Frisse wind
moet
door zieke
kantoren
waaien
Smart building' nog
vooral een modekreet
De avond valt voor
spiegelend glas
ntel-
gentie'
oor BEN HARTMAN
,Een modekreet" zegt prof.ir.
3n Brouwer, directeur van
ïen Haags architektenbureau
Jan Brouwer Associates) en
n deeltijd hoogleraar
jouwkunde aan de
Technische Universiteit Delft,
ils hem gevraagd wordt wat
ïen 'smart building' of anders
[ezegd een 'intelligent
[ebouw' nu eigenlijk is. De
erm suggereert veel meer
ian er in feite mee wordt
bedoeld, aldus Brouwer.
n de jaren zestig (dat naïeve de-
ennium) was er nog een stroming
de architectuur die een koppe-
g zag tussen de vormgeving van
[ebouwen en gebouwde omgeving
in het toenemende informatie-
'verdracht in de samenleving. 'In-
tant city' werd dat genoemd. Hoe
iet er precies uit zou zien, was van
neet af aan niet erg duidelijk. En
r kwam dan ook niks van.
)e kreet 'smart building' lijkt er
ïen commercieel kindje van. Het
tlinkt allemaal heel interessant,
naar waar het in feite op neer
tomt is het volgende: een gebouw
vaar op alle daartoe benodigde
'lekken voldoende aansluitingen
itten voor alle elektronische ap-
'aratuur (computers, telefopns,
axen, fotocopiers enzovoorts) zoo-
Ier welke moderne kantoren niet
neer denkbaar zijn. Bouwkundig
'ereist dat niet bijzonder veel faci-
iteiten. Met dubbele vloeren en
vat meer kabelgoten is een en an-
ler zonder veel problemen te be-
verkstelligen.
Ook de benodigde installatietech
niek kan een en ander gemakke
lijk aan. In de Verenigde Staten
wordt al heel veel gewerkt met
volstrekt platte vijf centimeter
brede kabels voor elektra en elek
tronica. Die kunnen gewoon op de
vloeren worden geplakt. Daar
gaan dan heel simpel tapijttegels
(wel speciale) overheen. Is een
nieuw aansluitpunt nodig dan
wordt dat gewoon door het tapijt
heen op de onderliggende kabel
geprikt.
Deze kabels zijn weliswaar duur
der dan de traditionele, maar het
voordeel is dat ze heel gemakke
lijk zijn aan te leggen. Het gemak
ervan is dat de elektrische en
elektronische netwerken in tradi
tionele gebouwen er zonder grote
bouwkundige ingrepen mee kun
nen worden aangepast en uitge
breid.
Een probleem is wel de grotere
warmtebelasting als gevolg van
het toenemend aantal elektroni
sche apparaten in gebouwen. Dat
menig bestaand gebouw maar
moeilijk zo is aan te passen, dat die
warmtebelasting op een aanvaard
baar niveau is gebracht, ondanks
de apparatuur, erkent Brouwer.
Maar de oplossing van dit pro
bleem heeft weinig te maken met
het begrip 'smart building'.
Exit dus het intelligente gebouw?
,,Nee", zegt prof. Brouwer dan
toch.
Ambachtelijk
Gebouwen kunnen wel
'intelligenter' worden gemaakt. Öf
beter, de starheid van het huidige,
traditionele bouwen, kan worden
doorbroken, waardoor gebouwen
ontstaan die zich veel makkelijker
voegen naar de wisselende wensen
van hun gebruikers.
Bouwen is, ondanks het sterk ge
stegen gebruik van prefab-materi
aal, nog erg ambachtelijk. Indus
triële produktietechnieken worden
eigenlijk niet toegepast. Dat dat
wel degelijk kan, laten Japanse
bouwbedrijven zien. De bouw van
huizen gebeurt daar grotendeels
fabrieksmatig. En net als in de
auto-industrie kan men verre
gaand tegemoet komen aan de in
dividuele wensen van de klant.
Neem de 'kantoorziekte'. Die is het
gevolg van het feit dat mensen in
air-conditioned gebouwen niet in
staat zijn zelf iets aan het klimaat
waarin ze moeten werken, te doen.
Het zou ideaal zijn zo te bouwen,
dat mensen per werkplek de tem
peratuur en dergelijke kunnen re
gelen. Brouwer gaat met andere'
wetenschappers uit Delft onder
zoek doen naar individueel instel
bare air-conditioning. Leidt dat tot
een positief resultaat, dan kan er
pas met recht worden gesproken
van een 'intelligent gebouw' of be
ter een flexibel gebouw worden
gesproken. Althans op dat (niet
onbelangrijke) punt dus.
Het gebouw moet worden gezien
als een 'flexibele machine' die
door zijn gebruikers optimaal op
hun wensen is af te stemmen. Bij
voorbeeld ook door de hele infra
structuur van leidingen (gas, wa
ter, licht, riolering, telefoon, tele
visie) zo aan te leggen dat bewo
ners op elk gewenst punt aanslui
tingen kunnen maken.
De daartoe benodigde systemen
zijn in ontwikkeling. Ze komen er
aan, aldus Brouwer.
door HENK SWAGER
Het spiegelend glas viert de
overwinning op stad en land.
In weerzin van velen eisen
grote glimmende gebouwen
alle aandacht voor zichzelf op
en maken andere panden
hopeloos ouderwets.
Parasiterend op vormen in de
omgeving zijn ze te
omschrijven als arrogant en
aanwezig of als stijlvol en
bloedje mooi. Anti-
vandalistisch,
energiebesparend of
makkelijk schoon te houden,
het aanzien van de gebouwen
doet al deze motieven
vergeten en roept bij
voorbijgangers slechts een
esthetisch oordeel op.
Spiegelend glas krijgt haar eigen
schappen door een metaalcoating
op de buitenruit. Deze opdamplaag
houdt energie en licht tegen. Hoe
donkerder het glas, des te meer
energie en licht wordt tegengehou
den. Minder energie van Duiten
bespaart - ironisch genoeg - ener
gie binnen, omdat de buitentempe
ratuur zo geen invloed kan uitoe
fenen op het klimaat binnen. Hier
door kunnen klimaatbeheersings-
installaties zuiniger draaien. Voor
al bedrijven die 's zomers gekoeld
wórden, vinden een aanmerkelijk
lager saldo op de rekening van het
GEB.
Het buitensluiten van licht levert
hetzelfde resultaat op als luxaflex,
lamellen en zonneschermen: het
voorkomt hinderlijke lichtval bij
een lage zonstand. Onderzoek van
de vereniging van rolluiken-, mar
kiezen- en zon weringbed rijven,
Romazo, toonde bovendien aan dat
zonlicht op het computerscherm
het werkritme vertraagt en de
ogen vermoeit. De kleur van het
licht dat door de ruiten valt wordt
slechts in bescheiden mate beïn
vloed. Van binnen naar buiten kij
kend, is het zelfs moeilijk 'gewoon'
glas van spiegelend glas te onder
scheiden.
„Zonreflecterend glas, de officiële i
benaming van spiegelend glas, is -i
zeer trendgevoelig, maar heeft
veel toepassingsmogelijkheden.
Het kan in combinatie met vrijwel I
elke bouwsteen gebruikt worden j
en de variëteit aan glimmende ge-
bouwen toont aan dat het vele
bouwstijlen niet misstaat", aldus
een woordvoerder van Romazo. i
De nietigheid van de mens valt nog eens extra op als hij
zich weerspiegeld ziet in de enorme spiegels die vanuit de
grond oprijzen. Niet wetend wie hem vanachter de glim
mende wanden aankijkt, geniet hij van de mogelijkheid
zijn haar te fatsoeneren. Met onmiskenbaar respect voor
een bedrijf dat zo'n gebouw neerzet, schuifelt hij verder
over de grijze stoep. Als hij 's avonds langs hetzelfde pand
loopt, is de glamour verdwenen en kijkt hij ongestoord
naar binnen. Spiegelend glas: Amerikaanse fake of kunst.
„In de woningbouw is de glassoort
nog niet doorgedrongen maar dat
hoeft niet lang te duren: licht-spie-
gelend glas laat genoeg licht door
om het in woonkamers ongewen
ste kunstlicht achterwege te kun
nen laten."
Belendend perceel
Werken met het uit de Verenigde
Staten geïmporteerde spiegelglas
stelt, door haar eigenwijze eigen
schappen, bijzondere eisen aan de
architect: past het bij de instantie
waarvoor wordt gebouwd, past het
bij de vorm van het gebouw en
past het bij de omgeving? Wat
wordt in het gebouw weerspie
geld? Weerkaatst de zon door de
spiegeling niet in een belendend
perceel? Of wordt de zon weer
kaatst op de openbare weg waar
door gevaarlijke verkeerssituaties
kunnen ontstaan?
Voor dit laatste werd gevreesd bij
de nieuwbouw van Infotheek in
Leiden. Het ontwerp van Nico
Brouwer heeft door een achter-
overhellende glasvezelmuur een
dusdanige weerkaatsing van zon
licht dat de vrees terecht was,
maar naar bleek niet nodig. Nico
Brouwer kan zich beroepen op ja
ren ervaring met het materiaal
waarvan het Regionaal Zieken
fonds Alphen en omstreken aan
het Kanaalpark in Leiden, het Ap
ple distributiecentrum in Zeist ge
legen langs de A28 en het Sociaal
Fonds Bouwnijverheid op het Am
sterdamse bedrijfsterrein Tele-
poort sprekende resultaten zijn.
„Zonreflecterend glas heeft wel
een kleur, maar geen eigen draag
vlak. Het maakt gebruik van de
omgeving: de lucht, een nabijgele
gen gebouw of een mooie boom.
Vloeroppervlakte
Het suggereert door haar eigen
schappen ruimte. En het leeft om
dat de omgeving beweegt", aldus
Brouwer.
Het spiegelend glas bestaat uit een
binnen- en een buitenruit - verge
lijkbaar met dubbele beglazing in
woningen -, maar is nog steeds
vrij dun zodat bij hele glasgevels
weinig vloeroppervlakte verloren
gaat aan dikke gevelmuren. „Glas
is een harde materiaalsoort en eist
nauwelijks onderhoud. Het wordt
niet aangetast door smóg, waar
door andere gebouwen zo grauw
worden, en is gemakkelijk schoon
te houden", aldus Brouwer. Met
een nadeel worden we pas gecon
fronteerd als een van de ruiten
breekt. De ruiten kunnen namelijk
zelden uit voorraad geleverd wor
den. Resultaat: een prachtig blau
we gevel met op de plek des on-
heils tijdelijk een kleurloze ruit.
„Zonreflecterend glas is op z'n re
tour. Het wordt nog maar zelden
voor een complete gevel gebruikt",
verzucht Brouwer. Ook uit Ameri
ka komt het natuursteen dat de
strijd aanbindt met de glassoort.
Volgens de architect van Van
Velthoven en Partners - dat de te
lefoon wordt opgenomen met
VVP-architecten illustreert de ge-
leideliiike naamsverandering - zijn
de beide soorten uitstekend met el
kaar te combineren, „maar de aan
dacht voor het glas loopt nu al te
rug".
Zodra de avond valt, blijft er niets
over van het streven de wereld
buiten te sluiten. Als het binnen
lichter is dan buiten wordt iedere
voorbijganger deelgenoot van wat
zich achter de muren afspeelt. Het
blijkt dat niet al het glas raam is.
Grote delen zijn op een blinde
muur aangebracht. Binnen is op
hetzelfde tijdstip de ruit veranderd
in een heldere spiegel. Het effect
draait zich om: spiegels blijken ra
men en ramen blijken spiegels.
Het uiterlijk verliest op dat mo
ment aan kracht en de rationele
motieven voor aanschaf komen
weer bovendrijven.
Het gebouw van Infotheek Leiden. Door de achteroverhellende glaswand bestond de vreet dat gevaarlijke verkeerssituaties zouden ontstaan.
r LUUD VAN DER HAM
let lijden achter de
perktafel in het verziekte
antoorklimaat moet binnen
fet al te lange tijd zijn
gleden. De nieuwe
„itoorgebouwen en de
estaande kantoren die
[rorden gemoderniseerd
Loeten worden voorzien van
atuurlijke ventilatie. De
Lmen moeten weer open
innen. Het ziek zijn van
egen tot vijf uur moet maar
jjns afgelopen zijn. Zo kan
[rorden afgeleid uit de brief
daarin minister Bert de Vries
sociale zaken onlangs zijn
inen ontvouwde in de
rijd tegen het Sick Building
yndrome (SBS).
iterknemers horen niet alleen zelf
tn raam te kunnen openen, ze
hoeten ook zelf de temperatuur
unnen regelen. Luchtbevochti-
i dient zoveel mogelijk te wor-
kn° vermeden, vindt De Vries,
lortom: er moet een frisse wind
taaien door het zieke kantoorge-
jouw.
[it een onderzoek van de Rijks-
diversiteit Utrecht blijkt dat een
jiljoen Nederlanders klachten
ebben over het klimaat in de mo-
erne kantoren. Van hen gaan
[ierhonderdduizend mensen naar
dokter met klachten, die nogal
[teen kunnen lopen: hoofdpijn,
ermoeidheid, lusteloosheid, keel-,
leus- en luchtwegirritaties, oogir-
Ktaties en huidirritaties, pijn in
pieren en gewrichten, maar ook
Ifeelvuldig bloedneuzen, hoofdpijn,
bthargie (ziekelijke slaapzucht,
^activiteit), astma-achtige symp-
Imen, beklemde borst en piepen-
ademhaling naast koorts, misse-
ïheid en niezen.
ield
is om beroerd van te worden
zeker als het ziekteverzuim ook
tg eens in geld wordt uitgedrukt:
issen de 1,5 en 2 miljard gulden
er jaar. Of het met het verschijn-
;1 van de ziekmakende gebouwen
is gegaan valt niet meer te ach-
•rhalen, maar het zal niet de eer-
jte keer zijn dat geld de doorslag-
evende factor is om het probleem
>rieus te nemen. In elk geval
irorden architecten niet langer
neer om hun mooie praatjes ge-
Dofd als zij hard lachen om die
ieke gebouwen en er zonder
chromen vanuit gaan dat het veel
neer een hersenspinsel is van de
nensen die er werken dan van de
ebouwen zelf.
Wetenschappelijke onderzoekers,
vakbonden, bedrijfsartsen en poli
tici komen elkaar tegenwoordig
steeds vaker tegen op workshops,
congressen en symposia met het
Sick Building Syndrome als onder
werp. Een verzachtende omstan
digheid, of althans een verklaring
voor de houding van de architec
ten werd een jaar of wat geleden
aangedragen tijdens een symposi
um van het Koninklijk Instituut
van Ingenieurs: Architecten kun
nen zich gewetensvol in de mense
lijke behoeften en maten verdie
pen. Toch wordt dagelijks het be
wijs geleverd, dat die menselijke
behoeften en maten voor architec
ten vooral de behoeften en maten
van de bezoekers en toevallige
passanten zijn. Dat is ook niet zo
verwonderlijk. De beleving van
een architect is per definitie geba
seerd op zijn eigen rol. En dat is de
rol van de bezoeker en bewonde
raar van de eigen creatie. In ver
band met het voorkomen van de
bouw van potentiële sick buil
dings, zouden architecten en ande
re bij het ontwerpen van kantoor
gebouwen betrokken vormgevers
zich meer moeten verplaatsen in
de rol van de meestal zeer plaats
gebonden kantoorbewoner". Wijze
woorden van T.A.J. Schalkoort,
beleidsmedewerker van de afde
ling Fysische Factoren van het di
rectoraat-generaal van de Arbeid
in Voorburg.
Airco
De laatste jaren wisselen de onder
zoeken naar de oorzaak van het
SBS zich in steeds toenemend tem
po af. Vrijwel zonder uitzondering
leiden de sporen naar de aircondi
tioning: het systeem van luchtka-
nalen en buizen, waarbij de lucht
langs mechanische weg optimaal
wordt gezuiverd, bevochtigd en op
temperatuur gebracht. Dat is al
thans de bedoeling op de tekenta
fel van de ontwerper. Maar wan
neer om energie te besparen de af
gewerkte lucht wordt gezuiverd
en opnieuw de werkvertrekken
wordt ingeblazen, ontstaan de
meeste problemen. De meestal
goedkope filters doen hun werk
onvoldoende, worden uit economi
sche overwegingen niet al te vaak
vervangen 01 onvoldoende schoon
gemaakt. Bacteriën, micro-organis
men en gassende schimmels zijn er
dol op. De waterreservoirs voor de
luchtbevochtiging blijken onwel
riekende poelen voor bacteriën te
zijn. Hersenspinsels? Drie mede
werkers van de BBC kunnen het
niet meer navertellen. De machti
ge ventilatoren in de koeltorens
van de BBC hadden de gevreesde
en veelal dodelijke legionella-bac-
'terie keurig in alle vertrekken ge
distribueerd. Dit had de dood van
de drie werknemers tot gevolg en
leidde daarnaast tot een reeks -
door de rechtbank toegekende -
schadeclaims tot een bedrag van
ruim een miljoen pond.
De onderzoeken wezen stuk voor
stuk uit, dat in gebouwen waarvan
de ramen open kunnen relatief
weinig problemen zijn. Dit zette
prof. dr. P.A. Vroon, hoogleraar in
de functieleer en theoretische psy
chologie aan de Utrechtse Univer
siteit aan het denken. In opdracht
van de directie Coördinatie Bouw
beleid van het ministerie van
volkshuisvesting, ruimtelijke orde
ning en milieubeheer (VROM)
ging hij op zoek naar de ware oor
zaak van de kantorenziekte.
Vroon ontdekte dat de ellende
juist groter wordt naarmate meer
maatregelen worden genomen die
gericht zijn op het scheppen van
een 'optimale', dat wil zeggen, ho
mogene en constante atmosfeer.
Zelfs als er vrijwel geen micro-or
ganismen meer door de kantoor
tuin zwerven, blijven de klachten
aanhouden. „In de keuken stinkt
het vaak meer. Het gaat om iets
anders", zegt Vroon.
Prikkels
„Het is voor elke diersoort essen
tieel dat verandering wordt waar
genomen. Als mensen door middel
van kunstgrepen in een omgeving
worden geplaatst, waarbij de af
wisseling in de prikkeling van de
diverse zintuigen minimaal is,
gaan zij zich onprettig voelen.
Proefnemingen hebben laten zien,
dat een constante omgeving leidt
tot zogenaamde perceptuele depri
vatie, waar mensen over het alge
meen slecht tegen kunnen. Reuk is
een van de belangrijkste prikkels.
Geuren fungeren als alarmsigna
len. Als je iets ruikt wil je weten
waar het vandaan komt en wat de
oorzaak is. In een sick building
functioneert die alarmfunctie niet
meer. Het wreekt zich dat de wet
matigheden van de evolutie wor
den genegeerd. Ineens vallen de
functies weg van de zintuigen, die
100.000 jaar waren getraind. Dat is
verwarrend, tot ziekmakend toe.
In het verlengde verzwakt het af-
weersysteeem tegen infecties.
Mensen worden een makkelijker
prooi voor virus en bacterie. Er is
inderdaad vieze lucht. De mens
wordt daar echter alleen ziek van,
omdat zijn immuunsysteem er niet
meer tegen opgewassen is".
Die constante omgeving was nu
juist volgens de architecten het
hoogste goed: een ombeweeglijke
atmosfeer met een constante tem
peratuur en luchtvochtigheids-
graad. „Een historische blunder",
zegt Vroon, „Het systeem werkt
misschien goed in de woestijn,
maar in Nederland had het nooit
mogen worden toegepast". Natuur
lijk geventileerde gebouwen, ra
men die open kunnen, verwar
ming, desnoods airconditioning die
individueel kan worden geregeld,
daar moet het weer naar toe.
Vroon heeft door de richtlijnen
van minister De Vries een belang
rijke medestander gekregen in zijn
pleidooi voor een natuurlijker bin
nenklimaat. Maar er is meer 'te
doen aan de sick buildings. Wat te
denken van het uitzicht? De mens
wil graag iets van de 'buitenwereld
zien: van niet al te grote hoogte
wil hij wat groen, een blik op de
horizon en een stukje hemel.
Naarmate het uitzicht minder aan
deze voorwaarde voldoet - te den
ken valt aan het gekleurde warm
tewerende glas, waarvan tegen
woordig vrijwel elk kantoor gro
tendeels, zo niet helemaal wordt
opgetrokken - neemt het aantal
klachten over het gebouw toe, is
Vroon duidelijk geworden.
Maar er is meer. De kantoortuin,
„Een van de slechtste uitvindingen
sinds mensenheugenis. Veel mana
gers zullen zelf als laatste hun ka
mers prijsgeven, maar vinden dat
het voetvolk wel bijeengedreven
kan worden in een kantoortuin.
De mens heeft een primitieve en
onuitroeibare behoefte aan een
territorium en aan privacy. Het in
grote groepen bijeenbrengen van
mensen in één ruimte is destruc
tief voor sociaal wenselijk gedrag
en het ontstaan van sociale net
werken", zegt Vroon.
Zolang er gebouwen worden neer
gezet die niet aansluiten op de ba
sale wetmatigheden die het gedrag
van mens en dier beheersen, bliift
het klachten regenen. Als die
klachten worden aangepakt door
de lucht nog zuiverder te maken,
nog minder stank, nog minder
tocht, nog minder geurprikkels en
nog minder beïnvloeding van de
situatie, zal dit averechts werken.
Gaat de airco echter de deur uit,
komen de vertrouwde CV-radiato-
ren met kraan weer terug en ko
men er weer openslaande ramen
in de niet al te hoge kantoorgebou
wen, dan is er volgens Vroon geen
vuiltje meer aan de lucht...
Het zal nog heel wat tijd en geld kosten voordat er een raampje open kan in het Wereldhandels
centrum in Amsterdam, thans hèt schoolvoorbeeld van een sick building.
