Het einde van
de schrijftijd
finale
Christo,
een
bevlogen
provocateur
v+JljL
YvH- -
Cv
ZATERDAG 22 JUNI 1991 PAGINA 29
i bi
TOENEMEND AANTAL LEERLINGEN
KAMPT MET SCHRIJFPROBLEMEN
[DEN HAAG - Docenten op wille
aiikeurig welke middelbare school
[klagen steen en been over de lees-
erig baarheid van het schriftelijk werk
en vjvan hun leerlingen. „Wat ik niet
ïts njkan lezen, reken ik fout!", is een
n S,jdagelijks terugkerend dreigement.
Ie JMaar is het nog wel zinvol dat leer-
inJpén leren leesbaar te schrijven?
V^nHet schrijven met de pen is steeds meer
j90r]een bezigheid aan het worden enkel en
-"ëe«lleen voor eigen gebruik. Boodschap-
penbriefjes, kattebelletjes, ansichtkaarten
ï-n en een enkele liefdesbrief worden nog
en ejmet de hand geschreven, maar daar
•e houdt het al snel mee op. Ook op de
gatftwerkplek wordt de pen steeds meer van
belang. Voor een snelle aante-
klapkening tijdens een telefoongesprek of een
linterne memo wil de pen nog wel eens
In bod komen, maar het handgeschre-
:n produkt dient meestal slechts als
ssenfase. Even in klad met de pen,
irvolgens uitwerken op de typemachine
tekstverwerker.
oed beschouwd wordt de pen alleen in
:t onderwijs nog functioneel gebruikt,
aor leerlingen om onderwijs te volgen
i voor docenten om het werk van leer-
ïgen te controleren en corrigeren. Maar
ik in het onderwijs zijn er al mogelijk-
den om het schrijven met de pen te
itlopen. Zo kreeg de vhbo-leerling
arcel van Vlaanderen van het Instituut
aagland in Den Haag toestemming van
onderwijsinspectie om zijn eindexa-
en op de tekstverwerker te maken,
:nwege zijn „allerbelabberst hand-
hrift", aldus directeur Wolfslag. Ook
Drdt er al jaren en in steeds toenemen-
mate gebruik gemaakt van multiple-
oice- proefwerken, -toetsen en -exa-
ens. Met de hand geschreven werk-
ikken behoren tot de spaarzame uit-
nderingen. Vaak wordt leerlingen zelfs
rplicht deze getypt in te leveren. De
d dat iedere leerling op school met een
rminal voor zijn of haar hoofd zit, kan
et meer ver weg zijn. Er gaan al stern
en op om het hele schrijfonderwijs te
rvangen door het aanleren van machi-
jneschrijven.
16 Oorzaken
en [Volgens M. Lindenaar, directeur van de
ïgrisStichting Schrijfpedagogisch Studiecen
trum Amsterdam, is het overdreven om
ie stellen dat het een trend is dat er
iteeds minder leesbaar geschreven
vordt. „Schrijfproblemen zijn er altijd
rdenbeweest". zegt bij, „alleen komen de pro-
an i>'emen nu zo schrijnend aan het licht
af mdoordat er steeds hogere eisen aan kin-
Meren gesteld worden". Ook het gegeven
lat kinderen steeds langer blijven stude-
Iren en, hiermee samenhangend, hogere
^[vormen van onderwijs volgen speelt
noemt drie redenen die er ge-
ie jzamenlijk de oorzaak van zijn dat er een
toenemend aantal leerlingen met schrijf
problemen kampt. Ten eerste is het zo
ookjdat er op de lagere school steeds minder
;ijd uitgetrokken wordt voor het schrijf-
[onderwijs. „Wat vroeger in zes jaar
gebeuren, wordt nu in drie jaar
Bovendien komt er in minder
g uitlijd meer aan de orde. De kinderen krij-
an hfeen geen kans meer zich te ontwikke-
Ten tweede is het volgens Lindenaar zo
dat op de basisschool bepaalde aspecten
niet (meer) aan de orde komen. Een heel
belangrijk punt, het aanleren van snel
heid, wordt nauwelijks onderwezen.
„Kinderen kunnen meestal als ze van de
basisschool afkomen keurig netjes schrij
ven. Maar op de middelbare school wor
den ze plotseling geconfronteerd met
snel repetities maken, tegelijkertijd luis
teren en aantekeningen maken, langdu
rig achtereen schrijven bij het maken
van huiswerk, schoolonderzoek of exa
men. Dat hebben ze op de lagere school
niet geleerd". De combinatie netjes
schrijven en snelheid levert dus proble
men op, en openbaart zich in de brug
klas. „Kinderen die net van de lagere
school komen, vormen de meest kwets
bare groep", aldus Lindenaar.
Ten derde stelt Lindenaar dat „met
steeds jongere kinderen aan het schrijf
proces begonnen wordt". Tegenwoordig
begint het schrijfonderwijs in de laatste
kleuterklas. „Kinderen op die leeftijd
hebben het geduld nog niet, daarmee
verpest je heel veel".
Mo -akte
Ook wordt er steeds minder zorg besteed
aan het schrijfonderwijs op de lagere
scholen. Fred Kwast, docent schrijven
aan de opleiding voor leraren basison
derwijs van de Hogeschool Alkmaar:
„De pabo-opleiding neemt in z'n geheel
vierduizend uur in beslag. Wettelijk is
het verplicht welgeteld vijftien uur daar
van te besteden aan de technische vaar
digheid van het schrijven". Of er meer
uren aan schrijven wordt besteed is aan
de school zelf, maar volgens Kwast is dit
meer uitzondering dan regel. „Studenten
zijn hierdoor absoluut niet voorbereid
op het geven van schrijfonderwijs aan
kinderen", aldus Kwast.
Een belangrijke oorzaak voor het steeds
minder leesbaar schrijven door kinderen
ligt volgens Kwast dus aan het onderwijs
op de lagere school. Studenten aan de
Pabo krijgen te weinig schrijfonderwijs.
Het gevolg daarvan is dat wanneer die
studenten eenmaal voor de klas staan zij
niet in staat zijn hun leerlingen de vaar
digheid van het schrijven in voldoende
mate bij te brengen. Dit zal in de toe
komst waarschijnlijk alleen nog maar er
ger worden, daar de mo-akte schoon
schrijven vanaf 1994 afgeschaft wordt.
Dit heeft binnen de gelederen van het
schrijfonderwijs tot grote onrust geleid.
Wie gaat de kwaliteit van het schrijfon
derwijs bewaken? De eenduidigheid in
hoe schrijven aangeleerd moet worden
verdwijnt daarmee. Voor het geven van
schrijfonderwijs op de Pabo is sinds
twee jaar al geen bevoegdheid meer no
dig.
Maar is het gezien de oprukkende tekst
verwerkers en het informatica-tijdperk
nog wel zinvol dat kinderen leren
schoonschrijven? De meningen over
deze vraag lopen uiteen. Kwast vindt in
ieder geval wel dat het nog zin heeft.
„Het is moeilijk harde argumenten te ge
ven waarom het belangrijk is dat leerlin
gen duidelijk leesbaar kunnen schrijven"
zegt hij. „Schrijven is een cultureel goed,
en niets is zo kwetsbaar als cultuur.
Noem mij eens harde redenen waarom
het belangrijk is dat wij leren naar schil
derijen te kijken of klassieke muziek te
waarderen. Met schrijven is het net zo.
Een keihard argument vóór is dat weten
schappelijk onderzoek heeft aangetoond
dat schrijven het denkproces bevordert.
Mensen die niet kunnen schrijven for-
EW YORK - Sommigen noe-
:"ma!men hem een charlatan, anderen
'inden hem de grootste kunstenaar
.j'fóedat hij ons kunstbesef uitdaagt en
jdaarin heeft hij miljoenen dollars
[eigen geld gestoken,
Je zou denken dat de in Bulgarije gebo-
[ren provocateur na dertig jaar monu
menten te hebben aangekleed en inge
pakt zich nu, op 56-jarige leeftijd, wel
Izou kunnen terugtrekken om het com-
jfortabele leven van de gesettelde kunste
naar te gaan leiden. Hoe kan hij immers
[zijn kunststuk met de Pont Neuf in Pa
irijs in 1985 nog evenaren? Hij hulde de
'zeventiende-eeuwse trots van de Seine
[twee weken lang in champagnekleurige
stof.
Maar het Pont Neuf-project, tot stand
igekomen na tien jaar strijd met de Fran
se bureaucratie, is niets vergeleken met
Christo's laatste kunststuk, 'De Para-
|sols', dat zich deels in Japan en deels in
[California bevindt. Het kost Christo 26
[miljoen dollar en zal evenals zijn andere
[werk na een paar weken weer ontman
teld worden.
Na zonsopgang zullen op acht oktober
1340 enorme blauwe parasols van bijna
izes meter hoog opgaan in Japan, langs
[de rijstvelden en rivieren van een twin-
|tig kilometer lange vallei in de provincie
[Ibaraki, een uur ten noorden van Tokyq.
En wanneer de zon boven Californië
draait, zullen zich hoog in de Tejon Pass
ten noordoosten van Los Angeles nog
jeens 1760 grote parasols ontvouwen;
[gele ditmaal, in overeenstemming met
de nazomerse droogte van het Californi-
ische landschap.
De Japanse parasols staan dicht op el
kaar, terwijl de Californische zich grillig
in de heuvels uitstrekken over een af
stand van dertig kilometer. De gedachte
achter de parasols is de vergelijking. Zij
weerspiegelen volgens Christo de manier
waarop de mensen leven aan beide zij
den van de Stille Oceaan.
Gevecht
„Je zou het moeten zien als een twee
luik, als een schilderij in twee delen.
Ruimte is het element, een vergelijking
van ruimte... In Japan wordt iedere vier
kante meter voor iets gebruikt". De pa
rasols in Californië symboliseren de vrij
heid, de ruimtelijkheid van het land.
Christo koos voor parasols om hun oude
symbolische waarde. „Ze zijn 5000 jaar
geleden in Mesopotamië uitgevonden als
bescherming tegen de zon. In vroeger tij
den dachten de mensen dat de hemel
een enorme parasol was die ons be
schermde tegen het kwaad. Ik wil dat de
mensen onder de parasols zitten, hun
boterhammen opeten in het heldere licht
dat door de stof heen schijnt. Parasols
zijn de perfecte onafhankelijke struc
tuur".
Voor de realisatie van dit buitengewone
spel met de landschappen van twee con
tinenten zijn verschillende bouwkundige
teams, constructiebedrijven en honder
den bouwers in touw. Ook moest Chris
to een gevecht aangaan met de Japanse
autoriteiten om toestemming te krijgen
voor zijn project. „Ik kan niet zeggen
dat de regering van Japan gemakkelijk
was", zegt de kunstenaar. „Het was
soms geweldig gecompliceerd".
Christo Vladimirov Javacheff zit op de
vloer van de galerie annex woonkamer
van zijn huis in SoHo, de chique arties-
tenwijk van New York. Hij woont er
sinds hij in 1964 met zijn Franse echtge
note Jeanne-Claude naar Amerika
kwam.
Het gebouw is het zenuwcentrum van
Christo's activiteiten sinds hij vermaard
werd door projecten als het inpakken
van de Kunsthalle van Bern in 1968,
zijn eerste hele gebouw, en het inpakken
van een stuk kust bij Sydney in 1969.
Het is ook het hoofdkwartier van de
Christo onderneming, die door Jeanne-
Claude wordt geleid.
Het geld voor de kostbare tijdelijke crea
ties van Christo, die allemaal tot stand
komen zonder commerciële fondswer
ving of vrijwilligerswerk, wordt opge
bracht door de verkoop van Christo's.
ontwerptekeningen en collages en zijn
vroegere (draagbare) inpakwerk. De gro
te parasoltekeningen worden nu ver
kocht voor 360.000 dollar per stuk. De
onderneming leent van banken met
Christo's tekeningen als onderpand.
Scheppingsdrang
„In plaats van diamanten voor Jeanne-
Claude te kopen of zoiets, steken we het
geld in het maken van echte dingen,
betalen we voor materialen, bouwkundi
gen, specialisten... Het is maar waar je
prioriteiten stelt. De Amerikanen maken
zich ontzettend druk omdat het geld niet
wordt terugverdiend. De scheppings
drang is natuurlijk de enige reden dat
het werk bestaat. Wanneer je 26 miljoen
dollar uitgeeft en er geen geld voor te-
Christo: Wat is kunst? Dat stel ik continu aan de orde".
rugknjgt is dat voor. de kapitalistische,
materialistische geest iets ongehoords.
Maar dit is kunst. Het gaat allemaal om
vrijheid. Absolute vrijheid. Zonder
voorwaarden. Voor niemand hoeven
buigen".
Zwendelaar
In sommige hoeken van de kunstwereld
wordt hij een zwendelaar genoemd. Be
wonderaars hebben hem echter tot de
grootste en origineelste kunstenaar van
deze eeuw gebombardeerd. In 1972
moest Christo heel wat weerstand over
winnen bij de lokale boeren toen hij
aankondigde dat hij dwars door hun
land een hoge, 41 kilometer lange barriè
re wilde opwerpen. Het golvende, glan
zende hek werd een van Christo's be
roemdste werken. In 1983 kwamen die
zelfde boeren naar Miami om de Om
ringde Eilanden te zien: veertien eilan
den langs de kust die Christo had om
FOTO: AP
ringd met enorme stukken roze polyprb-
pyleen.
Christo's vertelt met aanstekelijk en
thousiasme over de filosofie achter zijn
werk. „Het enige wat ik doe is ons
kunstbesef uitdagen. Wat is kunst? Dat
stel ik continu aan de orde". De kracht
van zijn werk ligt ook in het tijdelijke
karakter ervan. „Het vecht ons besef
van de onsterfelijkheid van de kunst en
van onszelf aan. Al mijn projecten wor
den gekenmerkt door wat ontbreekt in
deze laatse decennia van de twintigste
eeuw: uniekheid. Ze dagen de banaliteit
en trivialiteit uit van de wereld om ons
heen, die constant in herhalingen ver-
valj".
Cowboy
Na de kunstacademie te Sofia kwam
Christo via Praag en Wenen in 1958 te
recht in Parijs. Daar begon hij heilige
huisjes omver te schoppen met het in
pakken van objecten. Hij werd berucht
doordat hij de Rue Visconti blokkeerde
met een muur van olievaten. In het
roemruchte jaar 1968 pakte hij onder
meer een fontein en een toren in Italië
in.
Sinds de jaren zestig is de wereld gewend
geraakt aan Christo's scheppingen, en
dank zij de interesse voor zijn werk zijn
de prijzen voor zijn schilderijen geste
gen, „We hebben 45 op de 50 miljoen
dollar weer uitgegeven", aldus Jeanne-
Claude, „maar dat is irrelevant, zeg ik
altijd, omdat we altijd alles uitgeven wat
we hebben".
Er is echter nog genoeg oppositie om
Christo uit te dagen. Thuisbasis New
York lijkt niet geneigd toestemming te
verlenen aan zijn plan van 1980 om een
wandelgang van enorme, gedrapeerde
poorten door Central Park te laten slin
geren. En ook zijn plan uit 1971 om het
Rijksdaggebouw in Berlijn in te pakken
heeft hij nooit kunnen uitvoeren.
Voor het parasolproject had Christo de
toestemming nodig van 452 afzonderlij
ke landeigenaren. „Voor de Japanse boer
is kunst geen schilderij aan de muur.
Het kan een bloemschikking zijn, een
steen in een tuin, het kan een bonsai
zijn. Voor hem is het volkomen begrij
pelijk dat een parasol kunst kan zijn.
Voor de cowboy in Californië ligt dat
heel anders".
Waren in Japan vooral de autoriteiten
fel gekant tegen Christo's project, in Ca
lifornië waren het de boeren die zijn
plannen tegenwerkten. Christo liet zich
niet terneerslaan. Hij leeft voor het mo
ment dat zijn 3100 parasols aan beide
zijden van de Stille oceaan open zullen
gaan, wat volgens berekeningen zo'n 45
minuten gaat duren.
Tot dan wil hij nog niet nadenken over
zijn volgende project. Maar dat komt er
wel, aldus Christo. Op een lezing in San
ta Barbara had iemand hem gevraagd
waarom hij zijn miljoenen niet aan
Aidsonderzoek gaf of iets dergelijks. „Ik
ben kunstenaar", had Christo geant
woord, „en ik zal tot het einde van mijn
leven al mijn geld aan de kunst geven".
(c) The Times
'£eidóe0ouacmt
Kinderen
trachten
zich de
schrijfkunst
eigen te
maken:
zinvolle
bezigheid?
Boodschappenbriefjes, kat
tebelletjes, ansichtkaarten
en een enkele liefdesbrief
worden nog met de hand ge
schreven, maar daar houdt
het al snel mee op.
praktische en esthetische redenen moet
het schrijfonderwijs in stand gehouden
worden, een netjes geschreven brief is
gewoon mooi", valt in deze kring veel
vuldig te beluisteren. „Schrijven is een
vracht van onze cultuur, en valt niet weg
te denken. Het vormt een meerwaarde
in onze no-nonsense tijd", zegt Mieke
Knaapen, docente schrijven. Ook wijst
zij erop dat kinderen vaak hun eigen
aantekeningen niet meer kunnen lezen.
Functie
Niemand, ook de fervente aanhangers
van het schrijfonderwijs niet, ontkent
echter dat er een bepaalde technologi
sche ontwikkeling plaatsvindt die het
schrijven met de hand steeds minder be
langrijk maakt. Schrijven wordt immers
algemeen gezien als een ondersteunend
en dienstbaar vak aan andere vakken.
De zwakke punten van het handschrift
zijn overduidelijk aangetoond.
Toch is het onwaarschijnlijk dat het
pen-schrijven helemaal verdwijnt. Al
leen al het feit dat er eerst letters geleerd
moeten worden voordat men een toet
senbord kan bedienen, is hier een aan
wijzing voor. Ook zal de pen nodig blij
ven voor het eigen gebruik (bijvoorbeeld
het snel maken van een aantekening of
het opschrijven van een telefoonnum
mer) en het intermenselijk verkeer. Hoe
moet je anders duidelijk maken aan de
melkboer dat je twee flessen melk wil
hebben? Of aan je vriendin wil meedelen
dat je even naar de bakker bent? De tijd
dat iedereen een zakcomputertje in de
binnenzak heeft' zitten, duurt nog wel
even. Maar voor dit soort eenvoudige
meldingen is het niet per se nodig dat we
in ijltempo keurig nétjes kunnen schrij
ven.
„Ik vergelijk het wel eens met zeilen of
paardrijden", zegt Lindenaar. „Zeilboten
hadden we nodig om de oceanen over te
steken, en paarden waren nodig om ons
te vervoeren. Dit is niet meer zo. Maar
paardrijden doen we nog steeds, evenals
zeilen. Alleen de functie is anders. Met
schrijven is dat net zo. Ik weet dat ik
een cultuurbarbaar genoemd word, maar
het is niet anders. We ontkomen er ge
woon niet aan dat schrijven met de
hand zijn functie meer en meer verliest.
Helemaal verdwijnen zal het niet, het
krijgt wel een andere functie".
muieren hun gedachten slecht. Boven
dien is schrijven onmisbaar tijdens de
schoolopleiding, de meest elementaire
fase in ieders leven. En schrijven is be
doeld als communicatiemiddel. Niet al
leen met jezelf, maar ook met anderen",
zegt Kwast. Het is hem een doorn in het
oog dat er in de wet op het basisonder
wijs met geen woord gerept wordt over
het aanleren van de technische, vaardig
heid van het schrijven.
Andere voorstanders verliezen zich al
gauw in nostalgische, sentimentele en
cultuurhistorische pleidooien. „Om
a frsjll
dwi lui-
TLmUjM.
evsdu cU
