Zoon van
Anna Paulowna,
meer een
Romanov
dan een Oranje
'finale
Baker en Bush plaveien voor elkaar weg naar Witte Huis
KONING WILLEM III LEEFDE IN DE
VERKEERDE TIJD EN IN HET VERKEERDE LAND
Onderontwikkeld
Thorbecke
Matti
Noodlot
Stalen blik
Kwajongens
Campagne-leider
Herdershond
Ccidóc Sou/umt
ZATERDAG 8 DECEMBER 1990 PAGINA 25
)EN HAAG - Honderd jaar gele
ien, op 23 november 1890, over-
eed koning Willem III op 73-jarige
eeftijd. Hij was de vader van ko-
lingin Wilhelmina, de 'Moeder des
Vaderlands' en de oudste zoon van
De Held van Waterloo', koning
Villem II. Daarmee vergeleken
loen de bijnamen 'Waterheld van
Iet Loo' en 'Koning Gorilla' voor
iVillem III op zijn minst spottend
lan.
op 19 februari 1817 als Willem
llexander Paul Frederik Lodewijk van
)ranje Nassau Romanov in Brussel ge-
toren erfprins had het er dan ook naar
emaakt. Uit en thuis ontpopte hij zich
Is een opmerkelijk mens. Dat is dan
log onderkoeld gezegd want hij bleek
rg talentvol in het veroorzaken van
chandalcn. Behalve hartelijk en vrijge-
ig was hij ook ongeremd en opvliegend
an aard. Als zoon van Anna Paulowna,
e dochter van tsaar Alexander I, was
ij dan veel meer een Romanov dan een
)ranje.
.ang voordat zijn vader (in 1849) over-
:cd had Willem III al laten weten wei-
lig voor het koningschap te voelen. Om-
lat onder koning Willem II nogal wat
eld over de balk was gesmeten, had het
tarlemcnt hem in zijn nadagen feitelijk
indcr curatele gesteld. Toen hij een jaar
ater toch koning werd, had Willem III
ijn afkeuring van de liberale grondwet
ian 1848 al veelvuldig en onverholen la-
en blijken. Door deze 'inbreuk op mijn
oninklijke rechten' bleef er tot zijn
lood een ruzie-achtige sfeer bestaan,
ïovendien was zijn huwelijk met Sophie
an Wurttemberg verre van gelukkig,
let koningspaar leefde veelal gescheiden
i het kwam zelfs tot een formele schei-
ing van tafel en bed. Sophie was een
lijzonderc vrouw, begaafd, levendig en
eestig, die zich laafde aan internationa-
contacten. Zij overleed in 1877, 59
aar oud. Ook de contacten met zijn
oons lieten te wensen over. Willem III
rleefde zowel Willem, Maurits als
Uexandcr. Ze werden respectievelijk 39,
cn 33 jaar.
let huwelijk dat Willem III (toen 62) en
:mma van Waldeck Pyrmont (toen 21)
n 1879 sloten was wel gelukkig en reeds
wee jaar later werd hieruit Wilhelmina
inboren. De koning had een nierkwaal
n verbleef in deze periode voornamelijk
op paleis Het Loo, waar koningin Emma
hem tot zijn dood verzorgde.
Weliswaar in het bezit van winstgevende
koloniën ver overzee was het Koninkrijk
der Nederlanden ten tijde van Willem
III een onderontwikkeld land. Zeer veel
Nederlanders - zowel plattelanders als
stedelingen - waren arm en leefden op
de rand van het bestaan, geteisterd door
de gevolgen van slechte voeding en huis
vesting. Het merendeel van onze voor
ouders kreeg nauwelijks of geen onder
wijs en door het a-sociale belastingstelsel
- dat juist het meest drukte op de min
der gegoeden - was er niet veel voor no
dig om deze behoeftigen over de rand
heen te duwen.
Dal gebeurde dan ook regelmatig en op
grote schaal door rampen (stormen,
overstromingen, branden), strenge win
ters of epidemieën. Het aantal paupers
nam er regelmatig door toe. Bovendien
groeide de bevolking tussen 1815 en
1850 aan van 2,2 tot 3.05 miljoen, een
toename van 38 procent. De werkgele
genheid kon in het technisch achterlijke
Nederland -ook volgens de maatstaven
van die tijd - hiermee geen gelijke tred
houden.
In verhouding was het ook voor ons
vorstenhuis in die tijd armoe troef. In
baar geld had de nalatenschap van koop
man-koning Willem I in 1843 nog 34
miljoen gulden bedragen. Door het fi
nanciële wanbeleid onder Willem II ging
daar in de zes jaar dat hij regeerde nog
eens een tiental miljoenen vanaf zodat
Willem III zijn dochter Wilhelmina - na
aftrek van successiebelasting - in 1890
'slechts' vijf miljoen gulden kon nalaten.
Tegenover de omringende vorstenhuizen
was dat een lachertje. Ten tijde van Wil
lem III was m Groot Brittannie konin
gin Victoria aan het bewind, had Duits
land keizer Wilhelm I (met zijn 'ijzeren'
kanselier Otto von Bismarck) en laafde
België zich onder koning/ondernemer-
/grootgrondbezitter Leopold II van Sak
sen Coburg Gotha aan de weldadigheden
die Zaïre (het toenmalige Congo) bood.
Hoewel de Nederlandse koopmansgeest
spreekwoordelijk was, bleek daar in het
tweede deel van de vorige eeuw bitter
weinig van. Dat kwam niet in de laatste
plaats door de leiding van het land en
dan met name door de onenigheden die
zich tussen Thorbecke - de Lubbers van
die dagen - en koning Willem III voor
deden. 'Thor' was pro-Duits (eigenlijk
pro-Pruisisch) en dat kon van Zijne Ma
jesteit niet bepaald worden gezegd. Die
was pro-Frans en beschouwde de Franse
koning Napoleon Bonaparte als het be
langrijkste bolwerk tegen het weer opko
mende rode gevaar. De Franse revolutie
was óók in Parijs begonnen. In de ogen
van de Nederlandse koning was deze
Napoleon de stabiliserende factor in de
woelige Europese politiek. En als iemand
het opkomende Pruisen in bedwang zou
kunnen houden, was hij het wel...
Nadat Napoleon Ie Petit (volgens de
schrijver Victor Hugo) in december
1852 keizer was geworden zag Willem
zich in deze zienswijze gesterkt. Geheel
op eigen initiatief stuurde hij een Neder
landse militaire missie naar de Franse
hoofdstad om de keizer uit naam van
Oranje te begroeten en 'om kennis te ne-
Koning Willem III met dochter Wilhelmina.
men van de organisatie en de doeltref
fendheid van het Franse leger'.
Hoe Thorbecke en zijn mede-ministers
reageerden toen zij deze verbijsterende
tijding vernamen, laat zich eenvoudig
raden. De paniek in Den Haag was
groot. Nog meer bewondering, maar dan
heel anders gericht dan voor de Franse
keizer, koesterde koning Willem III voor
diens beeldschone Spaanse gemalin, een
toen omstreeks vijfentwintigjarige gravin
van enigszins onduidelijke afstamming.
Koningin Sophie, altijd geneigd het plat
vloerse in de motivaties van haar ko
ninklijke echtgenoot naar voren te bren
gen, had nog een andere verklaring voor
diens vriendschappelijke gevoelens ~ten
opzichte van Frankrijk. Zij gaf die onder
meer weer in een brief aan een vriendin:
„De vrouwen in wier netten de koning
verstrikt is, hebben hem zo totaal ver
franst dat de ministers de grootste moei
te hebben zijn goedkeuring te krijgen
voor het nemen van militaire voorzorgs
maatregelen tegen een eventuele aanval.
Die vrouwen zijn een machtig wapen in
de handen van wie hen gebruikt". In
modernere tijden zou men de amoureu
ze activiteiten van Willem III een 'vei
ligheidsrisico' hebben genoemd.
Behalve dat ze een veiligheidsrisico wa
ren zouden de escapades van de koning
ook het voortbestaan van de dynastie in
gevaar brengen. Toen kroonprins Wil
lem, de oudste zoon van Willem III en
koningin Sophie, zijn voorkeur voor
Anna Mathilde (Matti) gravin van Lim
burg Stirum als zijn toekomstige echtge
note kenbaar maakte liet de koning geen
middel onbeproefd om de prins daarvan
af te brengen.
Eerst was de gravin was niet hooggebo
ren genoeg en toen de Staten-Generaal
dat wel door de vingers wilden zien,
gooide de koning het op het feit dat zijn
zoon aanzienlijke (speel)schulden had.
Die zouden weliswaar door een nationa
le huwelijksgift kunnen worden gladge
streken, maar Willem III was niet te ver
murwen. Daarbij kwam nog dat prins
Alexander, de elf jaar jongere broer van
de kroonprins, niet voor nakomelingen
zou zorgen. In Haagse kringen werd
voor zeker aangenomen dat Alexander
'van andere onnatuur' was.
Over de werkelijke reden van de hard
nekkige weigering van Willem III doen
sindsdien talrijke verhalen de ronde.
Eén van de waarschijnlijkste is dat de
koning hierdoor bloedschande voor
kwam. In zijn vroegere leven, juist in de
tijd van zijn scheiding van Sophie (rond
1853), trad hij vaak op met Julie Barre,
de moeder van Mattie. Samen werden
zij toen vaak in het uitgaansleven van
die dagen gezien...
Volgens zijn biograaf J.G. Kikkert is het
Willems noodlot geweest, dat hij in de
verkeerde tijd leefde èn in hel verkeerde
land. Als 18e-eeuwse 'Landesvater' in
FOTO: SP
één der vele Duitse staatjes vóór de tijd
van Napoleon, had hij uiterst geslaagd
kunnen zijn. Zijn optreden kon even
minzaam als indrukwekkend uitvallen.
Zijn sterke punten lagen daar. waar men
deze op die plaatsen en in die periode
gaarne zag.
Willem bezat veel gevoel voor vorstelijk
decorum, dat belangrijker schijnt te
moeten zijn naarmate het aantal inwo
ners en het beheerste oppervlak geringer
is. Hij was een bedrijvig uitreiker van
onderscheidingen en hield zorgvuldig
toezicht op de naleving van de gebruike
lijke vormen. Zo stelde hij het dragen
van ambtsketens voor burgemeesters
verplicht...
Wellicht, schrijft Kikkert, zou Willem
ook beter tot ontwikkeling zijn gekomen
in latere tijd, hoe ongërijmd dat op het
eerste gezicht lijkt. In een eeuw van foto,
film cn televisie zou hij zijn uiterlijke
kwaliteiten tot op gevorderde leeftijd
hebben kunnen uitbuiten: een grote,
rechte, rijzige koning met reeksen deco
raties op de brede mannenborst, met een
fraaie diepe stem, die gevoelige dingen
tot het volk zegt. In een tijd waarin voor
staatshoofden uiterlijk en presentatie be
langrijker zijn geworden dan inhoud,
zou koning Willem III, voorzien van be
kwame adviseurs, een uiterst populaire
koning hebben kunnen zijn...
WESSEL POST
J.G. Kikkert. Koning Willem III 1817-
1890 Biografie. Uitgeverij Het Spectrum
BV, Utrecht. Prijs 59,90.
VASHINGTON - De loopbaan
'an de Amerika's minister van bui-
enlandse zaken James (zeg maar
im) Baker is niet los te zien van
Ie carrière van zijn hartsvriend se-
lert 35 jaar: George Bush. Al in de
aren vijftig stonden de twee als
luo op de tennisbaan van de elitai-
e Houston Country Club in
exas.
)e jonge James Baker was in Houston
dvocaat in het prestigieuze familiekan-
oor Baker and Botts en George Bush
fas ter plaatse met ouderlijk kapitaal
en olieboorderij begonnen. Beiden wa-
en opgegroeid in een beschermde omge-
ing van Amerikaanse aristocratie, met
Irenge vaders, de best mogelijke univer-
itairc opleidingen (Princeton voor Ba-
er, Yale voor Bush) en met beginselen
an prestatie, eerlijkheid en 'noblesse
iblige' hoog in het vaandel.
'eggy Noonan, ooit speechschrijfster
oor Ronald Reagan, omschrijft het duo
laker-Bush als „van die lange slanke
liekc kerels, zo heet als een pistool en
net een ambitie die als een ijzeren staaf
lit hun schedel steekt. Maar ze proberen
leeds om het niet te laten zien. Het is
laai met een tennishoes er omheen",
laast de overeenkomsten in hun jeugd
faren er echter ook belangrijke verschil-
?n, welke ieders specifieke persoonlijk-
icid mede verklaren.
lush groeide op in het deftige New Eng-
ind, het noordoosten van de VS, en
intwikkelde daardoor juist een romanti-
che hang naar de wild west-sfeer van
Texas. Baker kwam uit een Texaans pa-
riciersgeslacht met nog meer en nog
ouder' kapitaal, en voelde al vroeg dat
ijn natuurlijke omgeving meer de ge-
cstigde orde aan de Amerikaanse oost-
ust was.
lush, nu 66 jaar, had in de Tweede We
reldoorlog als piloot in Europa gevoch
ten. Baker.(61) was nog te jong om die
ingrijpende ervaring op te doen. George
Bush is een emotionele man. terwijl Jim
Baker met zijn stalen blik en stijve li
chaam niet goed in staat is passie of ont
roering te laten blijken. De lach van
Bush is van nature en de lach van Baker
is een moeizaam grimas.
Dat wil niet zeggen tfat Baker geen char
me heeft. Integendeel, de diplomatieke
prestaties die de Amerikaanse minister
van buitenlandse zaken in de Golfcrisis
ten beste geeft zijn goeddeels het resul
taat van een persoonlijke en en aantrek
kelijke stijl. Zijn adel is een cocktail van
ernst, overtuigingskracht, loyaliteit,
dansschoolmanieren, on-Amerikaans
móóie kostuums en - in de persoonlijke
ontmoeting - een spoor van verlegen
heid.
Jim Bakers intelligentie is die van een
berekenend pragmaticus. Hij is niet de
typische intellectueel of erudiet, maar is
wel leergierig en slim. „Hij kiest voor
een bepaald beleid op basis van de vraag
wat haalbaar is, wat in het Amerikaanse
belang is, wat goed is voor president
Bush en wat goed is voor James Baker
de Derde", zegt een naaste medewerker
van de minister.
Die ambitie die Baker uitstraalt is iets
wat zijn vriend George Bush maar al te
goed herkent en kan waarderen. Binnen
het Witte Huis of aan de telefoon tussen
Oval Office en State Department heeft
het duo een omgangswijze die wordt ge
kenmerkt door plagerige rivaliteit en
grappen. Als Baker een negatieve beoor
deling krijgt in een krant, kan Bush zijn
plezier niet verbergen in reacties als: „Je
haalt ons gemiddelde opnieuw naar be
neden, jongen."
Als er weer eens een buitenlands staats
hoofd zijn opwachting maakt om Bush
om financiële of militaire hulp te vra
gen, belt de president zijn minister met
de woorden: „Jimmy, jij moet hem ver
Jim Baker en George Bush, een illuster duo in het Witte Huis.
tellen dat we geen geld hebben. Iemand
teleurstellen is het vuile werk. Daar ben
jij voor. Ik ben president, ik doe alleen
de mooie dingen".
Beiden genieten daarbij van hun macht,
zonder erdoor geobsedeerd te worden.
„Ze hebben soms iets van kwajongens,
met de wereld als hun speeltuin", weet
een ingewijde in het Witte Huis. Maar
hun politieke instinct en persoonlijke
achtergrond staan gelijk garant voor het
volle besef van hun verantwoordelijk
heid en van de gevolgen van hun beslui
ten voor tallozen in de hele wereld.
Jim Baker is door Bush in de politiek ge
trokken toen de huidige president in de
late jaren zestig vanuit de lokale Texaan-
se politiek een gooi deed naar een Se
naatszetel in Washington. Jim werd toen
campagneleider voor George en het re
sultaat was een fiasco. Maar Baker had
toen al de sterke indruk dat het stembus-
verlies meer aan de beperkte aantrek
kingskracht van de kandidaat lag dan
aan de werkwijze van diens campagne
manager.
Het is echter niet alleen de politiek die
de twee bindt. Beiden hebben op het
persoonlijke vlak een groot verlies gele
den. Bakers vroüw Mary stierf jaren ge
leden aan kanker en liet een man en vier
kleine kinderen achter. George en Barba
ra Bush moesten ooit hun driejarig
dochtertje Robin begraven, die aan leu
kemie was overleden.
In 1980 won Ronald Reagan de race om
het Witte Huis, George Bush werd vice-
president en voor Jim Baker begon een
loopbaan in de staf van het Witte Huis.
In 1985 maakte hij de overstap naar het
ministerschap van financiën. Dat was
Baker een eerste gelegenheid om zich als
politieke sleutelfiguur en beleidsmaker te
manifesteren, in plaats van als 'dienaar'.
Hoewel Baker en zijn tweede vrouw Su
san inzagen dat het nog te vroeg was zelf
een gooi te doen naar het Witte Huis,
had Jim het in 1989 moeilijk met het
verzoek van George Bush om hem op
nieuw te dienen als campagne-leider.
Maar vriendschap verplicht en de tan
dem Bush-Baker verpletterde de Demo
craat Michael Dukakis met gemak. Ba
ker slaagde er gedurende de verkiezings
race met name in Bush te bevrijden van
diens imago ëen 'doetje' te zijn. Bakers
beloning was de belangrijkste kabinet-
spost, die van Buitenlandse Zaken. Dat
is een ideaal platform om straks een
gooi te doen naar het allerhoogste ambt.
Sommige politieke analisten in de VS
zetten er hun vraagtekens bij dat twee
goede vrienden de architecten zijn van
een buitenlands beleid dat verder nau
welijks door anderen kan worden bein-
vloed of op de proef gesteld. De Baker-
Bush-connectie is zo hecht en de overige
stafleden onderwerpen zich zozeer aan
hun autoriteit dat foutieve beslissingen,
als gevolg van wat wetenschappers
'groepsdenken' noemen, op den duur
onvermijdelijk lijken.
Stafchef John Sununu is een fanatiek
verdediger van de president en heeft zo
als iemand ooit schreef „de geestelijke
onafhankelijkheid van een herders
hond". De technocraten Dick Cheney
(minister van defensie), veiligheidsadvi
seur Brent Scawcroft en voorzitter van
de militaire chefs van staven Colin Po
well zouden evenmin weerwerk geven.
Zo zou het besluit van Baker naar Bagh
dad te sturen om Saddam Husayn toe te
spreken volgens veel waarnemers de ris
kante uitkomst zijn van een snel en
spontaan 'een-tweetje', dat onvoldoende
is doorgesproken in een wijdere kring
van sparringpartners. Bush wekte met
zijn aankondiging de indruk als zou het
Witte Huis bereid zijn tot een 'deal' met
Saddam Husayn en dat kan onbedoelde
strategische en politieke winst opleveren
voor Irak.
Er zijn meer voorbeelden waar de per
soonlijke diplomatie van het duo heeft
gefaald. Zo werd Bakers poging een vre
desplan voor het Midden-Oosten door te
drukken een falikante mislukking. Ame
rika kon ook slechts een volgzame rol
spelen in de ontwikkeling in Oost-Euro
pa en Duitsland. De VS waren, mede als
gevolg van een economiche recessie,
naar de rand van het wereldgebeuren ge
schoven en Bush noch Baker hadden een
samenhangende visie op de functie van
Amerika in het post Koude-Oorlogstijd-
perk.
Het was politiek instinct op grond waar
van het vriendenpaar meteen naar de
Iraakse inval in Kuwayt begreep dat hier
een unieke kans lag voor Amerika om
zich een nieuwe leidersrol in de wereld
toe te eigenen. Met gretigheid hebben de
twee hun kwaliteiten daarvoor ingezet.
Zo gretig dat zij hun eigen Amerikaanse
bevolking volgens velen onvoldoende
hebben geïnspireerd om bloed te willen
vergieten.
Indien de Golfcrisis voor Amerika goed
afloopt, zal Jim Baker er net zoveel eer
van krijgen als president Bush, die in
1992 ongetwijfeld zal dingen naar een
tweede termijn in het Witte Huis. Ge
ruchten gaan dat George zijn vriend Jim
dan vice-president wil maken ter ver
vanging van Dan Quayle en om Baker
de schaduw te gunnen, waarin deze zijn
eigen campagne kan ontwerpen voor de
strijd om het presidentschap van de Ver
enigde Staten in 1996.
MARC DE KONINCK
