Bernardo Bertolucci
ontvlucht immer het
'verstikkende' Westen
I
mal
Ie
„Ik ben bezig mijn
grenzen te verleggen"
Cfiidóe Qowumt
r
ZATERDAG 8 DECEMBER 1990 PAGINA 27
LONDEN - De eerste woorden die
Bernardo Bertolucci na de gebrui
kelijke beleefdheidsfrasen zegt,
zijn: „Ik houd er niet van om over
mijn levensvisie te praten". Zoals
later blijkt is deze openingszet niet
zozeer een truc om de interviewer
af te schrikken, maar meer een te
ken van zijn ongemakkelijkheid.
„Hij heeft er een ontzettende hekel
aan mensen te ontmoeten die hij
niet kent", zegt een vriend van de
filmregisseur. „En dat heeft niets
met beroemd-zijn te maken, hij is
gewoon verlegen".
De grote man van de Europese film is
verrassend jong, 49 jaar, en ziet er ook
nog jonger uit. Gezien zijn staat van
dienst zou je denken dat hij ouder moet
zijn. Het is immers al achttien jaar gele
den dat hij 'Last Tango in Paris' maakte,
de film die iedereen (ondanks het veel
grotere succes van 'The Last Emperor'
met zijn naam blijft associëren.
Zijn commerciële succes, waarvoor hij
niet naar artistieke compromissen heeft
moeten zoeken, mag dan garant staan
voor hoge bezoekcijfers, het gaat gepaard
met ..het schuldgevoel succesvol te
zijn". Blijdschap, ja. Maar niet zonder
gemengde gevoelens. De negen Oscars
die hij won voor The Last Emperor
staan thuis in Rome of in West-Londen
stof te vergaren. Ze maken zijn succes
nog moeilijker verteerbaar.
..Succes, zoals mijn arme oude vriend
Alberto Moravia, die een tijdje geleden
is overleden, altijd zei, succes is een erg
zware maaltijd. Je moet die naar binnen
zien te werken en dan je spijsvertering
de tijd geven. Dan kan je ervan genie
ten. Maar er is een prijs die je moet be
talen wanneer succes een overdosis
wordt - en misschien waren die negen
Oscars een beetje te veel".
Ze waren in ieder geval genoeg om de
geestdriftige winnaar tijdens de uitrei
king een toespraakje te laten houden dat
het publiek, dat het gebruikelijke brok in
de keel verwachtte, verwilderd achter
liet. Als New York de Big Apple was, zo
zei hij, dan was Hollywood de Big Nip
ple, de Grote Tepel. Bertolucci, een
overtuigd Freudiaan en al 20 jaar in psy
cho-analyse, legde later geduldig uit wat
hij had bedoeld met zijn duistere opmer
king. De negen Oscars waren „een heel,
heel grote borstvoeding voor ons alle
maal". En toen: „Een grapje hoor..."
'The Last Emperor' was meer dan alleen
een fenomenaal succes. Het was het be
wijs „dat je in Europa een grote, specta
culaire film kunt maken en toch onaf
hankelijk kunt zijn". Bijna iedereen die
meewerkte aan de film was Italiaans,
maar het was „mijn Chinese film, ik heb
een soort liefdesrelatie met China". Dat
zei hij in 1987. Door de gebeurtenissen
van de afgelopen jaren liggen de verhou
dingen nu wat anders.
China
'The Last Emperor' was niet alleen het
peroonlijke verhaal van de laatste keizer
van China Pu-Yi, maar ook een geschie
denis van China zelf. Het was volgens
kenners Bertolucci's eerste optimistische
film, „de reis van de duisternis naar het
licht".
Wat waren zijn gevoelens na de gebeur
tenissen op het Plein van de Hemelse
Vrede? „Ik voelde me verschrikkelijk,
afschuwelijk. Als je in China geweest
was tussen 1984 en 1986... In drie jaar
tijd vonden daar de meest ongelooflijke
veranderingen plaats. In 1986 lachten de
mensen echt. Hoe het ook zij, toen
kwam het Plein van de Hemelse Vrede,
dat was ontzettend pijnlijk, vooral denk
ik voor iedereen die het proces had mee
gemaakt dat het land zich open ging stel
len, omdat we allemaal geloofden dat
China dat kon. En toen kozen deze fan
tastische jonge Chinese studenten ervoor
zich op te offeren".
Opofferen? „Want ik denk dat op een
bepaald moment, toen het Plein al meer
dan een maand bezet was, toen de hele
wereld geraakt was door hun emotie,
hun woorden..." Betrolucci zoekt moei
zaam naar woorden. „De partijsecretaris
ging naar ze toe en vroeg hen huilend
weg te gaan, omdat hij wist wat er zou
gaan gebeuren. En ik vraag mezelf soms
af of hel niet een soort politieke misre
kening was om te blijven. Misschien
hadden ze politiek gezien beschaafder
moeten zijn..." Hij stopt even. „Maar ze
waren nog jong en niemand kan van een
student verwachten dat hij politiek be
schaafd is. En dus zijn ze uitgeroeid, en
er was niet alleen het bloedbad, maar
helaas stapte het hele land iets van vijf
jaar terug".
Shanghai
Bertolucci is uitgenodigd door de Chine
se autoriteiten om de roman 'La Condi
tion Humaine' van André Malraux te
verfilmen, een boek over de opstand in
Shanghai in de jaren twintig, toen
Tsjang Kai-Tsjek een bloedbad aanricht
te onder de communisten die zijn bond
genoten waren. „Het is een prachtig
boek, de revoluties en liefde hebben het
zelfde soort vuur". Een film die smeekt
Drie
westerlingen in
de woestijn,
onder de
beschermende
hemel van
Bertolucci's
'The Sheltering
Sky'.
FOTO: PR
door hem gemaakt te worden, maar een
film die Bertolucci niet kan maken. „Ik
heb gezegd dat ik dat niet kan tot de
dingen veranderen. Ik kan niet naar Chi
na gaan en filmen - en het regime ac
cepteren. Geen sprake van. En God weet
hoeveel het me kost dit te zeggen, want
ik houd van China".
Hij houdt ook van Italië, maar na de
film 'Tragedy of a Ridiculous Man'
(1981) heeft hij gezworen daar nooit
meer een film te maken. „Toen ik de
film maakte was het een erg, erg onge
lukkig land en dat was besmettelijk. Het
was het einde van een donkere periode
van terrorisme en iedereen verdacht el
kaar".
Hij slaat met zijn hand op het bureau.
„Italië is schitterend: het land schakelt
van zo'n situatie over naar een enorme
economische opleving en het leven is er
de afgelopen tien jaar één groot feest ge
weest". Zijn woorden zijn niet gespeend
van ironie, al is die niet bitter. „Het le
ven is gewoon één groot feest en daarom
hebben we de wereldkampioenschappen
voetbal verloren. We waren er te zeker
van dat wc zouden gaan winnen. Ons
team was briljant, zag er goed uit en was
te neurotisch om te winnen".
„Ik zou preciezer moeten zijn; Het zou
voor mijn gevoel voor mij'nu niet alleen
moeilijk zijn een film in Italië te maken,
maar het zou moeilijk voor mij zijn een
film te maken in de westerse samenle
ving".
Boerencultuur
'Novecento' (1976), zijn meest openlijk
politieke film, zijn „grote eerbetoon aan
de Italiaanse communistische partij",
heeft hij indertijd gemaakt „omdat ik
wilde verifiëren dat de boerenculfuur
nog steeds levend was". Nu is die on
miskenbaar dood. „Die systematische,
constante vernietiging van schitterende
kleine plaatselijke cultuur van de afgelo
pen tien of vijftien jaar verveelt me. Ik
denk dat het erg vervelend is om onder
deze monocultuur te leven".
„Ik praat nu niet over de oude, geliefde,
decadente, bourgeoisie die er een potje
van maakte. Het is iets anders, de con
sumptiemaatschappij". De schuld ligt,
zo concludeert hij, misschien wel deels
bij de televisie, „een fletse imitatie van
de bioscoop, een vulgaire imitatie van
theater".
Het ter ziele gaan van de klassenstrijd is
volgens Bertolucci te betreuren: „Wat er
nu gebeurt is dat er een monocultuur is
die er hard aan werkt om de klassen af
te schaffen. Op de markt zijn er geen
klassen meer om beter te kunnen verko
pen. Op de markt zijn er geen klassen
meer omdat wat de mensen gezegd
wordt te kopen voor iedereen hetzelfde
is".
Ideologieën
„Ik voel me een beetje in het luchtledi
ge... Mijn woordenschat, mijn vocabu
laire, alles, is gebaseerd op de vele jaren
dat ik geloofd heb in een maatschappij
met ideologieën... En nu lijkt het, ach, ze
waren tot voor kort communistisch en
nu zijn ze volkomen uit de mode".
Heeft hij zijn vroegere communistische
overtuigingen opgegeven? „Ik geef niks
op. Ik weet niet of er nu iets op te geven
is".
Bevindt hij zich momenteel in een ideo
logische woestijn, zijn nieuwste film,
'The Sheltering Sky', speelt zich af in
een echte. Hij begon aan deze mooie,
pijnlijke verfilming van de Paul Bowles-
roman voor de val van de Berlijnse
muur. Bertolucci's reis in de Sahara is
een ontsnapping aan de verstikkende
„monocultuur" van het Westen. De
hoofdpersonen Kit en Port (gespeeld
door Debra Winger en John Malkovich)
proberen met hun reis te ontsnappen
aan de toenemende, oprukkende gelijk
heid en eentonigheid van landen en
mensen. „Je hebt gelijk. Je hebt gelijk",
zegt Port aan het begin van de roman en
hun reis. „Alles is grijs en het zal nog
grijzer worden. Maar sommige landen
zullen de plaag langer weerstaan. Je zult
het zien, in de Sahara hier..."
Leegte
In zijn jeugd heeft Bertolucci een filmpje
gemaakt over het boerenntueel van de
varkensslacht. rauw, levensecht en bloe
derig. De film ontstond, zo zegt de fil
mer. uit een behoefte „de emotionele
waarheid van de omgeving" te vertellen.
Die behoefte heeft hij kennelijk nog
steeds. Hij heeft besloten de psycho-sek-
suele pijn van de twee gekwelde intellec
tuelen in The Sheltering Sky weer te ge
ven door „over ze te vertellen door hun
Bertolucci
(links) en Paul
Bowles,
schrijver van
'The Sheltering
Sky'.
FOTO: PR
sensuele impact in plaats van hun psy
chologische conflicten... In plaats van
diepgaande gesprekken is er de dialoog
van de lichamen, hun huid. hun zweet
en hun lichaamsgeur".
Niet dat 'The Sheltering Sky' gezien
moet worden als een actiefilm, zelfs niet
op de waardige, spectaculaire manier
van 'The Last Emperor'Bertolucci heeft
herhaaldelijk te kennen gegeven dat hij
er naar streeft iedere film anders te ma
ken dan de vorige. Zijn enorme luchten
en zandshots zijn er niet om gevuld te
worden, maar om de leegte te tonen.
Dit kan ook gezien worden in het kader
van Bertolucci's campagne tegen de tele
visie. De televisiekijker is gewend aan
een constante afvuring van stimuli en
beelden: Bertolucci heeft de grootste
ruimte nodig om een minimum aan ai
tie te laten zien. in een dromerig traag
tempo. De actie in de film voltrekt zich
in het innerlijk van de mensen. 'The
Sheltering Sky' is een melodrama van de
ziel.
The Sheltering is een erg literaire roman.
„Mark Peploe (Bertolucci's zwager en
mede-schrijver) en ik wilden de litera
tuur echt kwijt omdat naar mijn gevoel
de literatuur altijd de aandacht wegnam
van de hoofdpersonen. Ze zijn altijd aan
het denken, er zijn ontzettend veel mo
nologues intérieurs en dat wilde ik alle
maal kwijt. Het was als een sluier waar
de camera niet doorheen kon breken. En
wat gebeurde er? Vlak voor we begon
nen met filmen, dachten we: 'o mijn
God. waar is de literatuur?' En we dach-
ten:'We zijn in Tangiers, Paul Bowles is
hier. Laten we vragen of hij komt, of hij
erbij wil blijven, zodat de literatuur aan
wezig is".
'The Sheltering Sky' is zoals Bertolucci
zegt. „un film molto doloroso". Maar
het is zeker geen pessimistische film.
Bertolucci's „dolore" wordt getemperd
door zijn onsentimentele oprechtheid,
zoals zijn intellectuele getheoretiseer ge
nuanceerd wordt door zijn absolute pre
tentieloosheid. „En weet je, ik denk dat
je niet kan liegen tegen de camera, dus
wat voor verhaal je ook vertelt, waar ge
beurd of niet, zelfs al speelt het zich in
het verleden af - met specifieke costu-
mering of een exotische omgeving -, je
bent altijd bezig met de filmwaarheid.
Want wat je filmt voor de camera is de
waarheid".
NIGELLA LAWSON
(c) The Times, Londen
BABETTE VAN VEEN IN
EERSTE VADERLANDSE 'SOAP'
Met een zucht van verlichting trok Babette van Veen (22) twee jaar geleden de deur
van de Antwerpse Toneelschool achter zich dicht. De wijze lessen van ongetwijfeld
even wijze theaterdocenten konden haar gestolen worden. Onder de hete lampen van
Joop van den Endes TV-studio in Aalsmeer kwamen haar sluimerende toneelverlan
gens bovendrijven. De 'soap'-serie 'Goede tijden slechte tijden' op RTL 4 beschouwt
de dochter van Herman van Veen als haar doorbraak in de vaderlandse huiskamers.
Ondanks de kritieken die steevast in mineur klinken.
AALSMEER - Vijf avonden per week
verkneukelen een paar miljoen Neder
landers zich over het dagelijks bestaan
van enkele families in 'Goede tijden
slechte tijden'. Weggedoken in de bank,
een dampende warme prak op schoot.
Als we dc kijkcijfers mogen geloven weet
deze dertig minuten durende 'soap' aar
dig wat verstrooiing te brengen.
Soap. het lijkt intussen een toverwoord
te worden in televisieland. Oorspronke
lijk waren deze korte programma's
slechts bedoeld als aangename onderbre
king van twee reclameshols. Simpele in
triges in doorsnee-huishoudens, makke
lijk te volgen, even makkelijk te missen.
Dat de scherpe tongen van tv-recenscn-
ten weinig heel laten van deze 'flut-se
ries' neemt Babette van Veen, die de rol
van Linda Dekker speelt, maar voor lief.
„Wij maken in één dag drie keer zoveel
opnamen dan bij andere produkties. Zij
hebben vijf keer zoveel geld cn tijd om
in alle rust een mooie serie in elkaar te
zetten die ook nog diepgang heeft. In
Nederland zijn we soaps niet gewend.
RTL 4 is de eerste omroep die ermee be
gint".
Het is hard werken geblazen voor de
grotendeels jonge ploeg. Met de glamour
van jong aankomende tv-sterretjes valt
het tegen. Babette van Veen zei pas na
enig aarzelen 'ja' tegen RTL 4. „Je werkt
hier van 's morgens tot 's avonds in een
zenuwslopend ritme. Al mijn dagen zijn
tot juni volgepland, dan hebben we 200
afleveringen gedraaid. Wat ik een beetje
benauwend vind is het 'plantjes-gevoel'
dat je in de studio krijgt. Ik zit hier hele
dagen en weet niet eens te vertellen wat
voor weer het buiten is."
Maar de poort naar een theaterloopbaan
stond op een kier en 'Goede tijden slech
te tijden' duwt hem hopelijk nog een
beetje verder open. „Ik heb er een to
neelstuk over Zuid-Afrika en een rol in
de film 'Intensive Care' voor laten schie
ten. Met RTL ben ik tenminste voor een
vol seizoen verzekerd van werk. Ik was
het een beetje moe om telkens maar
voor een paar maand te weten waar ik
aan toen ben".
En het valt haar al met al niet vreselijk
moeilijk. „Ik leer heel snel werken, in
een strakke discipline. Ik verleg nTn
grenzen, want je wordt hier constant in
het diepe gegooid en dan is het echt
zwemmen of verzuipen. Ik heb het ge
voel dat ik nu bezig ben met het vak dat
ik altijd zou willen uitoefenen".-
Spijt van haar resolute afscheid van de
toneelschool kent ze niet. Behalve een
paar goede vrienden hield Babette er
nie\ zulke prettig herinneringen aan
over. „Het ontaardt op toneelscholen
vaak in onderlinge competitie tussen'de
studenten. Je moet presteren, het lijkt of
de lol in het spelen er niet meer toe
doet. Na twee jaar was ik het beu en wa
ren ze mij beu". Ze probeerde zich her
en der zich in hetvak te 'wurmen',
speelde in de Vlaamse produktie 'Blue
berry Hill', de musical 'Tarzan' en '12
steden. 13 ongelukken', het voorlich
tingsprogramma over verkeer van de
VARA.
Heeft ze praktische raad nodig dan klopt
ze wel bij haar toneel vrienden aan. Of
bij haar vader natuurlijk. Toch wil ze
het bewijs van haar kunnen zélf leveren.
„Voor mij maakt het geen verschil dat
mijn vader bekend is. Ik merk dat ande
re mensen er tegenop kijken of jaloers
zijn. Ik heb er echt niks aan dat hij in
het vak zit en ik toevallig ook Van Veen
heet", gebaart ze schouderophalend.
Wat ze na de eerste Hollandse soap gaat
ondernemen staat nog open. Het liefst
zou Babette een zangcarrière beginnen
maar tot voor kort voelde zc zich er nog
niet klaar voor. Soms bekruipt haar een
venijnige gedachte. „Ik hoop maar dat
het slechte image van soap-series bij cri
tici in ons land niet terugslaat op mijn
toekomst. Want ik kan wel een film- of
theatercarrière willen, ik weet ook heel
goed dat ik aan de genade van dat we
reldje ben overgeleverd."
ANNE MARIE VAN DER KOLK
