Russen
erfgenamen
van
Sovjet-rijk
DEMOCRATISCHE TSAAR
KOMT OP VOOR
OUDSTE BROER':
ËeiclóeiEWtmit1
1991
ZATERDAG 31 AUGUSTUS 1991
OLDEBERKOOP - 'Zijn' geschie
denis van Rusland houdt op bij de
ambtsaanvaarding van Michail
Gorbatsjov. Het werk verscheen in
de periode waarin velen zich af
vroegen waarop Gorbatsjov zijn
macht nu eigenlijk baseerde, en het
boek kon heel wat antwoorden ge
ven.
Momenteel zet men dezelfde vraagte
kens bij Boris Jeltsin. De man weerstaat
een conservatieve staatsgreep, stimuleert
de bevolking, ontfutselt vervolgens Gor
batsjov bij terugkeer uit de Knm diens
goedkeuring voor allerlei decreten die hij
alvast maar even heeft afgekondigd en
schaft tussen neus en lippen door de
Communistische Partij af.
Hij predikt zelfstandigheid en onafhan
kelijkheid van de republieken, haalt de
driekleur - de vlag van het kortstondig
liberale Rusland waaraan Lenin in 1917
een eind maakte - uit de kast, en begint
te praten over grenzen met de Oekraïne
en Kazachstan, die wellicht herziening
behoeven.
De menigte in de straat scandeert en
thousiast „Rossia" (Rusland), en het
Westen, dat Jeltsin eerder verguisde als
demagoog en nationalist, weet niet hoe
snel het zijn mening moet herzien en
prijst de president van de Russische fe
deratie de hemel in. Het nationalisme
lijkt in de gunst te zijn.
Bezemer: „Om die verschijnselen een
beetje te kunnen plaatsen moet je terug
in het verleden. Ten tijde van het Russi
sche keizerrijk stak zo eind negentiende,
begin twintigste eeuw het nationalisme
de kop op. Kijken we naar West-Europa,
dan zien we dat in 1912-1913 in sociaal
democratische kringen een discussie
werd gevoerd over hoe een groot rijk bij
een te houden - hetgeen namelijk eco
nomisch gezien veel voordelen biedt -
en tegelijkertijd tegemoet te komen aan
nationalistische wensen binnen een der
gelijk rijk. Als voorbeeld kan de Habs-
ourgse monarchie dienen: men koos
voor wat ik altijd 'verzuiling' noem: de
verschillende naties krijgen een aantal
politieke rechten, rechten op het gebied
van onderwijs, cultuur, noem maar op,
zodat ze enigszins zelfstandig blijven
binnen het geheel; dit in de hoop dat ze
willen blijven deel uitmaken van dit ge
heel".
Onzichtbaar
„Terug naar Rusland. Genoemd model
sprak ook de sociaal-democraten aldaar
wel aan. Maar toen kwam Lenin en die
zag een socialistische eenheidsstaat voor
zich. Het zou nog maar een kwestie van
tijd zijn en het verschijnsel 'natie' was
historie. Tot die tijd trof hij een zuiver
administratieve maatregel, verdeelde het
territorium in republieken en gaf (papie
ren) rechten aan de minderheden. Stalin
was alweer drastischer: hij voorzag na
tionalistische problemen en vond maar
dat alle republieken bij de Russische fe
deratie moesten worden ingelijfd. Lenin
kon hier nog net een stokje voor steken,
en uiteindelijk kwam men in 1922 uit
bij de USSR als staatsvorm".
„Lenin had er echter het volste vertrou
wen in dat de onzichtbare hand van de
Communistische Partij hen wel bijeen
zou houden. De constitutie gaf de repu
blieken weliswaar de mogelijkheid zich
af te scheiden en de Oekraïne en Wit-
Rusland hadden een eigen zetel in de
VN, maar de facto had de autonomie
niets om het lijf'.
„Wat gebeurt. Alle republieken krijgen
een eigen partij, een eigen president, ei
gen regels. Degene die het minst eigen
'dingen' krijgt is de grootste republiek
zelf, de RSFSR, de Russische Socialisti
sche Federatieve Sovjet-republiek. In de
hoofdstad Moskou zit de regering van de
Unie, de Communistische Partij van de
Unie, en eigenlijk schiet er voor de Rus
sische federatie weinig over. Het is ener
zijds het middelpunt - was het ook van
uit historisch oogpunt gezien - maar an
derzijds een lege huls".
Erfgenaam
„Na de Tweede Wereldoorlog bedankt
Stalin alle republieken en volkeren van
de Unie en in het bijzonder wat hij
noemt de oudste broer van de volkeren.
Rusland. In de patriarchale overlevering
neemt de oudste broer uiteindelijk de
leiding over, met andere woorden, Rus
land is de erfgenaam van het Sovjet-rijk.
Zo zag Stalin - Osseet van origine -
het, zo willen de Russen het van ouds
her zien, zo ziet een bekende dissident
als Aleksandr Solzjenitsyn het en zo ziet
Boris Jeltsin het".
Hij schudt het hoofd. Uitspraken doen oyer de toekomst
van de Sovjetunie, dat kan hij niet en dat wil hij ook
helemaal niet. Het nieuws is niet bij te houden,
commentatoren vergalopperen zich voortdurend, je blijft
je verbazen. De ene leider kondigt iets af, de volgende doet
het weer teniet. Maar veel van de huidige ontwikkelingen
zijn wel in historisch kader te plaatsen, en daar is hij goed
in. Jan Willem Bezemer was van 1957 tot 1986 hoogleraar
in de Russische geschiedenis en Ruslandkunde aan de
universiteit van Amsterdam. In februari 1988 verscheen
zijn boek 'Een geschiedenis van Rusland, van Rurik tot
Brezjnev'. De auteur is inmiddels vijfjaar met emeritaat,
maar vanuit zijn huis in Friesland volgt hij de Sovjetunie
nog altijd nauwkeurig.
Jan Willem Bezemer was van 1957 tot 1986 hoogleraar in de Russische geschiedenis en Ruslandkunde aan de universiteit van Am
sterdam.
FOTO: PERS UNIE
peet - bij Rusland, zo vindt men. Daar
liggen, ruw gezegd, de wortels der be-
schaving van het land. Dat is ook iets I
wat bijvoorbeeld iemand als Solzjenit
syn heel na aan het hart ligt. Dat moet j
behouden blijven".
Heilig
Dus wat doet Boris Jeltsin? Als eerste
democratisch gekozen president van de
Russische federatie stort hij zich volledig
in de RSFSR. Maar „maakt uw econo
mische en democratische verlangens on
dergeschikt aan het belang van het eeu
wige Rusland, strijdt uw heilige strijd"
en woorden van die strekking boezemen
de westerling toch niet meteen vertrou
wen in het democratisch voornemen van
de nieuwe leidende figuur in. En dan die
joelende massa, dat gezwaai met die
driekleur.
„Die vlag, dat is alleen maar omdat hij
de hamer en sikkel kwijt wil. Die zijn
het symbool van ellende geworden, die
moeten weg", meent Bezemer. „Maar ja,
verder....Rusland kan natuurlijk niet be
paald bogen op een democratische tradi
tie. Jeltsin wordt al de 'goede dictator' of
de 'democratische tsaar' genoemd. Ik
heb verschillende beschouwingen gele
zen waarin auteurs zich afvroegen of er
eigenlijk niet een dictator nodig is om
hervormingen door te voeren. Overi
gens, dat intrigeert mij ook zo in die
klungels van een coupplegers: wat wil
den ze nou eigenlijk? Terug naar af? Dat
zou onmogelijk zijn geweest, en dat
moeten ze ingezien hebben. Dictatuur
om de hervormingen van Gorbatsjov
door te voeren? Je weet het niet".
„Maar het is een feit dat de economie
achteruit is gehóld sinds het gezag ver
zwakte. Perestrojka, verbouwing letter
lijk, van het economisch systeem kan al
leen als de maatschappij ook drastisch
wordt herzien. Tot nu toe is dat eigenlijk
te langzaam gegaan, die maatschappij
was dood. Er komt nu weer wat bewe
ging in, maar niet snel. Onze westerse,
democratische intuïtie zegt ons dat dat
van onderen moet gebeuren, vanuit het
volk; het moet niet worden opgelegd.
Maar als de winkels niet eens een keer
Het nationalisme
lijkt in de gunst te
zijn.
FOTO: AP
vol komen, dan heeft het ook alleen
maar gemor tot gevolg".
Maar al meent die goede dictator het
dan misschien goed met zijn eigen volk,
heeft hij naar buiten - en dan in eerste
instantie naar de rest van de Sovjetu
nie - toe wel zo'n vriendelijk gezicht?
Bezemer aarzelt. „De Sovjetunie heeft
zo'n driehonderd miljoen inwoners. De
helft van hen is Rus. Vijfentwintig tot
dertig miljoen van hen wonen buiten de
RSFSR. In de Oekraïne is veertig pro
cent van de bevolking Russisch, in Ka
zachstan twintig procent. Als Jeltsin
kwaad wil, kan hij onder het mom van
'Russen horen in Rusland en als de Rus
sen niet naar Rusland komen, dan komt
Rusland wel naar de Russen' wel heel
vervelend gaan doen".
„Maar ik zie het op een iets andere ma
nier somber in. De Sovjetunie oude stijl
werd bijeengehouden door wat wel 'de
drie lelijke zusters' werd genoemd: de
partij, de KGB en het leger. Deze laatste
zuster ontpopte zich tijdens de coup als
de minst afschrikwekkende, akkoord. De
eerste zuster is van het toneel verdwe
nen, de middelste maakt het wellicht
ook niet lang meer zonder de eerste. De
boel valt uiteen, en ik ben bang voor
Joegoslavische toestanden; niet alleen
voor wat de Russen betreft, maar ook
voor wat de andere minderheden in de
republieken aangaat".
Gorbatsjov heeft zijn lot verbonden aan
een - herzien - unieverdrag. Is het voor
Jeltsin dan om bovengenoemde reden
niet beter om Gorbatsjov hierin te steu
nen, zodat de laatste zich op dergelijke
problemen kan concentreren? In feite
kan Jeltsin Gorbatsjov daarvoor wel ge
bruiken.
Dat zou een theorie kunnen zijn, maar
Jeltsin heeft gezegd dat hij nog een veel
lossere unie wil dan waar Gorbatsjov
voor staat. Deze week zette hij met de
overeenkomst tussen Rusland en de Oe
kraïne Gorbatsjov weer volledig buiten
spel. Het is moeilijk een karakteristiek
van de man te geven. Er is geen gebaand
pad dat hij zou kunnen gaan bewande
len, geen traditie waarop hij kan terug
vallen, geen vóorbeeld. En dat is ook
weer de reden waarom ik, wij, het Wes
ten, niets kunnen voorspellen".
„Het nationalisme dat nu weer hoogtij
viert, is hierop gestoeld. Er liggen twee
belangrijke pijlers aan ten grondslag.
Diep geworteld is het imperialistische
denken, waarvan men de oorsprong
vindt in het Russische keizerrijk van
voor de revolutie. Zou de Sovjetunie nu
uiteenvallen precies op de huidige gren
zen. dan is Rusland qua oppervlakte
even groot als het in de zeventiende
eeuw was. Dat betekent dat het een aan
tal zeer strategische punten kwijt zou ra
ken: waar blijft haar positie aan de Oost
zee, aan de Zwarte Zee? Als enige be
langrijke haven zou Leningrad, o par
don, Sint Petersburg, overblijven. Geen
Rus vindt dat een leuk idee. Hetzelfde
geldt voor grondstoffenleveranties en
een belangrijk deel van de wapenindus
trie die wegvallen als de Oekraïne niets
meer met Rusland te maken heeft. Dus
wat doet men: men roept snel dat er een
hele hoop etnische Russen in die gebie
den wonen, die toch ook onder de rok
ken van moedertje Rusland horen. Dat
er dus grenzen verlegd moeten worden".
„Daarmee slaan ze dan twee vliegen in
één klap, en daarmee belanden we bij de
tweede pijler, die nog verder terug gaat,
tot het Kievse rijk (822-1169, Kiev heet
niet voor niets de moeder van de Russi
sche steden). Die Westslaven horen ei
genlijk traditioneel gezien - en dan
hecht men vooral aan het culturele as-
