„Kinderen krijgen is iets
anders dan een auto kopen"
M
ETHICUS TEN HAVE
KEERT ZICH TEGEN
'MAAKBAARHEIDSDENKEl
K9M90U "DïllCIWAfC
Prenatale diagnostiek en selectieve abortus kunnen het beeld van de gehandicapte in de samenleving negatief gaan bepalen.
menswaardig bestaan? In dat licht
moet je ook de discussie over de mi
lieuvervuiling plaatsen. Mensen
moeten het besef hebben dat het niet
zozeer gaat om de condities waarin ze
zelf leven als wel om de condities
waarin hun kinderen zullen gaan le
ven. Juist voor die toekomstige gene
raties moet je ervoor zorgen dat de
aarde leefbaar blijft".
Vanuit de maakbaarheidsgedachte
doen mensen ook een onbeperkt
beroep op de geneeskunde. De morele
keuzes dienen echter niet alleen ge
maakt te worden door degene die een
beroep doet op de geneeskunde, ook
de medici dienen hun eigen morele af
wegingen te maken.. Ten Have vertelt
over een kwestie die onlangs in de me-
disch-ethische commissie van het Aca
demisch Ziekenhuis werd behandeld.
Een vrouw van veertig jaar, met drie
kinderen uit haar vorige huwelijk,
klopte bij de gynaecoloog aan om de
sterilisatie ongedaan te maken. Ze had
sinds drie maanden een nieuwe relatie,
met een man die zelf ook drie kinde
ren had. Samen wilden ze een kind als
bezegeling van hun relatie. „Je kunt
nooit zeggen dat de keuze bij de vra
gers van de dienstverlening alleen ligt.
oraal
Ook de medici moeten hun eigen mo
rele afweging maken. Want anders
ontstaat natuurlijk ook terecht het
idee dat de gynaecoloog een soort
loodgieter is die op verzoek van de
cliënt de ene keer de buizen dicht
draait, de andere keer weer open, en
de volgende keer weer dicht".
De 'harde' uitspraken uit de officiële
rooms-katholieke moraal, waarin ook
de methodes van reageerbuisbevruch
ting en kunstmatige inseminatie cate
gorisch afgewezen worden, verklaart
Ten Have eveneens vanuit een verzet
tegen die 'maakbaarheidsfilosofie'.
Trouwens, de katholieke kerk wijst
nog steeds anticonceptie af. „Die uit
spraken worden gedaan vanuit een
pessimistische visie dat het eventueel
in onze maatschappij zo zou zijn dat
kinderen worden beschouwd als een
produkt. Trekje het denken in termen
van maakbaarheid namelijk door, dan
is het kinderen krijgen hetzelfde als
het kopen van een auto. Wanneer het
krijgen van kinderen door de voort
plantingstechnieken onder onze con
trole komt, kun je over kinderen als
een soort produkt denken. Dat gevaar
is misschien wel aanwezig, maar tege
lijkertijd kan ik me moeilijk voorstel
len dat dat voor veel ouders het geval
zal zijn. Wel kan ik me voorstellen dat
er in de aanlooproute van de technolo
gie tot het geboren kind wel op zo'n
mechanische manier over gedacht
wordt. Maar dan heb je het over de
discussies over de status van embry
o's, het doen van experimenten en de
overtollige bevruchte eicellen in het
IVF-proces, de reageerbuisbevruch
ting. In een laboratoriumsituatie be
staat inderdaad een groot gevaar dat
ervan wordt uitgegaan dat zulke eicel
len materiaal zijn die in niets verschil
len van ander materiaal. Die waar
schuwingen gelden voor het eerste sta
dium van de technologie. Maar niet
voor het moment dat die kinderen er
zijn".
Op zijn laatste reis naar Afrika deed
paus Johannes Paulus II de uitspraak
dat er meer kinderen moeten komen.
Zo'n uitspraak wil Ten Have niet geï
soleerd beschouwen, maar in verband
brengen met het sociaal-politieke spre
ken van de kerk, dat niet zo gedetail
leerd, en aanzienlijk progressiever is.
Bijvoorbeeld in de visie hoe je armoe
de moet bestrijden. „In feite zou het
een enorme inzet van ons in het Wes
ten vergen om de omstandigheden te
verbeteren waarin kinderen in ontwik
kelingslanden opgroeien. Kinderen
zijn de toekomst van de samenleving.
Daar moet je de nadruk op leggen.
Heel vaak wordt de redenering ge
volgd dat de honger en de sociale ach
terstand in de Derde Wereld te wijten
is aan de bevolkingsgroei. En wij heb
ben dan een middel om die bevol
kingsgroei te stuiten: 'op grote schaal
anticonceptiemiddelen verstrekken.
F undamenteel
Daarmee kunnen we ons eigen econo
misch bestel, waarin we de daar gepro
duceerde produkten tegen een spot
prijs afnemen, in stand houden. Zo
laat je ons in onze comfortabele posi
tie zitten en hoef je je niet af te vragen
wat een goede oplossing is voor het ar
moedeprobleem".
Op zichzelf zijn moderne voortplan
tingstechnieken als reageerbuisbe
vruchting en kunstmatige inseminatie
niet verwerpelijk, vindt Ten Have.
Maar bij de introductie van nieuwere
technieken dienen er wel enkele fun
damentele ethische vragen gesteld en
beantwoord te worden. Is het voor
veel mensen vanzelfsprekend gewor
den dat je het wel of niet hebben van
kinderen zelf kunt bepalen en ook de
grootte van het kindertal, door de
voortplantingstechnologie zal ook in
de toekomst de kwaliteit van het men
selijk nageslacht volledig beheersbaar
en maakbaar worden gemaakt. De ge
volgen daarvan zijn voor een individu
niet te overzien. Ten Have: „Door de
genetische technologie hebben de
mensen het straks zelf in de hand wel
ke eigenschappen een kind zal hebben.
Dan komt er nog een grotere verant
woordelijkheid bij mensen te liggen.
Het is een stap waarvan individuen
niet meer kunnen overzien wat het op
de langere termijn gaat betekenen. De
eerste stap, het beheersbaar maken
van de kwantiteit van ons nageslacht,
heeft ertoe geleid dat onze kinderen
straks in het jaar 2030 met een gewel
dig verouderde bevolking komen te
zitten. Daarmee komen allerlei maat
schappelijke voorzieningen, zoals pen
sioenen, in het gedrang. Maar ook gaat
de verhouding tussen de generaties
veranderen. Ouderen zullen de toon
aangeven; de functie en de rol van
jongeren zullen veranderen. Wat gaat
dat voor gevolgen hebben? En dat
wordt nog ingewikkelder op het mo
ment dat mensen kunnen bepalen wat
de eigenschappen zijn van een toe
komstige generatie. Hoe kunnen wij
zeggen welke eigenschappen hel
zenlijkst zijn voor die generatie?
weten wij wat over veertig, vijftig
de belangrijkste eigenschappen
Intelligentie? Maar wie zegt mij di
telligentie een eigenschap is die
betere samenleving zal opleveren?
J_/erste stappen
Die ontwikkelingen zijn nu al
De eerste stappen in de richting
ethische consequenties hebben, zij
gezet, bijvoorbeeld door het toepa
van prenatale diagnostiek en select
abortus. De Maastrichtse hoogli
wijst er op dat dit het beeld vandf
handicapte in de samenleving negi
kan gaan bepalen. „Als de rnaatsc
pelijke ontwikkeling in die rick
gaat, wordt het heel moeilijk zelf ij
slissen. Want je hebt de mogelij'
gehad om vóór de geboorte te
vaststellen dat je kind mogoloii
Als je het dan toch geboren laat
den, dan is dat jouw keuze en mtf
ook maar voor de consequenties
draaien. En dan wil de samenle'
daar ook geen voorzieningen
voor treffen. Ik weet niet of W)
mogelijkheden om de kwaliteit
het nageslacht te bepalen ook vers
dig zullen gebruiken. En de same
ving zal zich moeten afvragen of
verstandig is deze nieuwe technie
zonder meer te introduceren; zot
dat we ons afvragen of we dat niet
bepaalde regels en criteria zou
moeten verbinden".
THEO KRAl
Kerstmis
19 9 0
In de huidige tijd lijkt er voor de mens niets belangrijkers
te bestaan dan zijn gezondheid. En de geneeskunde heeft
ongekende mogelijkheden. Hart-, lever en niertransplan
taties of (dubbele) longtransplantaties; de medische techniek heeft het
allemaal mogelijk gemaakt. Ook voor het krijgen ,van kinderen, wan
neer dat langs de natuurlijke weg niet lukt, zijn medische technieken
beschikbaar, zoals reageerbuisbevruchting en kunstmatige inseminatie
door donoren. De voortplantingstechnologie is zover voortgeschre
den, dat in de toekomst zelfs bepaald kan worden wat voor soort kin
deren we kunnen krijgen. Is de mens beter dan God geworden? Hoe
verantwoord gaan we om met het menselijk leven bij de beslissing
kinderen te krijgen, geen kinderen te krijgen, of een beroep te doen
op die voortplantingstechnologie? Prof. Henk ten Have, bijzonder
hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Limburg vanwege de Radboud-
stichting, heeft daar zo zijn gedachten over. „De moderne mens
dreigt het slachtoffer te worden van de illusie dat zijn gezondheid en
het menselijk bestaan maakbaar is".
Een illusie, waarin voor het besef van
God, de onvolmaaktheid en de eindig
heid van het menselijk bestaan geen
plaats meer is. Voor de medicus en fi
losoof (Henk ten Have (39) promo
veerde in beide disciplines) staat het
vast dat de 'obsessie' voor de gezond
heid die we in onze westerse cultuur
zien, te maken heeft met de wijze
waarop we aankijken tegen leven en
dood.
Als in een samenleving het geloof in
het hiernamaals verdwenen is, wordt
het hiernumaals vreselijk belangrijk.
Het hier en nu is het enige leven dat
telt, dus moet ten koste van alles wor
den geprobeerd dat leven te verlengen.
Alles moet uit het hier en nu gehaald
worden. Ten Have: „Het verdwijnen
van het perspectief na de dood leidt
ertoe dat vóór de dood het fysieke be
staan en de gezondheid automatisch
alle aandacht, alle energie en inzet
krijgen. Mensen kunnen in feite hun
gezondheid niet meer relativeren. Als
er geen perspectief meer is, geen leven
na de dood, dan kun je alleen maar
krampachtig proberen die dood zoveel
mogelijk uit te stellen. En de gezond
heid zo hoog mogelijk op te kalefate
ren. Daarmee worden we slachtoffer
van een illusie".
Want de dood wint het altijd, en de
strijd daartegen zal de geneeskunde
nooit winnen, aldus de Maastrichtse
hoogleraar, die zich gespecialiseerd
heeft in de medische ethiek. „Ziekte
zal de geneeskunde nooit kunnen
voorkomen. Ze kan alleen het mo
ment waarop we ziek worden en de ef
fecten van die ziekte uitstellen. Maar
uiteindelijk, ook als er een therapie ge
vonden zou worden tegen kanker en
hart- en vaatziekten, zal er wel een an
dere aandoening zijn waaraan we
overlijden".
Toch wordt vanuit de gedachte dat
onze gezondheid maakbaar is een
haast onbeperkt beroep gedaan op de
geneeskunde: die moet alles beschik
baar stellen wat ze aan technieken in
huis heeft. Existentiële ervaringen van
geboorte, ziek-zijn, lijden, veroudering
en sterven worden zo omgezet in tech
nische problemen, waarvoor de ge
neeskunde de oplossing moet aandra
gen.
nderen
Ook bij het krijgen van kinderen
speelt het idee dat het menselijk be
staan maakbaar is een grote rol. Sprak
je vroeger over kinderen als een ge
schenk, nu 'neem je een kind'. Sterker
nog, de uitdrukking 'een kind maken'
behoort voor veel mensen al tot het
normale spraakgebruik.
Ten Have: „Je kunt nu zelf volledig
bepalen of je wel of geen kinderen
wilt, hoeveel kinderen, en in de toe
komst misschien ook wat voor kinde
ren je wilt. Tegelijkertijd zie je in uit
spraken van de rooms-katholieke kerk
de andere kant benadrukt: het krijgen
van kinderen is niet maakbaar, het is
een gegeven, het is een genade, het is
iets wat je toebedeeld wordt. Beide po
sities zijn extreem. We weten ook wel
dat de vraag of je kinderen krijgt en
wat voor kinderen je krijgt, niet volle
dig beheersbaar is. Mensen willen mis
schien ook helemaal niet zo ver gaan
dat ze op al die voortplantingstechnie
ken een beroep doen. Op een gegeven
ogenblik trek je zelf een grens. Hoever
wil je gaan? Aan de andere kant is het
ook niet helemaal een gegeven waar je
geen invloed op kunt uitoefenen, zoals
de kerk dat zegt. Maar waar het om
gaat is dit: hoe gaan wij om met de
mogelijkheden die we hebben om kin
deren te krijgen? Hoe verantwoorde
lijk zijn we dan? Door welke uitgangs
punten zouden we ons laten leiden?".
Zelf formuleert de medisch ethicus
daarbij een uitgangspunt dat veel
mensen zullen onderschrijven en dat
ook door kerkelijke uitspraken op dit
gebied ondersteund wordt. „Kinderen
zijn wezens die zich moeten kunnen
ontwikkelen tot volwaardige mensen.
De omstandigheden waarin kinderen
geboren worden, moeten zodanig posi
tief zijn dat ze tot volwaardige indivi
duen kunnen uitgroeien. Dat is de re
den waarom er in kerkelijke standpun
ten elke keer weer de nadruk op wordt
gelegd dat er een huwelijk moet zijn,
een liefdesrelatie, een relatie waarin
een vruchtbare voedingsbodem be
staat voor het krijgen van kinderen".
^Menswaardig
Dat ethische uitgangspunt strekt ver
der dan alleen de opvoeding binnen
een liefdesrelatie of gezin. Het heeft
ook een maatschappelijke kant. „Zijn
we, op het moment dat we besluiten
kinderen te krijgen, niet voor meer
verantwoordelijk dan alleen het feit
dat zo'n kind in die kleine kring goed
wordt opgevoed?", vraagt Ten Have
zich retorisch af. „Hebben we ook niet
de verantwoordelijkheid ervoor te zor
gen dat de maatschappij waarin onze
kinderen groot worden, evengoed die
kwaliteiten heeft die leiden tot een
Prof Ten Have: ..De
moderne mens dreigt het
slachtoffer te worden van
de illusie dat ziin
gezondheid en het
menselijk bestaan
maakbaar is".
FOTO: PAUL MELL4.4RT
