Cultuur behoedt de mens
Aoor agressie en wreedheid"
David Zucker: „Het publiek wil beentje gelicht worden
*1
II
O
c
Ie
ZATERDAG 27 JULI 1991 PAGINA 27
\driaan van Dis (Bergen, 1946) groeide op in een Hollands duinlandschap maar
inoof van meet af exotische geuren gretig op. Na het examen mo-b Nederlands
itudeerde hij Zuidafrikaanse taal- en letterkunde, was journalist bij NRC
fïandelsblad en maakte diverse reizen naar Zuid-Afrika. Behalve in zijn
:n' jraatprogramma over literatuur (VPRO) deed hij van zich spreken met zijn
/anfchrij versdebuut 'Nathan Sid' (1983) en onlangs met twee reisverhalen 'Het Beloofde
scltand' 1990) over Zuid-Afrika en 'In Afrika' 1991over het door oorlog en honger
,p geplaagde Moambique. Voor elke tocht leest hij stapels boeken, uit angst clichés
"xlakkeloos in te slikken. Hij is wars van de respectloze, arrogante houding van het
rijke Westen tegenover het arme Zuiden. Maar doen we het hier echt zoveel beter?
ADRIAAN VAN DIS ZOEKT DE NUANCE IN 'IN AFRIKA'
Adriaan van Dis.
FOTO: DIJKSTRA
[STERDAM - De klamme
irmte op het terras roept herin-
dringen wakker aan de Afrikaanse
J5 |tte. Onder de parasol, zijn ogen
omjchtknijpend tegen het zonlicht,
it Adriaan van Dis over Afrika.
:r van dit door honger en geweld
;eisterde continent lijkt het Ne-
irlandse terras een oase van vredi-
w| rust. Maar de beelden die hij tij-
:boèns zijn laatste reis in Moambi-
•valjie zag, komen bliksemsnel terug
stjb z'n netvlies. „Ik kan niet zeg-
jr'In: en nu op naar het volgende
lgeiaek. Die reiservaringen blijven
in waterscheiding in m'n be-
aan".
estae wreedheid van honger en geweld, de
ngsigeneratie van een volk, een verloren
woj verminkte jeugd. Hij had niet voor
op fcn dat vooral zijn laatste reis dwars
»e-pjor Moambique naar de Zuidafrikaan-
en grens (beschreven in 'In Afrika') zo-
'ikkiel indruk zou achterlaten. „In Moam-
uitrjue heb ik me in het gevaar gestort. Ik
is ontzettend boos, vond dat iedereen
loftoest weten wat zich in dat verscheurde
en nd afspeelt. Ik zocht het gevaar wel op,
sr a wilde alles aan den lijve ondervin-
ikbm. Het is dan ook een heel fysiek boek
draiworden. Anders dan 'Het Beloofde
'ooiand', dat veel bedaagder is. Nu, na het
j schrijven van 'In Afrika', komt alle el-
npde drie keer zo hard op me af. Dat
Villid ik niet verwacht".
Afrika' is het verslag van een land in
jrlog met zichzelf, ondergaan door de
irijver Van Dis. Angstvallig vermijdt
in dit reisverhaal elk oordeel en
:kt hij hardnekkig naar nuances. „Ik
Ide niet in de fout van zoveel verslag
ers vervallen om klakkeloos partij te
zen voor de ideologie van het marxis-
ich-leninisme van het Frelimo. Na
tuurlijk, we zijn allemaal geneigd het op
te nemen voor de onderliggende partij,
maar ik wil méér kanten belichten. Het
kwaad in Moambique is erg zichtbaar en
het bandietenleger van Renamo begaat
afschuwelijke misdaden. Maar je moet
ook inzien dat de idealen en beloften
van het Frelimo niet zijn waargemaakt.
Ook het Frelimo laat zich in de geweld
dadigheden niet onbetuigd. Hoe moet je
anders verklaren dat tachtig procent van
het platteland in handen van het Rena
mo is? Ook al is dat niet altijd uit vrije
wil. Ik heb in mijn boek geen oordeel
willen geven, alleen mijn twijfels geuit".
Slachting
Een jaar na de onafhankelijkheidsstrijd
brak in Moambique de burgeroorlog uit.
Het resultaat van vijftien jaar strijd is
volgens president Chissano van Moam
bique bijna 700.000 doden, 1,6 miljoen
vluchtelingen en 6 miljoen hongerende
mensen. Het Frelimo —de door het mar-
xistisch-leninisme geïnspireerde staats
partij en in de volksmond ook het rege
ringsleger genoemd - lijkt steeds meer
gebieden te moeten prijsgeven aan het
Renamo. Het Renamo (of bandietenle
ger), eerder de favoriet van Zuid-Afrika
en de Verenigde Staten, terroriseert een
groot deel van het platteland ook nu het
de steun van de oude vrienden moet
ontberen. Een ongekend bloedige volke-
renslachting. Van Dis: „De mens is een
wolf, ja. Ik vrees dat het geweld in ons
allemaal zit. Als de menselijke waardig
heid en de zorg voor ouderen zijn ver
dwenen, zegeviert de wreedheid. Als het
individu aan een ideologie wordt opge
offerd, krijg je toestanden waarbij hoof
den worden afgehakt en geslachtsdelen
in de mond worden gestopt. Om het
bandietenleger in vorm te houden wor
den kinderen geïnitieerd. Jongetjes van
vijftien en zelfs al van zeven jaar wor
den medeplichtig gemaakt aan het do
den van hun ouders. Die kinderen voe
len zich zó slecht en minderwaardig en
schamen zich zó diep, dat ze met han
den en voeten aan de leiders zijn gebon
den. Volwassenen zijn deze oorlog ooit
begonnen, maar de kinderen vechten 'm
uit. Het is een oorlog om honger gewor
den. Dat heeft me diep geraakt".
Voor de kinderen die hij in vluchtelin
genkampen sprak, betekent het doden
van een mens nauwelijks meer dan het
vertrappen van een worm onder je voet.
„Ze kijken je aan met oude en doffe
ogen. De kinderen staan ontzettend ver
van hun eigen gevoelsleven af. Ze leven
op hasj, op kicks. Ik vraag me af wat er
van het land terechtkomt nu een hele ge
neratie te gronde gaat. Als je alleen hon
ger en geweld kent, geen hulp krijgt voor
je beschadigde ziel, misschien hersenbe
schadiging hebt opgelopen als gevolg
van honger, hoe help je dan je land op
bouwen?"
Racisme
Dezelfde twijfel koestert hij als het gaat
om de opbouw van een democratisch
Zuid-Afrika. In dat land reisde hij in het
voorjaar van 1990 rond met zijn vrien
din en oud-geliefde Eva ('Het Beloofde
Land'). „Ik ben behoorlijk somber ge
stemd. De twist tussen de zwarten on
derling en het gestook van de blanken
die een soort verdeel-en-heers politiek
voeren, maken het niet makkelijk om
een rechtvaardige samenleving op te
bouwen. Maar misschien is al dat bloed
vergieten wel noodzakelijk en moet dit
eerst allemaal zo gebeuren. Doen wij het
trouwens zo veel beter in Joegoslavië en
Duitsland? Ik weet het echt niet".
Hoewel hij in zijn reisverhalen afstand
probeert te bewaren blijft Adriaan van
Dis niet onaangedaan. Niet alleen in
Afrika moordt een volk een ander volk
uit, ook hier is geweld - hoewel minder
zichtbaar - aanwezig. „Ik ben zorgelijk
over onze samenleving. De voortduren
de groei die we willen bereiken, het ef
fect van onze economische beslissingen
op de situatie in de wereld. Ik ben ervan
overtuigd dat het grootste probleem de
Noord-Zuid-relatie is. Het racisme ,dat
hier heerst is afschuwelijk. We moeten
ervoor zorgen dat Europa geen wit fort
wordt. We moeten de wreedheden in
dammen. Waarom helpen we Kuwayt
en Oost-Europa wel en laten we Afrika
verhongeren? Waarom hebben we altijd
net iets meer begrip voor de blanken
dan voor de zwarten in Zuid-Afrika?
Het staat te ver van ons af'.
Hij is teleurgesteld. In het egoïsme en de
wreedheid van het rijke Westen. „Ik kan
geld storten, dan voel ik me minder
schuldig. Ik kan de krant dichtslaan en
weigeren nog meer ellende te lezen. Ik
kan het ook aan mensen vertellen, pro
beren zo respect voor andere culturen
bij te brengen. En dat probeer ik met
mijn boeken. Wat we nodig hebben is
een samenleving met minder onver
draagzaamheid en agressie". Jarenlang
woonde Van Dis op de wallen in Am
sterdam, niet direct een van de vreed
zaamste woorden. Sinds enige tijd is hij
de hoofdstad ontvlucht om in meer rus
tieke omgeving rust te zoeken. „Ik kan
niet goed meer tegen agressie, ik ben er
bang van geworden".
Conversatie
Hij kan het praten en schrijven over
Afrika voorlopig nog niet laten. Even
nonchalant als vlot praat hij over het
werelddeel dat hem in z'n greep houdt.
Op dit moment werkt hij aan een roman
die zich afspeelt in Botswana, zuidelijk
Afrika. „Samen met mijn twee andere
boeken over Afrika vormt het een drie
luik waarin ik iets over het continent wil
zeggen".
Of er binnenkort een nieuwe avonturen
tocht in zit, is onzeker. „Maar het is
waar dat ik er af en toe uit moet, naar
exotische landen. Dat verlangen had ik
al toen ik jong was. Nathan Sid staat als
jongen onder de afwas in de keuken lied
jes uit het Jappenkamp te zingen. Hij
was verrukt van foto's waarop zijn pa
een tijger had gedood". Die prille ro
mantiek rond het reizen is inmiddels wel
vermoord door de vele gevallen van
wreedheid die Van Dis tegenkwam.
Zijn praatprogramma op de televisie
draait nu acht jaar en Adriaan van Dis
staat achter de formule: de kunst van het
converseren, beleefdheid versierd met
understatement, waarmee hij een klein
portret van zijn gasten wil schetsen. Eli
tair? Intellectueel? Hij wil er niet van
horen. „Ik was kennelijk de eerste die 'u'
bleef zeggen, een stropdas droeg en wijn
inschonk voor mijn gasten. Onderhand
weet ik niet meer van wie dat idee af
komstig is. Maar ik laat het er in. In het
begin was er behalve wijn ook nog fruit
en een schaal met schuimpjes. Die at ik
met gemak in één keer leeg voor een uit
zending". Hij zegt veel reacties op zijn
programma te krijgen. „Ook van men
sen met niet meer dan de middelbare
school. Ik wil discussies aanzwengelen,
leeshonger opporren. Ik geloof dat men
sen tot veel goeds in staat zijn als ze
maar willen en als ze persoonlijk worden
aangesproken". En waarom, vraagt Van
Dis zich af, zou hij hierin naïef zijn. „Ie
dereen kijkt op tv naar pulp en iedereen
klaagt erover". Een teken dat er behoefte
bestaat aan literaire programma's met
allure?
Cultuur
De Duitse dichter Rilke zei ooit over li
teratuur dat het iemands leven moe(.
veranderen. Die opmerking snijdt hout,
vindt Van Dis. In zijn eigen leven - „Ik
wil per dag 150 bladzijden lezen maar
moet steeds weer vechten tegen luiheid
en gebrek aan discipline" - hadden in
elk geval twee auteurs de eer een onuit
wisbaar stempel te drukken. Bordewijk
gaf hem met zijn stoere roman 'Karak
ter' een oppepper: scholier Adriaan van
Dis nam het kloeke besluit om toch
maar naar de hbs te gaan. „Ik dacht:
kom op, ik laat me niet door m'n lui
heid meeslepen". Annie Romein-Ver
schoor duwde hem met 'Vaderland in de
verte' weer een trapje hoger. „Ik was een
achttienjarige slungel toen ik dat boek
las en besloot naar aanleiding daarvan
Nederlands te gaan studeren. Blijkbaar
had ik van die opporboeken nodig".
'The picture of Dorian Gray' van Oscar
Wilde las hij nooit uit. „Dat vond ik
zo'n goed boek, ik kon het niet aan om
het uit te lezen". Overigens durfde hij
het na zijn mo-b Nederlands nooit aan
om voor de klas te gaan staan. „Ik wilde
mijn volwassenheid zo lang mogelijk
voor me uitschuiven". Liever ging hij
verder studeren in de Zuidafrikaanse
taal- en letterkunde, want die taal vond
hij ongelooflijk schoon.
Hij houdt van lezen maar moet zich er
telkens toe zetten. „Lezen betekent voor
mij de rust om je in een boek op te slui
ten. Het is de onrust verdrijven die je
hebt van 'wat moet ik doen', 'waar moet
ik heen'. Nee, ik gebruik lezen niet om
te vluchten. Als ik lees vind ik het leuk
om in te breken in andermans avontu
ren en gevoelens. Het is verfrissend om
alle gedachten die je had eens te toetsen
aan de opinie van de schrijver. Maar het
is daarmee ook een gevaarlijke hobby
omdat boeken onvermoede nuances en
passies naar boven kunnen halen. Lezen
vervreemd je van de massa-cultuur
maar geeft je ook weer een nieuwe ge
meenschap van gelijkgestemden. Ik vind
dat je beter kunt lezen dan dom naar
buiten zitten kijken. Al lees je vier keer
het spoorboekje van achteren naar vo
ren. Ik moet er toch niet aan denken om
op m'n zestigste te vegeteren op kennis
en opinies die ik had toen ik dertig
was".
Kennis, beschaving en respect voor an
dermans cultuur zijn voor hem de ingre
diënten die het leven waarde geven. De
mensen mogen dan van nature lichtelijk
agressief zijn, onbehouwen platvoersheid
kan best worden ingedamd. „Agressie
kun je sublimeren. Met wat meer verfij
ning zijn geweld en racisme een heel
eind in te perken. Tenminste, voor mij
is het noodzakelijk om zo te denken.
Om mijn bestaan te rechtvaardigen".
Idoor
BERT JANSMA
11
üelfs
Barbara
Jush
liet
reilig in
^aked
jun
a i/2'
t
it.
»s mi
LONDEN - „Ik weet niet of ze me
Washington DC nog binnenlaten",
lacht David Zucker, regisseur van
'Naked Gun 2 1/2, The smell of
fear'. Presidentsvrouwe Barbara
Ëush heeft het in de eerste en de
laatste scène van zijn kolderfilm
namelijk hard te verduren. Zij
- althans een op haar gelijkende
dame - wordt door de grijze ac
teur Leslie Nielsen met een welge
mikte elleboogstoot van de banket
tafel geslagen en komt later aan de
rand van een balkon te hangen bo
ven de menigte die haar toejuicht.
Ze zal er niet blij mee zijn.
David Zucker: „Ik weet toevallig dat de
Bushes onze eerste 'Naked Gun'-film erg
leuk vonden". In die film wordt overi
gens de Britse koningin op de hak geno
men. Leslie Nielsen, die voor de tweede
keer de stuntelende politie-inspecteur
Frank Drebin speelt (de Amerikaanse te
genhanger van Sellers' inspecteur Clou-
seau): „Ik kom uit Canada en daar was
men er zeer verontwaardigd over. Er
werd zelfs over gesproken de film te ver
bieden! Terwijl je er hier (Engeland dus)
geen woord over gehoord hebt". David
Zucker, ooit met broer Jerry en Jim
Abrahams een filmend trio vormend dat
'Kentucky fried movie', 'Airplane' en
andere filmkluchten maakte, kan het
niet laten: „Moet mevrouw Bush maar
niet zo verdomd waardig zijn", zegt hij
quasi-serieus. „Ze vraégt gewoon om
zulke grappen". Zelfs zijn eigen broer
Jerry is niet veilig voor hem. In 'Naked
Gun 2 1/2' zit een krankzinnige parodie
op de befaamde klei-scène van Patrick
Swayze en Demi Moore uit Jerry Zuc-
kers film 'Ghost'. David: „Ik had
'Ghost' gezien, heb m'n broer gebeld om
hem te feliciteren en meteen geroepen:
Die klei-scène, die móet ik parodiëren,
dat is een klassieker. Ik heb 't hem uitge
legd en hij lag dubbel van het lachen.
Het mocht. Nu zie je dus Leslie Nielsen
en Priscilla Presley aan de pottenbakker
stafel terwijl de klei in het rond spettert.
Een van de eerste scènes die we opgeno
men hebben. Er is een reclame-voorfilm
van gemaakt die in Amerika bijna een
jaar in de bioscoop heeft gedraaid".
Black Russian
Zuckers humor is een kruising tussen de
anarchistische grappen van de Marx
Brothers, de Three Stooges, een vleug
'Helzapoppin' en de befaamde filmparo-
dieèn zoals die vroeger in het satirische
tijdschrift 'Mad' prijkten. Een kwestie
van georganiseerde gekte, die afhankelijk
van 'timing' en uitvoering soms wel,
soms niet leuk is. Zucker: „We hebben
die klei-scène aan het publiek laten zien,
en dat vond hem niet ver genoeg gaan
als parodie. We hebben hem overge
maakt en er onder meer beelden van een
blote bodybuilder in gemonteerd". Zijn
'Naked Gun 2 1/2' werd in een serie
'sneak previews' losgelaten op een test-
publiek. Zucker: „Dan weetje pas of een
grap werkt of niet. We hebben nog zo'n
zestien minuten uit de film gehaald. Om
alles sneller te maken. We hebben het
einde veranderd. Acteur O.J. Simpson
hing eerst een sleep van blikken met de
tekst 'Just married' achter de auto van
Leslie en Priscilla, dan rijdt Leslie ach
teruit. Over O.J. Simpson heen. Het pu
bliek verwachtte dat, het was té voor
spelbaar en dan komt er geen lach. Dus
nu zit Barbara Bush aan het slot. Het is
een spel met je publiek. Het wil dat jij
dat wint. Het wil onderuit gehaald,
beentje gelicht worden. In een barscène
zegt Leslie Nielsen: 'Geef mij het sterk
ste dat er is' en dan komt een klerenkast
van een uitsmijter binnen. Daarna zegt
een ander: 'Ik wil wel een 'Black Russi
an'. Je publiek denkt dan: 'Haha, ik heb
je, ik weet wat er nu komt'. Dan laat ik
de barkeeper zeggen: 'Nee, die grap doen
we niet'. Het publiek probeert je voor te
zijn, te bedenken wat de volgende grap
zal zijn. Je moet blijven verrassen".
Hypotheek
De eerste 'Naked Gun' was overal ter
wereld een succes. Nummer twee lijkt
het ook te worden. Of er een derde 'Na
ked Gun' komt, weet David Zucker niet.
„Ik maak geen films om alleen maar Pa
ramount aan een hit te helpen. Daar
voor is het te moeilijk werk en ben je er
te lang aan bezig. En ik heb na de eerste
'Naked Gun' ook niet zo'n duur huis ge
kocht dat ik wel vervolgen móet blijven
maken om de hypotheek te betalen". Ac
teur Leslie Nielsen denkt er anders over.
Na jaren zwoegen in zogenaamde karak
terrollen op tv (boeven en ander bij
werk) werd hij door 'Naked Gun' opeens
razend populair. „Ik word nu op straat
herkend. Mensen die je aankijken, eerst
niet reageren, dan nog eens kijken en be
ginnen te glimlachen. Een soort 'double
take'. Erg leuk". Wat hem betreft mag
Naked Gun nummer drie liever vandaag
dan morgen. „Ze moeten opschieten",
zegt hij quasi-ongelukkig, „anders ben ik
te oud. Ik hoorde Jerry gisteren wel toe
vallig een titel noemen, 'Naked Gun 33
1/3'. Nielsens wens lijkt voorlopig de va
der van de gedachte. Zucker: „Het grap
pen bedenken is niet het moeilijkste aan
dit soort films. Die komen vanzelf. Het
moeilijkste is het sluitende verhaaltje".
Ditmaal heeft hij van zijn film, zegt hij,
een 'Paard van Troje' gemaakt. „Ik ben
de laatste jaren sterk geïnteresseerd ge
raakt in het milieu en wat we daarmee
doen. En ik had tóch een boef nodig
voor de film, dus werd het de rechter
hand van de president die samen met
groot-industrièlen aan een milieuschade
lijke samenzwering bezig is. Bij mijn we
ten is zoiets nog nooit gecombineerd
met een klucht".
Pfff, milieu?
Grappenmaker Zucker wordt redelijk se
rieus wanneer het over dat milieu gaat.
„Misschien reageert het publiek wel he
lemaal niet op dat Paard van Troje van
mij. Misschien zegt het wel: 'Pfff, mi
lieu? Weet je niks anders?' Het is ten
slotte een klucht, puur escapisme. Maar
ik zou het fijn vinden als er onbewust
iets van blijft hangen, 't Is tenslotte een
van de belangrijkste onderwerpen van
onze tijd. Het Amerikaanse volk is voor
schone energie, recycling enzovoort. Het
is de regering die achterloopt. Wanneer
de president een toespraak zou houden
en zou zeggen dat ieder gezin zo'n zon-
ne-energie-accumulator moet hebben, of
zoiets, dan zou iedereen er één aanschaf
fen. Het zijn de leiders die het laten lig
gen. En misschien zegt dat ook wel iets
over ons, die hen gekozen hebben. Het
is toch veel goedkoper om efficiént met
energie om te gaan dan om tanks en wa
pens te kopen om de olie te verdedigen?
Films als de onze heten 'absurd' en 'gek'.
Maar de wereld om ons heen is toch
veel gekker?"
Ccidóc Souaant
