het begin van het
Val Gardena kost iets meer dan een
Skiën tussen de karakteristieke
bergen van de Dolomieten.
Foto LVA/Tappeiner
uur. Daarna is het nog een goede
drie kwartier klimmen naar Wol
kenstein, een van de vier pleister
plaatsen langs de Sella Ronda.
Waar je ook vandaan vertrekt: wie
's ochtends op tijd op de latten
stapt kan 's avond op precies de
zelfde plaats terugkeren zonder
een keer dezelfde piste te hebben
beskied of in dezelfde lift te heb
ben gezeten. Vanuit Wolkenstein
geven een grote cabinelift, drie
gondels, zes stoeltjesliften en
twaalf sleepliften toegang tot een
skiparcours van enige tientallen
kilometers lengte met een totaal
hoogteverschil van meer dan vier-
eneenhalve kilometer. Het is ech
ter wel zaak op tijd te starten, ze
ker in een maand als januari, en je
niet te lang te verbazen over het
grillige resultaat van eeuwen ero
sie. Anders eindig je, zoals ons
overkwam, aan het eind van de
middag op een verlaten helling,
hoog boven een onbekend dorpje.
Stil blijven staan heeft geen zin,
we moeten verder. Met de maan
als nachtlampje boven ons schui
ven we - hongerig en dorstig als
we zijn voorzichtig naar bene
den, totdat enige honderden me
ters naar rechts het geluid klinkt
van startende auto's op een vrijwel
verlaten parkeerplaats. Achter
een Schuurtje blijkt zelfs een bus
te staan, waarvan de chauffeur
onze allerlaatste lires incasseert
voor het ritje naar gelukkig
Wolkenstein.
In het eerste het beste restaurant
dat we tegenkomen kunnen we
met een creditcard betalen. Het
Val Gardena moet, toen er nog
nauwelijks mensen woonden, een
paradijs zijn geweest. Soms echter
heeft de moderne tijd ook zijn po
sitieve kanten.
Voor vragen kan men bellen of
schrijven naar het Nationaal Ita
liaans Verkeersbureau, Stadhou
derskade 6, le verdieping, 1054
ES Amsterdam, tel. (020) 6168244.
Tsjechoslowakije zou dit jaar wel
eens de doorbraak kunnen maken
als nieuwe wintersportbestem
ming. Verscheidene touroperra-
tors hebben het land in hun pro
gramma opgenomen. Geskied
wordt in het Reuzengebergte (qua
hoogte vergelijkbaar met het
Zwarte Woud, maar sneeuwzeker
der) en de Tatra, de hoogste bergke
ten van het land met pieken tot 2500
meter.
Zoals alle Oosteuropese bestemmin
gen is Tsjechoslowakije zeer goed- wel altijd kleiner en de liften wat
koop. De verblijfskosten zijn laag.
Een skipas kost meestal niet meer
dan de helft van een pas in de Alpen
landen. Wel zijn de skigebieden vrij-
minder modern. Verwacht wordt dat
deze winter zo'n twaalfduizend Ne
derlanders naar Polen, Bulgarije,
Roemenië of Tsjechoslowakije afrei-
Een andere nieuwe bestemming
kan de plaats Oberwiesenthal in
het voormalige Oost-Duitsland
worden. Het is met 914 meter de
hoogstgelegen stad van Duits
land, aan de voet van de 1214 me
ter hoge Fichtelberg.
te,1 V
j V1"» r
t
1 Jt
F Ali l
Skiën in de nabijheid van de goden op de hellingen van de Parnassos. Vanuit het gebouw ui
terst rechts vertrekken gele 'eitjes' naar het dalstation beneden.
door CLARISSE BUMA
De wenkbrauwen zijn ge
fronst. Ongeloof staat op de
gezichten te lezen. „Skiën in
Griekenland? Ha, ha. Wa
terskiën zul je bedoelen".
Het kost nogal wat moeite om
het gezelschap te overtuigen.
Niemand die het Griekse win-
tersportavontuur gelooft. Een
lolbroek doet er zelfs nog een
schepje bovenop. „Oh, ik weet
het al", zegt-ie terwijl hij een
quasi slim gezicht trekt. „Jet
skiën! Dat is het. Dat heb je in
Griekenland gedaan. Die
sneeuwfoto kan toch ook in
Zwitserland zijn gemaakt? Of
Frankrijk? Ik zie hier niks
Grieks aan, hoor. Mij maak je
niks wijs".
Maar het is waar. Wintersporten
in Griekenland kan. Zij het in
beperkte mate. Sinds de jaren
zeventig is op de Parnassos, een
gebergte op tweeëneenhalf uur
rijden van Athene, een skige
bied voor het toerisme geopend
dat werkelijk heel aardige moge
lijkheden biedt voor de begin
nende en gevorderde skiër.
Kastje
Op 1750 meter hoogte ligt het dal
station Kellaria, het vertrekpunt
voor een dagje skiën. Hier kan de
skipas worden gekocht en zijn
schoenen en ski's te huur. Per on
geluk te veel meegenomen naar
de piste? In een kastje kan alles
veilig achter slot en grendel wor
den opgeborgen.
Gele 'eitjes' (een vierpersoons ka-
binelift) brengen de wintersporter
vervolgens naar boven, naar het
restaurant met terras, dat op 1950
meter hoogte niet onderdoet voor
vergelijkbare etablissementen in
de Alpen. Het eten is goed, de prij
zen bijzonder schappelijk, zoals in
heel Griekenland trouwens, en er
is zelfs kinderopvang. Ook de ski
lessen beginnen hier.
De ruïnes in Delphi onderaan de Parnassos. Archieffoto Sijthoff Pers.
Vanaf het restaurant vertrekken
stoeltjesliften (twee- en driezitters)
en sleepliften naar hoger gelegen ge
bieden. Dat alles met bekende
Griekse godennamen, zoals Aphro
dite, Aeolos, Odysseus en Bacchus.
In totaal zijn er twintig liften be
schikbaar die tezamen een lengte
van veertien kilometer piste verte-
gewoordigen. Wachttijden zijn er
nauwelijks. Het skigebied is trou
wens ook vanaf een ander dalstation
te bereiken, namelijk Fterolaka, dat
iets meer naar het westen op 1800
meter hoogte ligt.
De drie hoogste toppen van de Par
nassos zijn de Liakoura (2459 m), de
Touborahi (2380 m) en de Geronto-
vrahos (2390 m). Maar tot zover gaan
de liften niet. Met de Odysseus komt
de wintersporter het hoogst: 2260
meter.
De Parnassos biedt voor de verge
vorderde skiër te weinig uitdaging.
Lange dagtochten maken zit er niet
in.
Kleinschalig
Van het bestaan van andere skige
bieden in de omgeving, die met el
kaar zijn verbonden, is ook geen
sprake. Toch kan de combinatie van
de kleinschaligheid en de relatieve
onbekendheid van het gebied een
welkome afwisseling betekenen
voor de niet al te fanatieke winter
sporter.
Namen als Veyso-Nederland, zoals
het Zwitserse ski-oord Veysonaz wel
eens gekscherend wordt genoemd,
zijn op de Parnossos vooralsnog niet
van toepassing. Op de piste is geen
Nederlander te bekennen; de mees
te toeristen zijn Grieken. Heel af en
toe hoor je eens wat Engels spreken.
Wat een wintersportvakantie in
Griekenland echter tot een regel
rechte sensatie maakt is de moge
lijkheid om het sportieve met het
culturele te combineren. Het is heel
goed mogelijk om 's ochtends in de
sneeuw te trainen op de Parallelsc-
hwung, om je vervolgens na het mid
dageten de toekomst te laten voor
spellen door het orakel van Delphi.
De Parnassos was immers in de
Griekse oudheid gewijd aan de go
den Apollo, Dionysos en de muzen.
Zo verrees eeuwen voor het begin
van onze jaartelling op de zuidelijke
helling een immens heiligdom,
waarvan nu nog de indrukwekkende
overblijfselen zijn te zien. Het is een
waar lustoord van tempels en bomen
dat tegen het gebergte ligt aange
plakt.
Al wandelend tussen de verstilde
schoonheid van al die ruïnes komt
onvermijdelijk de gedachte naar bo
ven over hoe het vroeger moet zijn
geweest. Grieken die vanuit het hele
land hun goden kwamen vereren.
Maar Delphi was ook een politiek
centrum. Hier werd beslist over oor
logen en veldslagen. Hier legden
heersers hun lot en dat van hun
manschappen in handen van het
orakel.
Nymf
Delphi is echter niet de enige be
zienswaardigheid in de omgeving
van de Parnassos. Over de hellingen
leidt de weg in oostelijke richting
naar Arachova met zijn karakte
ristieke stenen huizen en smalle
straatjes. Andere dorpjes aan de
voet van de Parnassos zijn Eptalo-
fos en Lilea, waar ruïnes herinne
ren aan de oude stad die zijn naam
ontleent aan de nymf Lilea.
Het vissersdorpje Galaxidi aan de
Golf van Itea is een vriendelijke
bladplaats, waar men zeker eens
moet proeven van de lokale vis-
specialiteiten in een van de restau
rants aan de haven. Mocht de hon
ger naar cultuur en Griekse tradi
tie dan nog niet zijn gestild, dan
kan nog altijd een bezoek aan
Athene worden overwogen. Als
dagje tussendoor of ter afsluiting
van de wintersportvakantie.
Omdat op de Parnassos niet mag
worden gebouwd, ontbreken ho
tels en appartementen bij de twee
dalstations. Maar geen toerist die
zich daarover zal beklagen; een
verblijf in een van de knusse dorp
jes aan de voet van het gebergte is
wel zo leuk.
Voor meer informatie kan men
terecht bij de Griekse Nationale
Organisatie voor Toerisme, Leid-
sestraat 13,1017 NS Amsterdam,
tel. (020) 6254212. Ski-vakanties
naar Griekenland worden onder
meer verzorgd door de reisorga
nisatie Polyplan in Amsterdam,
tel.(020)6575657).
Andorra, belastingvrije skipiste
door KARIN VERAART
Het klinkt als een Kuifje-land:
Prinsdom Andorra. Tot op zeke
re hoogte is het ook een strip
oord. Een beetje ondoorzichtig,
onbekend; wel 'ns van gehoord,
je kunt er skiën, maar waar ligt 't
ook alweer? Waar in de rest van
Europa grenzen worden ge
slecht, blijft Andorra een geïso
leerd 'eiland' in de Pyreneeën,
een onneembare vesting tussen
Spanje en Frankrijk.
Intrigerend wel. Inzicht verkrij
gen in staatsstructuur of econo
mie blijkt geen eenvoudige
zaak. Tot voor kort, zo'n twintig
a dertig jaar geleden, was het on
danks de chique naam een nau
welijks ontsloten boerenge
meenschap, levend volgens on
geschreven wetten en tradities.
Hoewel het minuscule berg-
staatje (qua oppervlakte onge
veer gelijk aan de provincie Fle
voland) met de komst van de ski-
business ook moest geloven aan
de twintigste eeuw, is er in veel
opzichten nog niet veel veran
derd in de Andorraanse samen
leving.
Sinds 1278 is Andorra onafhan
kelijk, dat wil zeggen, bij de gra
tie van twee 'prinsen', de Franse
president die de rechten heeft
overgenomen van de graaf van
Foix en de bisschop van het
Spaanse Seu d'Urgell. Om de
beurt regeren de prinsen over de
circa 35.000 Andorranen. Geen
Spanjaarden, geen Fransen,
maar iets daartussen in. Je kunt
er terecht met Frans, Spaans,
maar ook met Catalaans. Pese
ta's of Franse francs, het is om
het even, een eigen muntsoort is
er niet. De ouderen voelen zich
Catalaan, de jongeren hellen
meer naar Frankrijk: moderner.
Geen le,ger, geen politieke par
tijen, geen postzegels plakken
de post wordt binnenslands
gratis bezorgd en, wat curieus
en voor buitenlanders aantrek
kelijk is, geen belasting.
Kermis
Mensen die vlak aan de grens met
Andorra wonen gaan vaak even
tanken bij de buren en pikken in
één moeite een warenhuisje mee.
Direct over de grens, in het niets,
staat opeens een kolos van een
winkel. De hoofdstad Andorra La
Vella is geheel ingericht op het be-
lastingtoerisme en heeft met de
glitterende etalages, omrand met
kleurige verlichting, volgepropt
met horloges, electronica en
drank meer van een kermis dan
van een hoofdstad. De nuchtere
Hollander zal evenwel snel opmer
ken dat het uiteindelijk in prijs
niet eens zo heel veel scheelt. Wie
gehoopt had op een sfeervol oud
stadje komt bedrogen uit.
Wel herbergt het een verbazende
hoeveelheid goede eetgelegenhe-
den. In Escaldes, officieel voor
stad van Andorra La Vella, maar al
volledig opgenomen in de hoofd
stad, ligt restaurant Don Denis,
dat vol hangt met grote gerookte
hammen. Zeer apart van smaak
een ware delicatesse en belang
rijke pijler van de Andorraanse
keuken.
Net als in de zuidelijke buurlan
den eten de Andorranen laat; om
een uur of half tien is het topdruk
te in Don Denis. Naast de veelge
roemde ham geserveerd met
brood ingesmeerd met tomaat en
verse knoflook kun je je tegoed
doen aan een keur van 'tapas', de
Spaanse borrelhapjes in de sma
kelijkste varianten, hoewel j
even met je ogen knippert als j
'Zwijnesnuit in het zuur' op d
kaart tegenkomt.
Gokken
Toerisme is momenteel de belang
rijkste bron van inkomsten vai
Andorra. Toch is het voor vee
mensen nog een onbekende va
kantiebestemming. Daar moë
wat aan gebeuren, vindt ministej
van toerisme en sport, Sergi Nada
Gabas. Het ministerie bestaat no|
maar zeven jaar. In Parijs en Bai
celona zijn al een aantal jaren toe,j00r rij
ristenbureaus gevestigd en sind
kort is daar een kantoor in Bruss^ 7 j
aan toegevoegd om het bergstaa|~'
je in de Benelux te promoten. jtiene]
Gabas heeft boze plannen met hegtroO]
land. Er moeten congrescentra ko j t.
men, groots opgezette sportfaciü
teiten (in mei werden de OlympiautOV
sche Spelen voor de zogenoemdlDe et
kleine staten van Europa hier g^and
houden) en kuuroorden. Mis hctnu,
schien dat er voor de toeristen ooi StUUT
een casino komt. Maar dat zal vefrg j^bi'
boden zijn voor de inwoners va 7
Andorra. Een principe-kwestie, aben
dus Gabas. Zijn landgenoten kuiWegd
nen beter maar niet gokkenO P W'
Een van de weinige terreinehwr
waarop het kleine land zo langzr 1UUI
merhand wél volwassen is gewoiL^gs
den, is dat van de wintersport pjra
Hugh Garner, Engelsman van orWaterrr
gine en al zo'n zestien jaar werkkopgj-g
zaam in Andorra, is directeur vafoij he
het skistation in het plaatsje Arixytchts
sal. Hij is dol op Andorra, zegt hilechter
en ja, niet in het minst op het guB£)e vei
stige belastingklimaat. lappen
In Garners voetsporen stappen<yver
heeft ook de Nederlander Ha%en „I
Modders heeft zich met zijn reijgts Tr
bureau Sunski Tours volledig cyerst0t
de pistes van het kleine land g&mgevi
stort. Modders maakt voor zijn reyeriore
zen veel gebruik van de facilitejhun kc
ten van het skistation van Garneyen ee
omgekeerd is Garner tevredebusraaj
met een gestage stroom Nede^en Wl
landse toeristen.
pers aa
Die Nederlanders vinden veelf^;eioer)
onderdak in hotels en appartf
menten aan de voet van de hooVerlar
ste bergtop van Andorra, die 25%>eking,
meter de lucht in steekt. Wachtqejhstac
voor de skiliften is daar (nog?) o|nwone
bekend. „Zelfs in de krokusv^je ong
kantie sta je hooguit een minuutjan(j he
in de rij. Met de huidige lifcapa<^conorn
teit kan Andorra nog zeker tiëg mj|j
jaar vooruit", aldus Modders. mens ai
Dilemma
Gemiddeld schijnt in Andorra 3fcen jan
dagen per jaar de zon, maar 'swi^e gtat
ters ligt er vrijwel altijd sneeufyaar j-,1;
De skigebieden zijn paradijselijk onh
voor beginners en licht-gevordeygj gee
den. Voor de echte crack is het nikr een h
echt opwindend: het merendeL^t mi
van de pistes is blauw en rood. IWtij, c
rust en de betaalbare consumptièejecjgr
maken het verblijf evenwel zefe om
aantrekkelijk. ;ommu
Binnenkort kan het echter zijn g^aarvai
daan met die rust, vreest ook Ga^g w
ner. Het is een dilemma, geeft l]och we
toe. Enerzijds is het toerisme zi^imaar
boterham; anderzijds ziet hij m^achtvi
angst en beven de ontwikkelinge,hjkt hi
tegemoet. Niet alleen op skigebien0gen
overigens, want ook het zomertojeen js
risme is in opkomst. Het is waan milit
schijnlijk nog slechts een kwest[jet njsj
van tijd, voordat het met het isoftaast d,
ment van Andorra is gedaan. hotel i
aouwwt
Naast Sunski Tours zijn er n<)ou var
enkele andere touroperators dj^ewegi]
reizen naar Andorra organisje gat€
ren. Elk ANVR-reisbureau k^oorjei
een goed overzicht geven. (eden 0
floor de
tijn de
Het dikste winterblad
iichtenc
De ANWB zorgt deze winter voor
het dikste wintersportmagazine,
dat waarschijnlijk ooit in Neder
land is verschenen. De afgelopen
winter gaf de ANWB drie bladen
uit, maar het derde verscheen dan
pas als het winterseizoen al lang
op streek was.
De geheel in kleur uitgevoerde
Ski'92 telt maar liefst 218 pagina's
en behandelt alle mogelijke on
derwerpen, die maar iets met win-
len inv
tersport te maken hebben. tens tu
staan verhalen in over bekende &ens
onbekende bestemmingen, moftraatai
en materiaal (onder meer een gfyegingi
te skitest), langlaufen en sno^e open
boarden, skiën met de kinder^anvanj
en de voorbereidingen om de aun grote
voor de koude reis geschikt te nyercier
ken. Bij het blad zit een losse rqe kapi
tekaart naar de sneeuwgebiedqv'enue,
Ski'92 is deze week verscheneoor. en
Het blad kost 15 üuitenv
De liftcapaciteit in Andorra is groot genoeg. Je hoeft er nooit echt t
wachten. Foto Hans Moddert
