Duitsland laat verdachte
vrij vóór de bomaanslag
Het Lockerbie-dossier (1)
Afgelopen maandag is, 21 maanden nadat een jumbo
jet van Pan Am explodeerde boven het Schotse plaatsje
Lockerbie, het openbaar onderzoek geopend naar 'de
dood van de 270 slachtoffers. John Mowat, provinciaal
opperrechter van South Strathclyde, Dumfries en Gal
loway, zal de komende drie maanden tientallen getui
gen horen en duizenden bladzijden bewijsmateriaal
nauwkeurig bestuderen.
Sinds de bomaanslag zijn de rechercheurs die met de
zaak belast zijn afgedaald in de duistere diepten van
het internationaal terrorisme. Zij hebben machtige bui
tenlandse belangen getart en de grenzen van het ge
rechtelijk speurwerk verlegd. De meeste vruchten van
dit nauwgezette politieonderzoek zullen echter niet op
gevoerd worden tijdens het openbare onderzoek.
Officier van justitie Lord Fraser heeft besloten vragen
als 'wie bracht de bom in het vliegtuig, hoe en waar?'
buiten het onderzoek te laten. Ook bewijsmateriaal dat
vergaard is tijdens het uitgebreide internationale onder
zoek blijft buiten beschouwing - bewijs dat de veilig
heidsmaatregelen op de buitenlandse vliegvelden ver
slapt waren en de buitenlandse politie blunders begaan
heeft.
Het openbaar onderzoek kan niet ingaan op de ob
structie, bureaucratie, rivaliteit en incompetentie die er
misschien de oorzaak van zijn geweest dat de moorde
naars tot op heden vrijuit gaan. Het kan ook geen reke
ning houden met de internationale politieke druk als
gevolg van het feit dat er na een onderzoek dat bijna
dertig miljoen gekost heeft, nog steeds geen arrestaties
verricht zijn die direct verband houden met de Locker-
bie-zaak.
De Sunday Times heeft het politieonderzoek in'Enge
land en Duitsland over de hele Unie nauwlettend ge
volgd en kan het verhaal vertellen dat het officiële on
derzoek niet zal horen. Vandaag deel 1 van een verhaal
vol vragen waar nog steeds geen antwoorden op zijn.
Misschien zullen zij wel nooit beantwoord worden.
ZATERDAG 6 OKTOBER 1990
NEUSS/LOCKERBIE - Nie
mand lette op de agenten in bur
ger die in anonieme personen
auto's postgevat hadden in een
rustige staat in een buitenwijk
van de Westduitse stad Neuss.
We schrijven maandag 24 okto
ber 1988. De leden van het Bun-
deskriminalamt (BKA), de anti-
terroristische eenheid van de
Westduitse politie, hielden Isar-
strasse 16 in de gaten, een grijze
gemeenteflat in de Arabische
wijk van de stad. Hun doelwit:
terroristen die deel uitmaakten
van het Algemeen Commando
van het Volksfront voor de Be
vrijding van Palestina (VBP-
j AC).
1 Deze groep was niet meer actief ge
weest sinds begin jaren zeventig, toen
zij spectaculaire aanvallen uitvoerde
op westerse lijntoestellen. De BKA
had echter van Israëlische zijde infor
matie-ontvangen dat de groep wapens
1 Europa binnengesmokkeld had om Is
raëlische en Amerikaanse doelen aan
H te vallen en hield zestien verdachten
1 in West-Duitsland 24 uur per dag on-
ii der surveillance. De politie noemde
J de operatie „Herfstbladeren".
De flat in de Isarstrasse werd be
woond door een Arabische groente
boer. De BKA was echter meer geïn
teresseerd in de bezoeken van diehs
zwager, de 43-jarige Hafez Kassem
Dalkamoni en diens evenoude, net in
Duitsland aangekomen kameraad
Marwan Abdel Khreesat.
Dalkamoni was een Syrische terrorist
die door Israël geïdentificeerd was als
de leider van het Europese netwerk
van het VBP-AC. Hij was door de Is
raëli's gevangen genomen nadat hij
P zijn been verloren had bij een overval
31 in 1969 en was tien jaar later vrijgela-
ten bij een uitwisseling van gevange-
nen die gearrangeerd was door Ah
med Jibril, de leider van het VBP-AC.
1 Officieel was de manke, grijze Pale
stijn in Duitsland voor medische be
handeling. De BKA verdacht hem er
echter van dat hij in zijn kunstbeen
ontstekingen het land binnengesmok
keld had.
Khreesats aanwezigheid veroorzaakte
nog meer opschudding bij de BKA.
Hij was op 13 oktober aangekomen
met zijn vrouw en twee bronskleurige
Samsonite-koffers. In één daarvan, zo
bekende Dalkamoni later, bevond
zich een zwarte radio-cassetterecorder
van het merk Toshiba, een zogenaam
de bombeat 453. In het puin in Loc
kerbie werden resten aangetroffen van
eenzelfde model.
De kalende en corpulente Khreesat
leek in niets af te wijken van de dui
zenden Arabieren die regelmatig de
grote Arabische gemeenschap in
West-Duitsland bezoeken. Hij zei
weinig en verliet zelden zijn kamer,
behalve om te luisteren naar de oefe
ningen van het zoontje van zijn gast
heer op het kleine elektrisch pianootje
in de huiskamer. Zijn vrouw vertelde
dat hij van muziek hield en een tv-
reparatiewinkel had in Amman.
Maar Khreesat was geen gewone tele
visiereparateur. Hij was een van de
bekwaamste vliegtuigopblazers van de
wereld. Volgens de archieven van de
Italiaanse geheime dienst werd hij ge
zocht in verband met de aanslag in
1972 op een Israëlisch lijn vliegtuig,
dat een paar minuten na vertrek uit
Rome opgeblazen werd door een la
ding ammoniumnitraat die verborgen
was in een platenspeler van Philips.
De BKA probeerde in oktober '88 uit
te vinden of Khreesat nu een aanslag
op een Westduits doel aan het bera
men was. Het surveillance-team volg
de Khreesat en Dalkamoni op ae
voet, als zij boodschappen gingen
doen in Neuss en Frankfurt en begon
het ergste te vrezen. Waarom zouden
de twee mannen anders klokken, bat
terijen, horloges en lijm kopen?
De BKA tapte de telefoon in de flat
af. Dalkamoni belde Khreesat uit
Frankfurt en zei dat een handlanger
zwarte dozen met deksels, handschoe
nen en pasta zou leveren. Dalkamoni
beloofde ook dat hij ten minste zeven
witte aluminium schakelknoppen zou
meenemen.
Op de ochtend van 24 oktober instal
leerde Khreesat zich gewapend met
schroevedraaier en buigtang aan de
tafel in zijn slaapkamer. De BKA
hield nog steeds de flat in de gaten.
Dalkamoni diende zich aan met een
aantal pakketjes in aluminiumfolie,
dichtgeplakt met zwart plakband.
Khreesat maakte de achterkant van
zijn radio-cassetterecorder open en
ging aan het werk.
Hij werkte de rest van de dag en de
hele volgende dag in zijn eentje door;
de anderen in de flat kregen te horen
dat hij een versterker in elkaar aan
het zetten was. Vervolgens belde
Khreesat naar Damascus. Ook dit te
lefoontje werd afgeluisterd door de
BKA. Khreesat: „Ik heb het medicijn
wat veranderd. Het is beter en sterker
dan eerst".
Vrezend dat een aanslag niet meer
kon uitblijven, deed de BKA de vol
gende dag een inval in de flat. Man
fred Klink, de chef van de anti-terro
ristische eenheid, nam geen risico's.
Gewapende agenten arresteerden Dal
kamoni en Khreesat bij hun groene
Ford TaunUs. In de achterbak vonden
ze een Toshiba radio-cassetterecorder
met ongeveer 300 gram van het hoog
explosieve Semtex en een barometri
sche ontsteking die op een bepaalde
hoogte een elektrisch circuit moest
sluiten.
„Met het ontstekingsmechanisme
kunnen explosieven automatisch tot
ontploffing gebracht worden in een
vliegtuig", aldus het latere rapport
van de BKA. „Wanneer de noodzake
lijke vlieghoogte bereikt is, zal -de
daarmee verbonden drukverminde-
ring het tijdmechanisme in werking
stellen. Wanneer de ingestelde tijd
verlopen is, wordt de ontsteking geac
tiveerd".
Invallen
De BKA deed tegelijkertijd invallen
op adressen in Frankfurt en vier an
dere steden, waarbij nog veertien an
dere verdachten opgepakt werden en
een arsenaal van dodelijke wapens in
beslag genomen werd, waaronder een
anti-tankkanon, onderwaterkanon
nen, mortieren, geweren, handgrana
ten, TNT en vijf kilo explosieven.
De Duitsers alarmeerden ook de in
ternationale luchtvaartmaatschappij
en en vliegvelden dat er mogelijk an
dere radiobommen van de hand van
Khreesat in circulatie waren. Ze had
den reden zichzelf op de borst te
kloppen. Het leek erop dat een vlieg
tuigaanslag verijdeld was en een ter
roristische cel opgerold.
De gebeurtenissen namen echter een
andere loop. Khreesat werd op vrije
voeten gesteld, een verbijsterende be
slissing die volgens de Schotse recher
cheurs in direct verband gezien moet
worden met de Lockerbie-ramp. Toen
Khreesat twee weken vastzat op ver
denking van samenzwering met piis-
dadige bedoelingen, had de Duitse
politie een nieuw bevel tot inhechte
nisneming nodig om hem vast te kun
nen houden. Op tien november liet
Christian Rinne, onderzoeksrechter
van het federaal hooggerechtshöf in
Karlsruhe, Khreesat gaan.
Rinne zei dat er onvoldoende bewijs
was om hem met het arsenaal van de
'herfstbladerenbende' te verbinden;
,noch was het mogelijk geweest een
doelwit of locatie voor de misdaad of
explosie te ontdekken. Als de BKA al
vermoedde dat Khreesat betrokken
was geweest bij eerdere bomaansla
gen, was dat niet doorgegeven aan
Rinne. „Volgens de tot dusver beken
de feiten is de verdachte zeker ver
dacht van de beschuldiging. De sterke
verdenking die noodzakelijk is voor
een bevel tot inhechtenisneming is
echter niet aanwezig", aldus Rinne.
Dalkamoni en een andere verdachte
bleven in arrest in verband met het
wapenarsenaal in Frankfurt. Zij zou
den later beschuldigd worden van
bomaanslagen op Amerikaanse legert
reinen. De andere verdachten die op
gepakt waren bij operatie Herfstblade
ren werden echter allemaal vrijgela
ten. Marwan Khreesat, meesterbom-
menmaker, verliet het gerechtshof en
verdween spoorloos.
Zeven weken later explodeerde' een
bom die minder woog dan een pak
suiker op vlucht PA 103, tien km bo
ven Lockerbie. Het was woensdag 21
december 1988, drie minuten over ze
ven in de avond. De meeste passa
giers waren Amerikanen, op weg naar
huis om Kerstmis te vieren. Alle 259
mensen aan boord kwamen om, even
als 11 inwoners van Lockerbie.
OP JACHT
De volgende dag zette John Boyd, of
ficier van politie van Dumfries en
Galloway, vanuit zijn tijdelijke
hoofdkwartier in de Lockerbie Acade
my een grootscheeps onderzoek op
touw. Een team van 130 rechercheurs
onder leiding van hoofdcommissaris
John Orr ging op jacht naar de bom
menleggers. Orr had geen ervaring
met vliegtuigaanslagen, maar concen
treerde het onderzoek al snel op drie
hypotheses.
De eerste was dat een terrorist een
bom aan boord van het vliegtuig ge
smokkeld had en zelf bij de aanslag
om het leven gekomen was. Uit on
derzoek van de lichamen van de
slachtoffers bleek echter niet dat één
van hen onlangs explosieven in han
den gehad had. Een doorlichting van
de achtergrond van de slachtoffers
door de politieke veiligheidspolitie
toonde aan dat geen van hen contac
ten onderhield met terroristen.
Een andere mogelijkheid was de 'ezel-
theorie': een onschuldige passagier
had onwetend de bom mee het vlieg
tuig in genomen. Deze mogelijkheid
kon pas uitgesloten worden toen aan
getoond was dat geen enkel stuk baga
ge dat op naam stond van één van de
passagiers een bom bevat had.
Ten slotte was er de theorie dat „ie
mand van binnenuit" bij de aanslag
betrokken was: een werknemer van
het vliegveld kon erin geslaagd zijn
een kofier met de bom het vliegtuig
binnen te smokkelen. Er was een
maandenlang onderzoek op grond
van meer dan 9250, soms misleiden
de aanknopingspunten voor nodig om
het juiste antwoord te vinden.
De eerste grote aanwijzing was zo
klein dat deze door de wind wegge
voerd had kunnen worden. Drie we
ken na de ramp begon de politie in
een spelonkachtige opslagplaats van
het ministerie van defensie in de
buurt van Carlisle met de reconstruc
tie van de verbrijzelde overblijfselen
van een metalen bagagepallet - num
mer AVE4041 - waar de bom bleek
te hebben ingezeten. De resten van de
pallet bevonden zich tussen de onge
veer 4 miljoen brokstukken die ver
spreid lagen over ruim 2000 vierkante
kilometer Zuidschots landschap.
Een klein stukje van een printplaatje,
dat door de kracht van de explosie in
een voeg van het frame van de pallet
geklemd was, was op de vloer van de
opslagruimte gevallen, waar het werd
opgemerkt door een in vliegtuigonge
lukken gespecialiseerde rechercheur.
Het stukje zwarte plastic, een scherfje
ter grootte van een nagel, werd per
politiewagen naar het Royal Arma
ments Research and Development Es
tablishment (Rarde) te Fort Halstead
in Kent overgebracht.
Eeuwenlang
Rarde bevindt zich al eeuwenlang in
de voorste gelederen van het gevecht
tegen het terrorisme. Het werd opge
richt in 1605 om het Buskruitverraad
te onderzoeken, een samenzwering
van Guy Fawkes om het parlement
op te blazen. Alan Feraday en Tho
mas Hayes namen het Lockerbie-
werk op zich. Zij hadden een enorme
expertise opgebouwd bij het onder
zoek van bomaanslagen van de IRA
en begonnen hun zoektocht naar de
identiteit van de bommenmaker met
als uitgangspunt de uiteengespatte
overblijfselen van zijn bom. Na we
ken minutieus onderzoek van duizen
den kledingstukken, bagage en brok
stukken van het vliegtuig zelf konden
zij een gedetailleerd beeld geven van
wat zij het „improvised explosive de
vise" (IED) noemden. Zij ontdekten
een kleine magneet die door de hitte
van de explosie vastgesmolten was
aan het metalen frame van een be
schadigde koffer. In een met schroei
plekken overdekt stuk kleding in een
andere koffer vonden zij een stukje
zwartgeverfd luidsprekergaas. Een
kleine schroef, vastgesmolten in een
derde koffer, was een volgende aan
wijzing. Half februari 1989 identifi
ceerde Feraday een belangrijk bewijs
stuk dat wees in de richting van een
bommenbouwer - het stukje zwarte
printplaat.
„Ik ben er volkomen van overtuigd
dat de fragmenten afkomstig zijn van
een radio-cassetterecorder van het
merk Toshiba met het serienummer
RT 8016 of RT 8026", schreef hij
Orr. „De fragmenten zijn uiteenge
spat op een manier die erop wijst dat
zij zich vlak bij de haard van de ex
plosie bevonden en daarom kom ik
tot de conclusie dat de bom zich be
vond in de bovengenoemde draagbare
Toshiba radio-cassetterecorder".
Een geschroeide gebruiksaanwijzing
in het Arabisch en Engels gaf aan dat
de radio gekocht was in het Midden-
Oosten. Het was echter onmogelijk de
koper te achterhalen. Een gespeciali
seerd team onderwierp 13,5 vierkante
kilometer bos en struikgewas 23 kilo
meter van Lockerbie aan een nauw
keurig onderzoek en vond uiteindelijk
27 stukken van een koffer die, zoals
Rarde vaststelde, de bom bevat had.
De stukken geschroeid of gesmolten
bruin plastic waren allemaal afkom
stig van een harde bruine Samsonite.
Een Samsonite zoals die van Khreesat
toen hij in Neuss aankwam.
Inspecteur Harry Bell vloog naar het
hoofdkwartier van Samsonite in Den
ver, Colorado, waar de koffer geïden
tificeerd werd als een Samsonite van
het type Antique Copper System
Four. Het model was tussen 1985 en
1988 geproduceerd en in het Midden-
Oosten verkocht. Er waren er echter
meer dan 3500 gemaakt en het was
niet mogelijk de koper van de bewus
te koffer te achterhalen. Net als de
fragmenten van de Toshiba-bom le
ken de overblijfselen van de Samsoni
te het onderzoek op een dood spoor
te brengen.
Bijstand bka
Het was tijd om ergens anders naar
aanwijzingen te zoeken. Orr was zich
er vanaf het begin van bewust geweest
dat er mogelijk een verband bestond
tussen Lockerbie en de Herfstblade
ren-operatie in West-Duitsland. Op
zijn advies werd de BKA om alle mo
gelijke bijstand gevraagd. Toen febru
ari overging in maart klaagden de
Schotse rechercheurs over het gebrek
aan medewerking van de BKA.
Eerst leek het gewoon op bureaucrati
sche moeilijkdoenerij. „Al onze spe
ciale verzoeken werden met vertra
ging in behandeling genomen", aldus
een rechercheur. „Maar later werd het
bewuste draaierij". De BKA wees
eerst het verzoek af om gevangenen
die in verband gebracht waren met de
Herfstbladeren-bende te mogen on
dervragen. Die ondervragingen wer
den uiteindelijk toch toegestaan, op
voorwaarde dat de BKA de vragen
stelde, en wel in het Duits. Orr klaag
de dat de Duitsers de complete dos
siers van operatie Herfstbladeren ach
terhielden.
Het was een netelige situatie. Een
provinciale Schotse politiemacht met
weinig ervaring op terroristisch ge
bied stelde zich op tegen de contra-
terroristische divisie van het West
duitse equivalent van de FBI: de
BKA is waarschijnlijk de meest effi
ciënte Europese politie-organisatie.
De zaak kwam eind maart op een kri
tiek punt tijdens een coördinerende
vergadering van de Schotse en Duitse
onderzoekers in het hoofdkwartier in
Lockerbie. Orr schetste het groeiende
bewijs dat er verband bestond tussen
VBP-AC en de Lockerbie-aanslag.
Het bewijsmateriaal van Herfstblade
ren bewees afdoende dat de groep
weer een aanslag op een vliegtuig aan
het beramen was, aldus Orr. De ra-
diobom, de Samsonite en het gebruik
van Semtex wezen op de betrokken
heid van de terroristische cel. Orr
wees er ook op dat hoewel Dalkamo
ni gevangen zat toen vlucht PA 103
explodeerde, andere leden van de
bende, onder wie Khreesat, al zeven
weken op vrije voeten waren.
Orr stelde dat het voor het onderzoek
essentieel was om de gangen van de
leden van de Herfstbladeren-bende na
hun vrijlating na te gaan. „Het is van
wezenlijk belang te weten waar de le
den van VBP-AC die gearresteerd en
weer vrijgelaten waren zich bevonden
vanaf 28/29 oktober 1988; en waar
hun handlangers zich bevonden". Orr
eiste dat de BKA het volledige Herfst
bladeren-dossier zou vrijgeven.
De maand daarop kwamen de dos
siers van Herfstbladeren ten lange les
te in Lockerbie aan. Ze hadden een
aantal verrassingen voor Orr in petto.
Wekenlang had de beslissing van
rechter Rinne Khreesat vrij te laten
hem in verwarring gebracht. Toen hij
de honderden bladzijden van de En
gelse vertaling van het dossier door
nam veranderde zijn verwarring in af
schuw.
Bewijslast
De bewijslast in de zaak tegen Khree
sat was ontzettend sterk. Dalkamoni
had de BKA verteld dat Khreesat niet
alleen een bom gebouwd had in de
Toshiba-radio, maar ook in twee
computers en een videoscherm. Dal
kamoni: „Khreesat was de expert. Ik
had hem speciaal uit Amman naar
Duitsland meegenomen".
Op de tafel waar Khreesat aan ge
werkt had in de flat aan de Isarstrasse
waren sporen van explosieven gevon
den en Khreesat had zelf aan de poli
tie laten blijken dat hij veel anvist
van de activiteiten van de VBP-AC.
Hij had toegegeven dat hij ongeveer
een maand eerder in Dalkamoni's
kantoor in Damascus geweest was en
daar een discussie opgevangen had
van vier VBP-AC-leden over een aan
val op een Amerikaanse club.
De meest verbijsterende ontdekking
was echter dat Khreesat op Vijf no
vember, toen hij nog gevangen zat,
naar Jordanië getelefoneerd had. Het
telefoongesprek werd bijgewoond
door een Arabisch sprekende veilig
heidsagent die meldde dat Khreesat
orders leek te ontvangen van iemand
van de Jordaanse veiligheidsdienst.
Plotseling kreeg het Lockerbie-onder-
zoek een heel ander gezicht. Was
Marwan Khreesat, televisiereparateur
en meester in het bouwen van bom
men, ook een Jordaanse spion? Was
de bommenbouwer vrijgelaten omdat
de Duitse inlichtingendienst wist dat
hij werkte voor de Jordaanse inlich
tingendienst? Had hij zelfs de Duitse
politie geholpen om Dalkamoni's
groep op te rollen? Was Khreesat
daarom op vrije voeten gesteld? Was
het bewijs tegen hem gemanipuleerd
door de politie? Dit zou in elk geval
verklaren waarom de BKA er zo op
gebrand was te ontkennen dat er een
connectie bestond tussen de Herfst
bladeren-bende en de aanslag op het
Pan Am toestel.
Voor de rechercheurs in het schoolge
bouw in Lockerbie was dit een glimp
van een wereld waarvan zij maar wei
nig afwisten. Een wereld waar de
prioriteiten van politiewerk en inlich
tingendiensten uiteenlopen en ethiek
een ondergeschikte rol speelt.
De boven Zuid-Schot land opgeblazen Boeing 747 van Pan Am liet in Lockerbie een spoor van verwoesting achter.
FOTO: AP
