'Amerikaanse toekomst'
voor Nederlandse tv
De gevaarlijke export van Tsjechoslowakije
final;
ZATERDAG 29 JUNI 1991 PAGINA 27
Het Nederlandse tv-bestel staat op springen. De
komst van meer commerciële zenders lijkt
onafwendbaar. Maar willen we dat ook? In Amerika
heeft de commercialisering geleid tot een overdaad
aan soap, misdaad, praatshows en uiterst
oppervlakkige nieuwsbulletins. Onze correspondent
Mare de Koninck brengt in beeld wat het voorland
van het Nederlandse televisieaanbod dreigt te worden.
Een waarschuwing.
COMMERCIËLE TELEVISIE SLAAT POLITIEK EN CULTUUR PLAT
Id
1
WASHINGTON - Zes uur 's och
tends in Amerika. De serie nacht-
i films op de belangrijkste televisie
zenders is ten einde en de dag met
J 'levende' tv begint. De Amerikaan
die al wakker is heeft op zijn televi-
—4 sie in slaapkamer, badkamer, keu-
ken en woonkamer de keuze - af-
M hankelijk van het lokale kabelnet -
ahs| uit vier tot acht verschillende jour-
r naals, die om klokke zes losbreken,
rna
ege Wie weinig belangstelling heeft voor het
vat eerste onderwerp op het toevallig aan-
ie_J staande station, schakelt meteen naar
jf andere nieuwsuitzendingen. De gemid-
Q1, delde Amerikaan doet dat tijdens elk
journaal drie tot vier keer.
Als matineus Amerika om zeven uur is
d, bijgepraat over de actualiteiten, begint
^oel op een handvol zenders een twee uur
Wes durende 'morning show'; een cocktail
■girt van nieuws, weerbericht, commentaar,
mei interviews met mensen-in-het-nieuws en
bi) met filmsterren en prietpraat van de pre-
doo sentatoren. Alle drie de grote landelijke
j omroepen, ABC, CBS en NBC, brengen
iscb elke dag zo'n ochtendshow. Heel tv-kij-
c- e kend Amerika vliegt onophoudelijk van
faj het ene net naar het andere om te kijken
bot waar het 't leukst is.
ngei Na negen uur begint op de drie 'net-
ii works' een stoet programma's voor de
thuisblijvers, voornamelijk bejaarden en
Dj huisvrouwen. Zij worden tot in de twee-
e z» de helft van de middag getracteerd op
\aj praatshows over liefst zwaar emotionele
en intieme problemen (zoals - tegen-
oo| woordig het favoriete onderwerp - de er-
en varing met ongewenste sex), op 'reruns'
d van populaire oude gezinsseries als Lucy
ibbt Ball en Dennis the Menace, op kwissen
nan en op zogeheten soap opera's: stuiverro-
ia<^ mans in televisie-vorm.
ig't
chtt Identiek
inlej
Om vijf uur 's middags opnieuw nieuws-
j uitzendingen. Tot acht uur duurt de
nieuwslawine, die vol telkens aangepaste
herhalingen zit om de golf van school en
I werk komende Amerikanen optimaal te
bedienen, 's Avonds tot elf uur zijn er
d dan de tv-films en politie- en andere se-
scej ries, en om elf uur, opnieuw, nieuws,
°[j Daarna komen de nachtshows, waarin
«populaire gastheren als Johnny Carson,
ddaArsenio Hall en Joan Rivers eikaars kij-
miijkers proberen weg te praten met spre-
g rtfkend op elkaar lijkende programma's,
rpri)Tenslotte zijn er dan weer, tot zes uur in
de ochtend, de nachtfilms,
tod»En in het weekeinde is er uiteraard veel
i d; sport. Amerikaanse sport waarvan de of-
stdficiele spelregels zijn aangepast aan de
arijvereiste van onderbrekingen omwille
e htvan tv-reklame tijdens de wedstrijd...
£(Een omstandigheid die het voetbal ver-
"Ihindert in de VS een grote vlucht te ne
men).
De concurrentie tussen de commerciële
heeft niet teweeggebracht dat die
zenders zich van elkaar proberen te on
derscheiden, maar elkaar kopiëren. De
kijkcijfers zijn in dit commerciële bestel
namelijk allesbepalend. ABC, CBS en
NBC zijn een haast identieke drieling.
Kabel
Alle programma's worden voortdurend
onderbroken. Gemiddeld is er van de
tien minuten zendtijd twee minuten re
clame. De inpassing van de reclame in
de programma's lijkt willekeurig, maar
is dat geenszins. In het begin van een
speelfilm bijvoorbeeld, kan het wel 20
minuten duren voor de eerste onderbre
king komt. Maar naarmate meer kijkers
door het gebodene gegrepen worden,
loopt de commercie haar achterstand in,
met in de laatste spannende filmfase
soms reclame om de vier minuten.
Voorts is de inhoud van de reclame aan
gepast aan het onderwerp van het tv-
programma. Jeugduitzendingen wemelen
van sportschoenenadvertenties, en de
soap opera heeft zelfs zijn naam te wij
ten aan de wasmiddel-aanbiedingen tus
sendoor.
Naast ABC, CBS en NBC en de lokale
tv-zenders, beschikt de gemiddelde
Amerikaan nog eens over zo'n zestig tot
honderd gespecialiseerde zenders die al
leen maar films, popmuziek, predikan
ten, sport of nieuws brengen, eveneens
door reclame onderbroken. CNN is in
Nederland daarvan de bekendste.
Druk
Er is in heel Amerika maar één niet echt
commercieel network (ook op de radio)
en dat is het Public Broadcasting Sys
tem, PBS. Een landelijk station dat
wordt gefinancierd door kijkers zelf (die
lid kunnen worden) en sponsors. De
sponsors worden aan het begin van elk
programma alleen even genoemd. Ver
Boyen: In Amerika kijken kinderen ge-
midddeld zes uur per dag naar de door
commerciële zenders gedomineerde televi-
Rechts: Populaire series als 'Dynasty' en
'Dallas' danken hun ontstaan voor een
groot deel aan de macht van de commer
ciële televisie in Amerika.
FOTO: AP
der is er geen reclame. PBS is voor een
Amerikaanse intellectuele elite het enige
station dat kwaliteitsprogramma's biedt
die diep ingaan op eigentijdse proble
men, die kunst en cultuur brengen even
als documentaires en die ook het dage
lijkse nieuws grondig behandelen. Wie
via de tv op de hoogte wil blijven van
milieuproblemen in Amerika, van de ar
moede, van de wereld van de drugsge
bruiker, van de aard en oorzaak van de
misdadigheid, van het stedelijk verval,
van belangwekkende wetenschappelijke
vorderingen en van de economische ont
wikkeling, die is vrijwel compleet aange
wezen op PBS.
CBS, ABC en NBC dóen wel pogingen
tot diepgang, maar die sneuvelen goed
deels in dc strijd om de kijkersgunst met
zowel elkaar als de dozijnen kabelzen
ders. Tien jaar geleden vingen CBS,
ABC en NBC op elk willekeurig moment
van de dag nog meer dan 80 procent van
alle kijkers, nu is dat nog maar vijftig
procent.
Omdat de tarieven die adverteerders
betalen rechtstreeks afhankelijk zijn van
de kijkdichtheid is de druk populaire
programma's te brengen kolossaal.
De aandacht van het publiek is zó
vluchtig, dat televisiemaken praktisch
een exacte wetenschap is geworden, die
dicteert hoeveel seconden een bepaald
beeld kan worden aangehouden en hoe
veel woorden daarin maximaal passen.
Ook de schaarse actualiteitenrubrieken
krijgen daarom vaak een oppervlakkig
en pamflet-achtig karakter.
Invloed
invloed van de televisiecultuur op het
maatschappelijk leven in de VS is
enorm. Een Amerikaans kind kijkt ge
middeld zes uur per dag naar de tv.
Kritische sociologen wijten de alarme
rende stijging van het zogeheten functio
neel analfabetisme in Amerika (waaraan
volgens sommige maatstaven 20 procent
van de bevolking lijdt) aan de verplette
rende 'vertrossing' op de beeldbuis.
Het effect van de commerciële televisie
op de Amerikaanse politiek is reusach
tig. Niet alleen omdat politici zoveel
geld nodig hebben om de tv-reclame
voor zichzelf te betalen. Vooral de nood
zaak van politici om hun standpunten
en pleidooien geknipt te maken voor een
flits in het avondjournaal, heeft tot een
specifieke Amerikaanse politieke cultuur
van slogans en 'sound bites' geleid.
Tijdrovende nuance is voor een politi
cus op zoek naar tv-kijkende kiezers een
onhaalbare luxe. Wat telt is wie de beste
slagzin heeft en wie het meest dramati
sche decor opzoekt. Professionele
speechschrijvers hebben altijd de tv voor
ogen bij het bedenken van uitspraken
van hun politieke opdrachtgevers. Daar
om is er zoveel onverzoenbaars binnen
het Amerikaans politiek spectrum, waar
in links en rechts in feite heel dicht bij
elkaar liggen. Gecompliceerde vraagstuk
ken ais armoede, drugsgebruik, crimina
liteit, abortus en euthanasie moeten op
tv in de enkele seconden die ter beschik
king staan worden teruggebracht tot de
simpele keuzen tussen goed en kwaad.
Provocerende programma's zijn ondenk
baar. Het enige satirische programma,
'Saturday Night Live', is van een braaf
heid die weinig Europeanen zou opwin
den. Taboes kunnen wel behandeld,
maar zijn er in het conservatieve Ameri
kaanse maatschappelijke- en televisiekli
maat eerder om gerespecteerd dan door
broken te worden.
Kwaliteit
Ondanks alles hebben met name Ameri
kaanse nieuwsprogramma's ook veel as
pecten van kwaliteit. Hun kernachtig
heid heeft een eigen verdienste. En de
beschikbaarheid van eigen correspon-
denten overal ter wereld maakt de reac
tiesnelheid op het nieuws indrukwek- j
kend hoog. Bovendien is er vaak meer j
ruimte voor 'goed nieuws' op de Ameri-
kaanse journaals, die vaak minder for-
malistisch en meer als een show worden
gepresenteerd. Wie langdurig is blootge
steld aan Amerikaanse nieuwsprogram
ma's en dan opeens weer een Neder
lands journaal ziet, vindt dat sloom en
deprimerend.
De invloed van het Amerikaanse tv-
nieuws op de Amerikaanse en op de we-
j reldpolitiek is groot. Geen Amerikaans
politicus of buitenlands staatshoofd kan
zich gemakkelijk veroorloven commen
taar te weigeren als CBS of ABC daarom
vragen. Maar tekenend is dat het ABC-
programma 'Nightline', vermaard om
zijn hoge gehalte, wegens geringe kijk
dichtheid is teruggebracht van een heel
tol een half uur.
Zo ongeveer ligt het Amerikaanse televi
sielandschap er voor de kijker bij. Of dat
ook het vooruitzicht is voor Nederland,
is nog een grote vraag. De omstandighe
den verschillen vergaand met die in de
VS. Niet alleen qua grootte, ook de an
dere mentaliteit van het Nederlandse
publiek zal om een ander karakter van
commerciële tv vragen. Tenzij tv en
commercie zo'n machtige combinatie
vormen dat zij in staat zijn een volks
aard naar hun hand te zetten. In dat ge
val is het extra van belang dat ook de
voorstanders van commerciële tv in Ne
derland nog eens goed naar Amerika en
de Amerikanen kijken en zich afvragen
of zij net zo willen worden.
DeTsjecho-
slowaken zitten in
hun maag met de
wapenindustrie. De
woordvoerder van de
fabriek waar tanks
voor Syrië worden
gebouwd, kan uren
praten over tractoren.
Het ministerie van
buitenlandse zaken
verwijst voor alle
commentaar naar het
ministerie van
buitenlandse handel.
Maar een interview
aldaar wordt
onmiddellijk
afgebroken als de
levering aan Syrië ter
sprake komt: „Sorry,
geen tijd meer". Maar
de verkoop van tanks
aan Syrië gaat door,
hoe fel Israël en
Amerika ook
protesteren. De
werkgelegenheid in
Slowakije staat op het
spel en dat is in deze
dagen van sociale
onrust en
ait} nationalisme een
doorslaggevende
factor. Een reportage
over een moeizaam
proces: het
omsmeden van
zwaarden tot
ploegscharen.
PRAAG/MARTIN „En daar
kunnen we 's winters skiën", zegt
Tomas Franek. De woordvoerder
van de ZTS-fabrieken in de Slo
waakse stad Martin wijst naar de
hellingen van de Fatras, die di-
rekt achter de bedrijfsgebouwen
liggen. Een mooie omgeving-
Maar zien we daar links achter
Franeks rug niet de loop van een
tank? Worden in die hal mis
schien de tanks geproduceerd die
Tsjechoslowakije aan Syrië wil
gaan leveren? „Inderdaad", zegt
Franek. „Maar zullen we niet een
eindje doorlopen? Daar verderop
maken we Zetor-tractoren, mis
schien dat we daar even naar bin
nen mogen".
In de Zetor-hal, waar een verdrietige
rust heerst, hangt in rode letters nog een
leus aan de muur uit het communisti
sche verleden: 'Hoe de dag van morgen
zal zijn, hangt af van onze inspanningen
van vandaag'. Dat klinkt mooi en het is
nog waar ook. Maar in Martin kampt
men vandaag met de problemen van gis
teren; dat maakt de dag van morgen zo
onzeker.
De ZTS-fabrieken, wier produktie in
1988 nog voor 66 procent bestond uit
militaire voertuigen zoals tanks en pant
serwagens, maken deel uit van de gere
nommeerde Tsjechoslowaakse wapenin
dustrie, die voor 65 procent geconcen
treerd is in het Slowaakse deel van het
land. Konden de Slowaken zich daar gis
teren gelukkig mee prijzen (de Koude
Oorlog in Europa en de hete oorlogen in
de andere delen van de wereld stonden
borg voor een gestaag groeiende produk
tie), vandaag berokkent de 'wapen-mo
nocultuur' hun veel problemen. In 1993
mogen tanks nog maar 12 procent van
de ZTS-produktie uitmaken. En Tomas
Franek kan niet anders dan bevestigen
dat dat voor veel van de 11.000 ZTS-ar-
beiders ontslag zal betekenen.
De voormalige machthebbers in
Tsjechoslowakije mochten graag lange
redes houden over ontwapening. Intus-
Tanks betekenen veel voor de Tsjechoslowaakse export. Tot 1988 schommelde het aan
deel van wapenverkoop in de totale exportopbrengst van Tsjechoslowakije tussen de 25
en 50 procent. FOTO: AP
sen verkochten ze wapens aan iedereen
die ze maar hebben wilde. Tot 1988
schommelde het aandeel van de wapen
verkoop in de totale exportopbrengst
van Tsjechoslowakije tussen de 25 en 50
procent.
v erkeerd begrepen
Na de omwenteling van 1989 riep de
nieuwbakken president Vaclav Havel al
snel dat het afgelopen moest zijn met de
Tsjechoslowaakse wapenexport. Naar
het bijbelwoord uit Jesaja zouden de
zwaarden omgesmeed worden tot ploeg
scharen. Maar het zou tot de Golfoorlog
- die de leveranties aan Irak pijnlijk dui
delijk maakte - duren, voordat Havel
werkelijk besloot tot een exportstop. Het
ministerie van buitenlandse handel in
Praag zegt nu dat Havel verkeerd begre
pen is en dat er van een exportstop op
korte termijn geen sprake kan zijn. „Het
is het politieke doel van onze staat om
in de toekomst geen wapens meer te ex
porteren, maar we zullen niet tot een
omiddellijke stop overgaan", aldus Ste
fan Glezgo, hoofd wapenhandel-controle
van het ministerie. Vandaar dat de
Tsjechoslowaakse regering, niet lang na
het herstel van de betrekkingen met Is
raël en op het moment dat volgens Ha
vel de relatie met Amerika „beter was
dan ooit", doodleuk kon bekendmaken
tweehonderd tanks te zullen leveren aan
Syrië.
Discussie gesloten
De Verenigde Staten verzochten
Tsjechoslowakije herhaaldelijk van de
voorgenomen verkoop af te zien, met als
argument dat Syrië voorkomt op de lijst
van landen die het internationale terro
risme ondersteunen.
Maar of het nu ambassadrice Shirley
Temple was die in Praag aan de bel
kwam trekken of vice-president Dan
Quayle in eigen persoon, het mocht niet
baten. De Tsjechoslowaakse premier
Marian Calfa liet zich zelfs tijdens een
bezoek aan Israël, dat eerder al bij mon
de van zijn ambassadeur scherp had ge
protesteerd, niets verbieden. We hebben
begrip voor uw bezwaren, zei Calfa,
maar zonder wapenexport verliezen wij
duizenden banen. Heb enig geduld met
ons, we zijn bezig onze wapenindustrie
om te bouwen, maar dat proces van con
versie is nu eenmaal niet van de ene op
de andere dag afgerond. Minister van
defensie Dobrovsky voegde eraan toe
dat de tankverkoop aan Syrië een „een
malige gebeurtenis" was en daarmee
werd de discussie gesloten geacht.
Is de Tsjechoslowaakse regering dus van
mening dat Syrië geen gevaar betekent
voor het bestaan van Israël en dat het
niet het internationale terrorisme onder
steunt? Het ministerie van buitenlandse
handel zegt niet over dergelijke 'polieke
kwesties' te gaan: „Belt u het ministerie
van buitenlandse zaken".
Woordvoerder Lansky: „Wapenexport
valt van begin tot eind onder de verant
woordelijkheid van het ministerie van
buitenlandse handel, ook als het gaat om
de politieke aspecten". En zo zitten we
tien dagen later toch tegenover Stefan
Glezgo van het ministerie van buiten
landse handel.
Redden
De vragen die we tevoren schriftelijk
hebben moeten indienen kunnen helaas
geen basis vormen voor een gesprek,
zegt hij. „Het gaat om onderhandelingen
tussen soevereine staten, u zult begrijpen
dat we daarover niets naar buiten kun
nen brengen". Glezgo verklaart dat er
wel landen zijn, waarnaar Tsjechoslowa
kije om politieke redenen geen wapens
meer exporteert, maar weigert te zeggen
welke dat zijn. Als na een kwartier het
woord 'Syrië' valt, maakt hij abrupt een
einde aan het onderhoud.
In Martin, vanuit Praag vijfhonderd kL
lometer in oostelijke richting, is fa-
briekswoordvoerder Tomas Franek nau
welijks spraakzamer. 'Artikel 102' ver
biedt hem bekend te maken hoeveel
tanks ZTS per jaar produceert. En van
wege hetzelfde artikel mag hij ook niet
vertellen hoeveel er naar Syrië zullen
vertrekken.
In 1988. toen de Tsjechoslowaakse
wapenexport zijn top bereikte, werkten
er 16.000 mensen bij ZTS. Nu zijn dat
er 11.000. Het leven van de 65.ÓOO in
woners drijft op de fabriek. „Uit econo
mische motieven ben ik voor, uit huma
nitaire motieven ben ik tegen de ver
koop van tanks aan Syrië", zegt Jozef
Orszagh, voorzitter van de Partij van
Democratisch Links (de voormalige
communistische partij) die de gemeente
raadsverkiezingen van 1990 won. „Wat
moet ik kiezen? Ik ben een lokaal politi
cus, de leverantie is de enige manier om
onze fabriek te redden, dus wat moet ik?
Maar nogmaals, ik zou het gelukkigst
zijn als alle tanks op de hele wereld ver
nietigd werden".
Sleutelwoorden
Al voor november 1989 bleek de nood
zaak van aanpassingen. Niet omdat de
regering opeens berouw kreeg en de Ga-
dafti's, Khomeiny's en Husayns niet
meer van dienst wilden zijn, maar om
dat de markt inzakte. Na het revolutie
jaar 1989 werd dat zelfs nog erger, zo erg
dat Tsjechoslowakije zich in het kader
van de ontwapeningsonderhandelingen
in Wenen verplichtte tot de vernietiging
van 1600 tanks. Tegen die ontwikkelin
gen kan ZTS niet op. Dat ziet de be
drijfsleiding ook en daarom zijn de sleu
telwoorden nu conversie en privatise
ring. „We willen in de toekomst hele
maal geen wapens meer produceren en
we zijn op zoek naar buitenlandse part
ners", zegt woordvoerder Franek. Nu al
maakt de fabriek dieselmotoren in licen-
sie voor het Italiaanse Lombardini en
bulldozers voor het Duitse Hanomag.
Dat moet toekomstige gegadigden aan
spreken. „Wij bieden ervaring, lage lo
nen en een entree tot Oost-Europa en de
Sovjetunie". Hij erkent dat eventuele
westerse partners ongetwijfeld niet zul
len aarzelen een eind te maken aan het
ondoelmatig hoge aantal werknemers
van de ZTS-fabrieken. „Ik hoop dat de
omgeving in staat is ze op te vangen",
zegt Franek en hij weet dat de omgeving
daartoe niet in staat is. „En daar", zegt
hij, terwijl hij wijst op de hellingen van
de Fatras, „daar kunnen we 's winters
skiën".
£eidóe@ou4a/nt
