finale
Hoe ongelukkigen schurken kunnen worden
LIL
LES MISERABLES VAN VICTOR HUGO
■fieidóc ÖouAcmt"
ZATERDAG 23 FEBRUARI 1991
In theater Carré in Amsterdam gaat volgende week
donderdag de bij voorbaat al meest succesvolle
Nederlandse musical 'Les Misérables' in première. Nog
voordat ook maar iemand de musical heeft gezien zijn er
al meer dan 180.000 kaarten verkocht voor de
voorstelling, een record. En de musical, die voorlopig
loopt tot 21 juli, is daarmee nog steeds niet uitverkocht,
haasten de producenten zich te melden. Het is de
voortzetting van het succes dat de musical na de
wereldpremière in oktober 1985 in Londen beleefde. Niet
alleen commercieel, maar ook artistiek. De voorstelling
werd bedolven onder een regen van prijzen, voor zowel
de acteerprestaties als de muziek, en in tal van landen
bekroond als 'beste musical'. Waarbij opvalt dat niet
zozeer individuele acteurs, alswel de hele voorstelling
werd bekroond. Vandaag een verhaal over de
achtergronden waartegen Victor Hugo indertijd de roman
schreef en waarop de gelijknamige musical zich baseert.
GllEHOORrf50 CHaussée 1
Victor Hugo temidden van zijn kleinkinderen. Hij overleefde zijn beide zoonsreden waarom deze
kinderen bij hem verbleven.
Affiche waarop een geïllustreerde uitgave van Les Miserables wordt aangeboden. Het boek was toen al een groot succes.
WUI1
defil
Was
dn ''Trio
wee miljoen mensen kwamen
lem bij zijn begrafenis in Parijs de
laatste eer bewijzen. De schrijver
"ictor Hugo, of liever le Père
^Jugo zoals hij omwille van zijn va-
lerlijke gestalte werd genoemd
;inds zijn terugkeer uit vrijwillige
jallingschap, kon geen kwaad meer
doen. Bij zijn dood in 1885 werd
lij niet alleen gerespecteerd door
iet establishment, de vele liefheb
iers van poèzie, maar vooral ook
ip handen gedragen door het ge
wone volk. Vierentwintig uur lang
:efileerde het langs zijn baar die
as opgesteld onder de Are de
riomphe voordat hij werd bijgezet
/k in het Pantheon, de kerk die de
Franse Republikeinen hadden gere
serveerd voor hun helden.
Een van zijn werken die het meest aan
zijn faam onder het volk hadden bijge
dragen was Les Misérables (De Ellendi-
gen), talloze malen verfilmd en volgende
week als musical te zien, was in 1862
iverschenen toen Victor Hugo nog op
Guernsey woonde omdat hij een hekel
had aan het rechtse bourgeois-bewind in
Parijs. Hij had er met tussenpozen meer
dan twintig jaar aan gewerkt.
Dat gebeurde altijd staande. In Haute-
ville House op Guernsey is die lessenaar
- waarachter hij stond en van waar hij
een magnifiek uitzicht had op het eiland
d vien de zee - nog altijd te zien. Toen
Hugo eenmaal door zijn onderwerp was
gegrepen, waren er dagen dat hij zestien
uur achtereen schreef.
Het idee ervoor was ontstaan in de pe
riode dat Hugo zich had ontpopt als een
sociaal bewogen politicus. Enthousiast
had hij meegeholpen bij de revoluties
van 1830 en 1848, maar tenslotte had
den al deze politieke omwentelingen
weinig of niets uitgehaald. Het lot van
de gewone man was niet of nauwelijks
verbeterd. Toen hij in 1848 in de Kamer
kwam had hij in een aantal meeslepende
redevoeringen - zijn stijl was altijd
groots - gepleit voor gratis openbaar on
derwijs en zinvol werk voor de arbei
ders, maar de rechtse meerderheid in het
parlement had geen behoefte aan zijn
verhalen, bang als ze was voor het ge
peupel dat zich kort na de revolutie van
1848 in oproer te buiten was gegaan.
Groots
Grandes Oeuvres, Grandes Causes. Dat
was de naam van de tentoonstelling in
de Parijse metro in 1985 bij gelegenheid
van de honderdste verjaardag van zijn
dood. Er is waarschijnlijk geen betere
aanduiding voor zijn leven en werk te
vinden. Groot waren zijn literaire wer
ken en indrukwekkend waren de zaken
waarvoor hij zijn leven lang streed.
Hugo was bovendien de meest produk-
tieve Franse schrijver van de vorige
Hugo keerde in 1870 na een bijna twintigjarige ballingschap in Parijs terug. Daar was juist de revolutie uitgebroken. De Commune van Parijs werd bloedig neergeslagen,
maar voordat het zo ver was heerste er massale hongersnood in de stad. dia: pr
eeuw. Dat wil wat zeggen in een tijd
waarin moeiteloos de ene na de andere
foliant verscheen. De eerste editie van
zijn verzameld werk die aan het eind
van zijn leven verscheen, beslaat alleen
al 48 delen en toen bleek nog lang niet
alles gepubliceerd! Na zijn overlijden
kwamen nieuwe dichtbundels aan het
licht, een uitvoerige correspondentie met
zijn maïtresse Julliette Drouet en zijn
zeer omvangrijke herinneringen onder
de titel 'Choses Vues' dat om zijn sobere
niet-pathetische registratie van de vele
dramatische gebeurtenissen waarvan hij
getuige was of een rol in speelde, wel
doorgaat voor een van zijn modernste
werken.
Het grootste deel van zijn oeuvre wordt
in beslag genomen door de vele dicht
bundels en toneelstukken. Een kleine se
lectie van die gedichten zijn generaties
lang aan Franse leerlingen voorgescho
teld en bij vele Fransen geldt hij nog
steeds als de grootste Franse dichter.
Ouderwets
Opmerkelijk voor de eens zo koningsge
zinde en katholieke Hugo was dat hij als
dichter steeds een leidende rol had wil
len spelen, in humanitaire zin wel te ver
staan. Nog voor de term was uitgevon
den had hij zich opgesteld als een sociaal
geëngageerd schrijver. Maar het waren
wel zijn waarden die hij wilde overbren
gen, niet die van de verschoppelingen
voor wie hij het in Les Misérables op
nam.
Naar tegenwoordige maatstaven gere
kend maakt dit paternalisme Les Misé
rables tot een ouderwets werk. Vader
buigt zich over zijn geesteskinderen en
weet uiteindelijk wat goed voor hen is.
Hoe groot is het verschil met die andere
schrijver uit de vorige eeuw die door het
volk op handen werd gedragen, Emile
Zola. Deze registreerde in zijn romans
slechts koel de ellende van het gewone
volk en liet de conclusies over aan de le
zer.
Misschien was het effect van Zola's werk
daarom minder. De burgerij nam er met
afschuw kennis van. Om de verlichte
bourgeois Hugo kon daarentegen nie
mand heen. Wie werd niet tot tranen toe
bewogen door Les Misérables, deze
enorme maar zo ongelijke roman met
zijn tot de verbeelding sprekende figuren
als de dwangarbeider Jean Valjean die,
omdat hij een stuk brood had gestolen,
voor vijftien jaar in de bak verdwijnt,
om bisschop Myriel die hem op het goe
de spoor zet, om de kleine Gavroche die
zingend de dood ingaat.
Lijdenweg
Wat uiteindelijk echter vooral indruk
maakte op het publiek was de eindeloze
lijdensweg van deze Jean Valjean. Een
lijdensweg die exemplarisch leek voor
lieden die om wat voor reden dan ook
aan de rand van de samenleving waren
komen te verkeren en die in de hand
werd gewerkt door de barbaarse Franse
strafwetgeving.
Ook wanneer Jean Valjean zijn straf
heeft uitgezeten, is hij verplicht het gele
paspoort met zich mee te dragen dat
hem blijvend tot misdadiger zal stempe
len, ja tot paria van de samenleving
maakt. Het principe dat in dit strafrecht
gehuldigd werd was namelijk: eenmaal
een dief, altijd een dief.
Ongelukkigen worden tot schurken ge
maakt, merkt Hugo in zijn boek op. Dat
zijn de lieden die werkelijk te beklagen
zijn. Hoe komt het dat ze op elkaar lij
ken en aan wie de fout? Hugo antwoordt
dat dat het gevolg is van de misère waar
in ze verkeren, van de sociale onrecht
vaardigheid, van de onverschilligheid
waarmee ze bejegend worden, van het
onverzoenlijke strafrechtssysteem. En
dan voegt hij er deze remedie aan toe
die hij als politicus zo vaak had aanbe
volen: alleen onderwijs, sociale recht
vaardigheid en een evangelische naas
tenliefde kunnen voorkomen dat onge
lukkigen uitgroeien tot schurken.
Jean Valjean wordt tegen wil en dank tot
schurk. Hij steelt brood omdat hij wil
voorkomen dat zijn neefjes sterven van
de honger. Van een ongelukkige wordt
hij een schuldige, een misdadiger die
daarin volhardt. Maar na de ontmoeting
met de bisschop van Digne, die hem zijn
diefstal vergeeft, boet hij zijn schuld in
door te werken en komt hij zelfs tot aan
zien.
Hij neemt een andere naam aan, brengt
het zelfs tot burgemeester en tot lid van
het Legioen van Eer. Maar de politiein-
specteur Javert blijft in hem de dwang
arbeider zien en als hij na een dramati
sche worsteling met zichzelf zijn ware
identiteit moet prijsgeven om te voorko
men dat iemand op grond van zijn uiter
lijke gelijkenis met hem voor jaren in de
gevangenis verdwijnt, is hij terug bij af,
staat hij opnieuw op straat.
Zijn enige reden om te blijven leven is
het aangenomen dochtertje van een
prostituée, Cosette. Maar als haar vrijer
Marius merkt dat zijn schoonvader een
oude dwangarbeider is, wenst hij niks
meer met hem van doen te hebben. Ge
lukkig komt het vlak voor zijn dood
toch nog goed en kan Jean Valjean als
een heilige de laatste adem uitblazen.
Contrasten
Het is duidelijk dat Les Misérables vol
zit met scherpe contrasten. Het is melo
drama pur sang. Toch wordt het daar
bovenuit getild door de geloofwaardige
innerlijke worsteling van de hoofdfiguur.
Het werk is niet voor niets het epos ge
noemd van een man die lijdt en op een
manier die zeer herkenbaar is.
Het boek is ongelijk genoemd in zijn uit
werking en niet ten onrechte. De slag
van Waterloo wordt er uitgebreid in be
schreven, dit trauma van de Fransen
waar vele naamloze beklagenswaardigen
niettemin de eer van Frankrijk hebben
gered. Zo zijn er meer epische fresco's in
het boek opgenomen. Beroemd is de be
schrijving van de Parijse riolen waar
Jean Valjean de zwaar gewonde Marius
in veiligheid brengt die bij de junirellen
in 1830 bijna om het leven komt.
Uitwerking
Les Misérables miste zijn uitwerking
niet. Een van de concrete gevolgen was
dat voor voormalige gevangenen de ver
plichting tot het dragen van het gele pas
poort verdween. Ze zouden dus niet lan
ger kunnen worden gestigmatiseerd.
Jean-René Pavet, cultureel attaché aan
de Franse ambassade, is er van over
tuigd dat het boek aan een mentaliteits
verandering heeft bijgedragen, niet op de
laatste plaats bij de Franse rechters. In
de samenleving groeide het begrip voor
verschoppelingen als Jean Valjean.
Tekenend voor de invloed die het uitoe
fende was ook het feit dat er meer van
zulke boeken geschreven werden. Dan
moet natuurlijk op de eerste plaats het
werk genoemd worden van Hector Ma-
lot, wiens Sans Familie (Alleen op de
wereld) het succes van Les Misérables
naar de kroon stak, ook al blijft het qua
verbeeldingskracht ver achter bij Hugo's
boek. Maar boeken als Sans Familie
markeerden dat het streven van Hugo
weerklank had gevonden. Hugo moest
niets hebben van kunst omwille van de
kunst. Zij diende in zijn ogen altijd een
hoger doel en dat waren in de laatste de
cennia van zijn lange leven - hij was
met 83 jaar bijna even oud als zijn
eeuw - in toenemende male humanitai
re doeleinden geworden.
PAUL VAN VELTHOVEN
Van Les Misérables zijn maar liefst twee
populaire Nederlandse edities verschenen
(Veen en Bruna). In beide gevallen is het
oorspronkelijke werk ter wille van de
leesbaarheid ingrijpend bekort. Het oor
spronkelijke genie van Hugo 's verhaal is
echter om die reden moeilijk meer terug
te vinden.
