Hedendaagse verfilming van
kinderopera Theresienstadt
Jan van Heel
bouwde aan
consistent oeuvre
Herdenking van
John Lennon over h
wereld uitgezonden
Winnaars Gouden Penseel en Gouden Griffel
Tekenaar1 Dick Bruna legt vriendschappelijk zijn hand op de arm van de kinderboekenschrijfster Els
Pelgrom. Bruna en Els Pelgrom kregen gisteravond tijdens een bijeenkomst in Amsterdam respec
tievelijk de Gouden Penseel en de Gouden Griffel uitgereikt, de hoogste onderscheidingen voor
illustratoren en Êchrijvers van kinderboeken van de CPNB (Collectieve Propaganda voor het Neder
landse BOek). foto: anp
Vereniging Rembrandt met boek museumaanwinsten
Jan van Heel voor een van zijn werken, foto: milan konvalinka
AMSTERDAM De Vereni
ging Rembrandt heeft ter gele
genheid van het 50-jarig be
staan van het Prins Bernhard
Fonds een boek uitgebracht
waarin alle museumaanwinsten
die in de periode 1960-1990 met
steun van beide fondsen kon
den wórden verwofVen, staan
beschreven en afgebeeld. De
Vereniging Rembrandt is in,
1883 opgericht met als doel het
openbaar bezit aan kunstschat
ten in Nederland te behouden
en te vermeerderen. Daartoe
steunt het Nederlandse musea
bij aankopen van waardevolle
en veelal kostbare kunststuk
ken die uit de reguliere aan
koopbudgetten van de musea
niet kunnen worden bekostigd.
De Vereniging Rembrandt
wordt daar mede toe in staat
gesteld door een jaarlijkse bij
drage van het jubilerende Prins
Bernhard Fonds.
DEN HAAG De schil
der Jan van Heel is, naar
gisteren pas bekend is ge
maakt, vrijdag op 92-jarige
leeftijd overleden in zijn
woonplaats Den Haag.
Van Heel werd in 1898 in Rot
terdam geboren. Hij volgde
daar een opleiding aan de Aca
demie voor Beeldende Kun
sten en hij haalde een akte
MO tekenen. In 1926 verhuis
de hij naar Den Haag, waar hij
de rest van zijn leven woonde.
Hij was jarenlang tekenleraar,
onder meer aan het Johan de
Witt-lyceum. Daarnaast was
hij jarenlang kunst-inkoper
voor het rijk en de gemeente
Den Haag. Zijn grootste be
kendheid verkreeg hij echter
als kunstschilder: als schilder
van circus- en kermismotie-
ven, clowns, Parijse stadsbeel
den en Spaanse landschappen
bouwde Van Heel een consis
tent oeuvre op in een geheel
eigen stijl, meestal direct her
kenbaar als een Van Heel. Zijn
figuratief-abstraherende
werkwijze bleef hij hanteren
tot vlak voor zijn dood, al le
ken de kleuren die laatste ja
ren wat donkerder te worden.
Van Heel zelf ontkende dat
overigens en zag geen enkel
verband tussen zijn hoge leef
tijd en zijn kunstproductie.
De waardering voor zijn werk
liet aanvankelijk lang op zich
wachten. Voor de oorlog werd
hj nog geweigerd als lid van
de Haagse kunstenaarsvereni
ging Pulchri, om na de oorlog
zonder ballotage wèl toegela
ten te worden. Mèt de lovende
besprekingen in kranten en
tijdschriften van zijn werk
groeide ook zijn eigen invloed
op de kunstwereld. Hoezeer hij
dat ook zelf ontkend zou heb
ben,' Van Heel werd een
'kunstpaus' in het klein, door
zitting te nemen in allelei co-
mité's en de selectiecomissies
voor de Koninklijke Subsidies
en de Biënnale van Venetië.
Verzamelaar
Behalve schilder was Van
Heel ook een verwoed verza
melaar. „Alles wat ik mooi
vond, wat me iets deed en
waar ik het geld voor had,
kocht ik", zei hij ooit eens in
een interview met deze krant.
Hetgeen betekende dat in de
collectie Van Heel zowel Pi
casso's en Chagalls als werken
van Nicolaas Wijnberg, Pien
Hazenberg en Kees van Bohe-
men waren te vinden.
Van Heel hield die kunst niet
voor zichzelf. Landeljke be
kendheid kreeg hij doordat de
Delftse Van Heel-verzamelaar
zijn; hele collectie aan het ge
meentelijke museum van
Maassluis overdeed. Van Heel
deed daar nog een groot aantal
werken bij. „Daar hadden ze
nog nooit een schilderij gezien,
dus dat aanbod namen ze met
beide handen aan", zei hij la
ter relativerend. Óm er, se
rieuzer, aan toe te voegen, „Ik
wilde dat met name kleine
plaatsjes wat meer kunst bin
nen hun grenzen kregen. Dus
gaf ik alles weg aan plaatsen
als Harderwijk en Maassluis".
Maar dat zijn niet de enige
plaatsen in ons land waar zijn
werk te zien is, ook musea in
Den Haag, Amsterdam, Eind
hoven, Rotterdam en Schie
dam hebben werk van hem,
en zelfs in Montevideo en Rio
de Janeiro hebben musea zijn
schilderijen.
Twee jaar geleden kwam er
ook, op negentigjarige leeftijd,
materiele waardering voor de
kunst van Van Heel. Hij kreeg
de Van Ommeren-de Voogt-
prijs oeuvreprijs van tweedui
zend gulden. En een jaar later
werd er een prijs naar Van
Heel genoemd, van het Cen
trum voor Kunstzinnige Vor
ming in Den Haag, van 2500
gulden.
Poetry-debat
Duitse literat
na eenwordir
ROTTERDAM W
vloeden veroorzaakt d
ding van de voormali
tot de Bondsrepublie
Duitse literatuur? Da
centrale thema van ee
versdebat dat Poetry
tional eind november
Rotterdam. Aan het di
vijf dagen beslaat, woi
genomen door pro
schrijvers uit Oost- e
Berlijn en uit Nederla
discussie-avonden (20,
november) worden g
in De Doelen, voor de
twee (21 en 22 no
wordt nog een lokatie
Alle mogelijke literair
caties van de Duitse
ding zullen aan de o
men. Zal er sprake
een „Beitritt" van de
se literatuur of houdt
kenmerken overeind?
beurt er met 'de and(
die de laatste jaren in
duitse literatuur onst
reactie op het officii
marxistisch-leninistiscl
logie doordrenkte, Dl
gebruik?
Cees Nooteboom, Louj!
en Bob den Uyl zijn
van de Nederlandse
mers. Zij zijn uitgenöd
dat Duitsland een bel
plaats inneemt in hu
Een van de gespreksl
Tilo Koehler. Als uitgf
de Oostduitse staatsu
Aufbau-Verlag heeft
de afgelopen jaren ing
het werk van kritiscl
Oostduitse auteurs,
door de censuur kwairi
gepubliceerd te krijgei
KUNST/RTV EeidóaQowuvnt WOENSDAG 10 OKTOBER 1990 PA®
Hugo Claus
kandidaat
Nobelprijs
literatuur
STOCKHOLM De winnaar
van de Nobelprijs voor de lite
ratuur wordt morgenmiddag
rond een uur bekendgemaakt.
Dit heeft de Zweedse Acade
mie gisteren meegedeeld. De
Belgische schrijver Hugo Claus
wordt genoemd als mogelijke
winnaar. Andere kandidaten
zijn Nadine Gordimer (Zuid-
Afrika), Milan Kundera
(Tsjechoslowakije), Jan Kross
(Estland), Max Frisch (Zwit
serland).
Traditioneel staat de datum
waarop de Zweedse Academie
de prijs toekent niet vast en de
Academie behoudt zich het
recht voor de precieze dag
slechts 48 uur van tevoren be
kend te maken. Aan de prijs
is, zoals aan alle Nobelprijzen,
een bedrag van 4 miljoen kro
nen, ruim 1,2 miljoen gulden
verbonden.
Maandag werd de Nobelprijs
voor geneeskunde toegekend
aan de Amerikanen Joseph
Murray en Donnall Thomas.
Op 15 oktober zal in de Noorse
hoofstad Oslo de winnaar van
de Nobelprijs voor de vrede
bekend worden gemaakt en op
17 oktober in Stockholm de
winnaars van de prijzen voor
scheikunde en natuurkunde.
Op 16 oktober wordt bekend
wie de winnaar is van de in
1969 door de Centrale bank
van Zweden ingestelde Nobel-
herdenkingsprijs voor econo
mie.
Cultureel studenten
festival verwacht
1200 deelnemers
ENSCHEDE Voor de Pyti-
sche Spelen, het Nederlandsta
lig cultureel studentenfestival
dat in mei volgend jaar in En
schede wordt gehouden, wor
den ongeveer 1200 deelnemers
uit Nederland en Vlaanderen
verwacht. De inschrijving is
gisteren geopend.
De Pytische Spelen zullen van
8 tot en met 11 mei plaatsheb
ben. De studenten kunnen er
22 vormen van kunst en cul
tuur bedrijven en beleven. De
22 categorieën vallen allemaal
onder de vier hoofdgroepen
beeldende kunst, letteren, mu
ziek en theater.
De deelnemers worden beoor
deeld door onder meer Rutger
Kopland, Tessa de Loo, Ma-
thilde Santing, Ruud Bos, Wil
lem Nijholt, Armando Navarro
en Hein de Kort. Ze zullen
voor alle deelnemers een per
soonlijk rapport verzorgen,
zonder cijfers, maar met per
soonlijk commentaar en advie
zen vóór verbetering.
John Lennon werd ook herdacht bij zijn 'monument' ir:
Park in New York. Midden op de foto (in het wit) staat Yc'
NEW- YORK Tijdens
een indrukwekkende
plechtigheid in het hoofd
kwartier van Verenigde
Naties in New York werd
gisteren de 50e geboorte-
j van John Lennon
herdacht. De plechtigheid
werd door meer dan 1.100
radio- en televisiestations
130 landen uitgezon
den.
De weduwe Yoko Ono van de
vermoorde ex-Beatle riep tij
dens herdenking op Lennons
dromen over liefde en vrede
te verwezenlijken. „Zijn geest
leeft voort in allen van ons
wier leven door hem is aange
raakt. De droom die wij alleen
dromen is slechts een droom
maar de droom die wij samen
dromen is werkelijkheid. Hap
py birthday, John". De plech
tigheid werd bijgewoond door
tweehonderd genodigden en
vrienden van de familie Len
non. In uitzendingen over de
hele wereld werd
veelvuldig geciteer<
„Imagine" gespeeld w
hoop wordt uitgesprt
„alle mensen in vrede
leven". Volgens orgai
van de herdenking
mogelijk één miljard
over de hele wereld g
naar de uitzending va
VN-hoofdkwartier.
John Lennon, die op 9
1940 werd geboren, w
december 1980 voor
ning in New York
schoten. Paul McCarti
wie Lennon sinds h
van de jaren zestig i
succesvolle liedjes
bracht een nieuwe v
van het oude Beatles-
.birthday" als een
een knipoog naar m
maat". Óok in Liver
geboorteplaats van Le
de „Fab four" verz
zich autoriteiten en f
een emotionele ple<
op de plaats van de
Club, waar de Beatles
ste optredens hadden.
Schepper Betty Boop overleden
SANTA MONICA Myron „Grim" Natwick, dé be
denker van Betty Boop, de naïeve en sensuele heldin
van ontelbare striptekeningen sinds de jaren '30, is be
gin deze week overleden. Hij' is honderd jaar oud ge
worden.
De tekenaar kwam in 1930 op de figuur Betty Boop. Hij
voorzag haar van weelderige vormen die nauwelijks
verscholen gingen onder een kort rokje, een helder ge
zicht met grote zwartë ogen en een zachte stem waar-
mefe zij haar lievelingsmelodietje „Boop-Boop-A-Doop"
fluisterde.
„Al werd zij nooit plat of Obsceen, Betty was. een ver
zinnebeelding van wat in drie letters kunt samenvat
ten: S-E-X", had Natwick kort geleden nog in een
vraaggesprek verklaard. „Zij was volledig vrouw".
Betty Boop beleefde in 1988 een 'revival', toen ze met
andere klassieke personages uit de stripwereld een rol
speelde in de tekenfilm-documentaire „Who framed
Roger Rabbit?"
Plan voor mediacentrum bij haven in Rotterdam
ROTTERDAM -Er bestaan plannen om in de
oude electriciteitscentrale aan de Schiehaven in
Rotterdam een groot internationaal mediacen
trum te vestigen. Initiatiefnemers zijn het ge
meentelijk grondbedrijf, dë dienst stadsontwik
keling, het Omroep Bedrijf Rotterdam (OBR) en
het Haagse produktiebedrijf Blue Horse Produc
tions.
Gezamenlijk hebben zij dinsdag de stichting
Maasstad Studio's opgericht, die de plannen ver
der moet uitwerken en de benodigde financiën -
ongeveer 25 miljoen gulden - op tafel moet krij
gen. Dit heeft de voorzitter van de stichting, ex-
Vrije Volk-directeur G.J. Laan meegedeeld.
Het is de bedoeling om in de centrale zelf een
radio- en televisiestudio te bouwen. Het OBR,
dat de uitzendingen van de Rotterdamse Stads
TV verzorgt, heeft belangstelling om deze stu
dio's te huren. Op het binnenterrein moet een
film/tv-studio komen van 1500 vierkante meter.
Volgens Laan heeft een marktonderzoek uitge
wezen, dat voor het gebruik van deze studio die
met geopende deuren de Schiehaven als natuur
lijk decor biedt, internationale belangstelling be
staat. Volgens Laan hebben NMB/Postbank en
het Heinekenconcern zich achter de plannen ge
schaard. Zij krijgen ook een zetel in het stich
tingsbestuur, Het benodigde startkapitaal zal bij
een worden gebracht door uitgifte van aandelen
ter waarde van tien miljoen gulden. De overige
15 miljoen zal wordeh geleend. Laan verwacht
dat hierover eind januari naeer duidelijkheid be
staat. Inmiddels heeft de Franse architect Jean
Nouvel op verzoek van de dienst stadsontwikke
ling een ontwerp gemaakt voor de verbouwing
van de centrale en de inrichting van het gebied
daar omheen. De plannen voor het mediacen
trum worden volgende week aan film- en televi
siemakers gepresenteerd op de internationale
mediabeurs in de Franse stad Cannes.
Leonard Bernstein
stopt met dirigeren
NEW YORK Leonard
Bernstein, een van de be
roemdste musici ter we
reld, hangt de dirigeerstok
aan de wilgen. De 72-jari-
ge Amerikaan, tevens
componist van onder an
dere The West Side Story,
stopt op advies van zijn
arts met het het veeleisen
de werk van het leiden
van orkesten zoals zijn fa
voriete New York Phil
harmonic. Zijn woordvoer
ster Margaret Carson ver
klaarde gisteren dat Bern
stein zich zal wijden aan
componeren, schrijven en
educatief werk.
Radio 10 mag
op kabel blijven
DEN HAAG Radio 10 mag via de 1
ven uitzenden. De Raad van State heef
een beroep van de NOS verworpen. Ij
missariaat voor de Media had al eerden
dat Radio 10 niet van de kabel gew(
worden, zoals de NOS wilde, omdat de I1
omroep Rete Zero verantwoordelijk is
uitzendingen. De NOS is tegen het be
het Commissariaat in beroep gegaan bij i
van State, omdat Radio 10 volgens de N i
maal geen buitenlandse, maar een verl
derlandse omroep is. Een status als bui
omroep is voor commerciële omroepen
nog steeds essentieel, omdat de Medi,
nenlandse commerciële omroep nog st
biedt. Het is volgens het Europees ree
niet toegestaan buitenlandse omroepen
TONEELSPELEN IN HET VOORPORTAAL VAN DE DOOD
Scène uit Brundibar, de kinderopera die voor het eerst werd opgevoerd in het concentratiekamp
Theresienstadt. foto: nos
en over hun spel ruzie krijgen.
De aanvankelijke slachtoffers
nemen wraak op 'het kwaad'
en verloederen zelf tot beulen.
Dat alles uitgebeeld in de
vorm van een naïeve kindero
pera, vertederend, mooi en
glaszuiver gezongen door het
kinderkoor Bambini di Praga
onder leiding van Bohumil
Kulinsky en begeleid door het
filmorkest Barrandov Praha
onder dirigent Mario Klemens.
Opdonders
De film heeft voor de kijker
twee verborgen 'opdonders' in
petto. Want kijkend naar dit
naïef-wrede kinderspel over
wraak en weerwraak, gloort
het inzicht dat de grote con
flicten in de wereld op dezelf
de manier worden uitgevoch
ten. Niet met de handen zoals
in 'Brundibér', maar met de
meest afgrijselijke wapens.
Ook nu weer (Golfcrisis) en
met dezelfde kans op een we
reldoorlog als een halve eeuw
geleden.
De tweede slag is de weten
schap dat kinderen dit zangs
pel ooit hebben opgevoerd in
een concentratiekamp: 55 op
voeringen met telkens een an
dere rolbezetting, omdat de
kinderen van de vorige opvoe
ring waren vermoord. Uitge
roeid in naam van een 'ideolo
gie', in opdracht van een stel
waanzinnige 'systeembeheer
ders'. Als je zover bent bij het
bekijken van 'Brundibér', dan
komt er een waas voor je ogen,
of zoals Rusticus zegt: „een
soort pijn".
Klaas Rusticus is al jarenlang
in de ban 'van Brundibér. Ge
durende ongeveer een kwart
eeuw zat hij achter de parti
tuur aan. Vorig jaar had hij
succes. De Haagse musicoloog
dr. Bastiaan Blomhert bleek
teksten en muziek in huis te.
hebben.
Klaas: „Ik had een klavieruit
treksel dat een vriend in de
CSSR voor mij had overge
schreven. De totaalpartituur
was en bleef zoek. Bij de Tsje
chische televisie bleek men
over een partituur te beschik
ken, een kopie van onbekende
herkomst die werd gebruikt
toen 'Brundibér' voor de eerste
keer na de oorlog, omstreeks
de jaren zestig werd verfilmd".
Eind '88 was Rusticus voor een
andere ontdekking op bezoek
bij Blomhert. Al pratend ver
telde hij hem over 'Brundibér'.
Blomhert verbleekte en haalde
een handgeschreven partituur
te voorschijn, compleet met
uitgeschreven partijen, verta
lingen en nog veel meer. Alles
in een grote map. Hij vertelde
dat een mevrouw uit Tilburg
hem die ooit had gegeven in
de overtuiging dat Blomhert
er wel iets mee zou kunnen.
Die Tilburgse dame had op
haar beurt, de map in 1968 ge
kregen uit handen van prof.
Elisa Kleipova, tijdens een be
zoek aan Praag. Elisa Kleino
va is de Weduwe van de com
ponist van 'Brundibér', Hans
Krésa.
Rusticus mocht de map van
Blomhert lenen en hij heeft
het scenario voor de verfil
ming met potlood in de parti
tuur geschreven. Rusticus: „Al
werkend daaraan en lezend in
de weinige informatie die over
de opera bèstaat, ontstond het
idee dat het wel eens de auto
graaf (oorspronkelijke parti
tuur in het handschrift van de
componist) kon zijn waarin we
ongegeneerd zaten te krabbe
len".
Hond
Een van de kinderen c(ie in de
oorlogsversie van 'Brundibar'
meespeelde en de oorlog over
leefde, is de inmiddels beken
de Tsjechische acteur Zdenek
Ornest. Hij had volgens Rusti
cus sterk het vermoeden te
maken te hebben met de oor
spronkelijke partituur. Zdenek
speelde tijdens alle 55 voorstel
lingen in Theresiënstadt de
hond Azor. In de Tsjechische
versie van de film heeft hij de
rol van de inleidende vertel
ler, een rol die in de Neder
landse versie zoals die morgen
te zien is, door Lex Goudsmit
vertolkt wordt.
'Brundibér'werd in 1939 ge
schreven ten behoeve van de
kinderen in een joods wees
huis in Praag. Voordat Krésa
goed en wel met de repetities
was begonnen werden de kin
deren in groepen verdeeld en
in een tijdsverloop van drie tot
vier jaar naar Theresiënstadt
gedeporteerd. De partituur
ging de kast in en in 1943
werd ook de componist naar
Theresiënstadt afgevoerd waar
hij een deel van de weeskinde
ren terugzag. De kampleiding
was op dat moment net bezig
met de 'Operation Verschöne-
rung' met het oog op een con
trolebezoek door het Zweedse
Rode Kruis. Het Rode Kruis
gaf schandalig ruim de tijd om
het kamp zodanig op te knap
pen dat er bij het controlebe
zoek geen 'vuiltje' aan de lucht
zou zijn. Er was zelfs tijd ge
noeg om iets 'leuks' voor te be
reiden: de opera.
Vermoedelijk in december
1944 werd ook componist Kré
sa naar Auschwitz gestuurd,
waarna nooit meer iets van
hem is vernomen.
Tijdens de opnamen zijn er
volgens Rusticus momenten
geweest waarop het denken
aan de verschrikkelijke ge
beurtenissen in het kamp de
mensen op de filmset te mach
tig werd. Misschien wel juist
daarom heeft hij 'Brundibér'
opnieuw willen maken. Het
onderwerp is volgens hem na
melijk nog altijd actueel, on
danks de ontspanning tussen
Oost en West in dit deel van
de wereld.
Rusticus: „In plaats van The
resiënstadt zijn vandaag de
dag vele andere oorden in te
vullen: Irak, Westbank, Bay-
rut, Zuid-Afrika, Ierland. Kin
deren spelen nog steeds op de
puinhopen van oorlog en ver
woesting waar hun spel lang
zamerhand overgaat in het
'spel' van volwassenen dat
oorlog heet".
De NOS zendt vanavond
'Brundibar' (Tsjechisch voor
Brombeer) uit, een recent
verfilmde kinderopera die
op 23 september 1943 in het
geïmproviseerde
zoldertheater van het
ghetto/concentratiekamp
Theresienstadt (nu Terezin)
in première ging. Het
publiek bestond destijds uit
gevangenen, kampleiding en
medewerkers van het
Zweedse Rode Kruis die een
controlebezoek brachten aan
ghetto en concentratiekamp.
'Brundibar' werd toen
gespeeld door kinderen uit
het ghetto. De huidige film
is een co-produktie van de
Tsjechische TV en de NOS,
geregisseerd door Klaas
Rusticus.
'Brundibar', kinderopera, voor het
eerst opgevoerd door de kinderen
van het concentratiekamp There
sienstadt. NOS-televisie, Neder
land 3, om 20.25 uur. Woensdag.
HILVERSUM Er wa
ren in 'Bruhdibar' 42 rol
len te vervullen. In totaal
speelden vele honderden
kinderen in 'Brundibar'
omdat de 'cast' regelmatig
'ververst' moest worden
als gevolg van deportaties
naar het vernietigings
kamp Auschwitz. De ope
ra beleefde uiteindelijk 55
opvoeringen. Aan alle op
voeringen kleven bloed
en tranen. Een nog altijd
onbegrijpelijk drama dat
met geen woorden te vat
ten is.
Wie de film 'Brundibér' zon
der voorkennis bekijkt, ziet
een sfeervolle film in tere
beelden omspoeld met wee
moedige en soms zelfs vrolijke
muziek van onmiskenbaar
Slavische herkomst. Een
zangspel van kinderen die in
