„Groen Links
mag met minder
dan vijftien
zetels niet
tevreden zijn"
BAS DE GAAY FORTMAN MAAKT
Z'N POLITIEKE TESTAMENT OP
Spijtstemmer
Derde wereld
Stommiteiten
Groenlinks
Bijbel
£eidóe@ou/umt
ZATERDAG 7 JULI 1990 PAGINA 25
DEN HAAG - Sinds de econoom
en jurist prof. dr. mr. Bas de Gaay
Fortman twintig jaar geleden zijn
entree maakte in de Nederlandse
politiek is hij nauwelijks veran
derd. Nog altijd dat Hooghaagse
accent, nog altijd die voor hem zo
typerende 'bedachtzame gedreven
heid' en nog altijd die snor (inmid
dels grijs geworden, dat wel) en dat
half begroeide hoofd.
Onlangs maakte de 52-jarige Groen-
Linkse senator bekend dat hij begin vol
gend jaar uit de politiek zal stappen. De
Gaay Fortman, in de jaren zeventig als
lid van de Tweede Kamer hèt gezicht
van de Politieke Partij Radikalen (PPR)?
hangt zijn lier aan de wilgen omdat hij
meer tijd wil hebben voor zijn baan als
hoogleraar aan het Institute of Social
Studies in Den Haag („Zeg maar: een
universiteit voor studenten uit de Derde
Wereld") en voor zijn onbezoldigde ar
beid binnen de Gereformeerde Kerk.
Namens deze kerk vertrekt hij in februa
ri 1990 naar de Australische hoofdstad
Canberra, waar de Wereldraad van Ker
ken bijeenkomt. „Toen mij was ge
vraagd daarheen te gaan, heb ik er lang
over nagedacht of ik mijn functie van
kerkelijk vertegenwoordiger zou kunnen
combineren met die van politicus. Mijn
conclusie was: niet doen, dat hoort ei
genlijk niet. Die twee hoedanigheden
moeten van elkaar gescheiden worden.
Toen had ik de keus: óf niet gaan, óf
stoppen met de actieve politiek. Ik koos
voor het laatste. Daarbij speelden nog
twee andere overwegingen een rol. Ik be
sefte dat ik al bijna twintig jaar in de po
litiek bezig ben en dat het zo gek niet
zou zijn om er zoetjesaan een punt ach
ter te zetten. Dan zou ik bovendien
meer de handen vrij hebben voor mijn
werk als hoogleraar".
„De Eerste Kamer slokt een behoorlijk
deel van m'n leven op. Toen ik er in
1977 lid van werd was dat veel minder
het geval, maar gaandeweg is in de Se
naat de neiging ontstaan het werk van
de Tweede Kamer nog eens dunnetjes
over te doen. Men bemoeit zich steeds
meer met details en dat verzwaart het
werk aanzienlijk. Ik maak me daar zor
gen over. We moeten terug naar de oor
spronkelijke functie van de Eerste Ka
mer: politiek op afstand bedrijven, al
leen de grote lijnen bestrijken. Senatoren
moeten geen beroepspolitici willen wor
den zoals Tweede-Kamerleden. Dat is
ook nooit de bedoeling geweest. Als de
politiek een te zware rol gaat spelen, zul
len naar ik vrees steeds meer collega-se
natoren er de brui aan geven".
„Ik ben een professor met een handicap.
Met één been sta ik in het Institute of
Social Studies en met het andere been
op het Binnenhof. Ik kan maar drie
vier dagen per week met de studenten
bezig zijn en ik moet alle verzoeken om
gastlessen te geven of projecten te bege
leiden op universiteiten in Afrika afwim
pelen. Geen tijd voor, hoe graag ik ook
zou willen".
„Met Afrika voel ik een grote verbon
denheid. Tussen 1967 en 1971 heb ik
met m'n gezin in Zambia gewoond, waar
ik aan de universiteit van Lusaka heb
gedoceerd. Daar kwam een eind aan
doordat mij eind 1970 werd gevraagd of
ik Tweede-Kamerlid wilde worden voor
de PPR. Ik ben nooit uitgeweest op een
politieke carrière, maar het is nu een
maal als vanzelf zo gelopen. Ik vond dat
ik de consequenties moest dragen van
mijn politieke stellingnames. Nee zeggen
kon en wilde ik niet".
Bas de Gaay Fortman behoorde in 1967
tot de groep anti-revolutionairen die na
de kamerverkiezingen van dat jaar open
lijk spijt betuigde over het uitbrengen
van een stem op de ARP. De 'spijtstem
mers' hadden na de beruchte 'Nacht van
Schmelzer' in oktober 1966, waarin het
kabinet-Cals (PvdA, KVP, ARP) om
zeep werd gebracht, vurig gehoopt op
een hernieuwde samenwerking tussen
confessionelen en sociaal-democraten.
De ARP stuurde echter na de verkiezin
gen rechtstreeks aan op een confessio
neel-liberaal kabinet.
Ook de KVP kende haar spijtstemmers.
Vanuit deze groepering werd in 1968 de
PPR opgericht, waar Bas en zijn vrouw
Ina zich twee jaar later bij aansloten.
Toen de kamerverkiezingen van 1971
naderden kreeg De Gaay Fortman een
brief van de toenmalige PPR-voorzitter
Jacques Tonnaer waarin deze hem vroeg
zich kandidaat te stellen voor de nieuwe
politieke partij. Op de verkiesbare plaat
sen stonden tot dan toe alleen oud-
KVP'ers. Het bestuur wilde door hoge
plaatsing van een ex-ARP-lid duidelijk
maken dat de PPR geen louter katholie
ke aangelegenheid was. Bas zei ja, nam
bruinverbrand door de Zambiaanse zon
actief deel aan de winterse verkiezings
campagne en ^erd gekozen als één van
de twee PPR-kamerleden die uit de
stembussen rolden.
Het kabinet-Biesheuvel, dat in de maan
den daarna tot stand kwam, was geen
lang leven beschoren. In 1972 waren er
alweer verkiezingen, waarbij de 35-jarige
De Gaay Fortman optrad als lijsttrekker
van de PPR.
Getooid met een witte pet, met op de
klep de letters van zijn partij, toog hij
als een moderne zendeling op verkie-
zingstoernee, predikend dat de proble-
„Als de
Ontwikkelingshulp niet
gau h' fundamenteel
wordt aangepakt, zal het
Westen worden
overspoeld met illegalen
uit arme landen. De
problemen van de Derde
Wereld zijn niet te
ontlopen".
FOTO: SP
wustzijn goed tot politici en kiezers door
te dringen. Waarom? Omdat de ellende
nu opeens zichtbaar is geworden. Je
kunt naar het bos gaan en de stervende
bomen met eigen ogen zien. Groen
Links heeft bij uitstek de taak om dat
bewustzijn levend te houden en voort
durend druk op de ketel te zetten. We
mogen geen genoegen nemen met halve
maatregelen".
Moet öroen Links het ook niet tot zijn
taak rekenen om de verslapte aandacht
voor de Derde Wereld nieuw leven in te
blazen?
„Dat is ook een heel wezenlijk punt. 't Is
jammer dat de Derde Wereld door alle
aandacht voor Oost-Europa enigszins uit
beeld is verdwenen. Maar dat zal niet
lang meer duren. Alle westerse landen,
ook Nederland, zullen er binnen afzien
bare tijd heftig met de neus op gedrukt
worden. Net als bij de milieuvervuiling
zal het probleem steeds beter zichtbaar
worden, eenvoudigweg omdat de bewo
ners van de Derde Wereld in steeds gro
teren getale hier naartoe komen. De tele
visie rukt op in Afrika, in Azié en La-
tij ns-Amerika. In steeds meer ontwikke
lingslanden weet men hoe het in het rij
ke westen is. Dat zuigt. Wij hebben een
enorme aantrekkingskracht!"
„Als de ontwikkelingshulp niet gauw
fundamenteel wordt aangepakt, zal het
Westen worden overspoeld met illegalen
uit arme landen. De problemen van de
Derde Wereld zijn niet te ontlopen. Ze
komen vanzelf op ons af, tenzij we tijdig
maatregelen nemen om het leven dóór
ter plekke beter te maken. Het besef van
dit alles vormde ook de belangrijkste
aanleiding tot de recente Afrika-confe-
rentie in Maastricht, waarachter Jan
Pronk de drijvende kracht was".
men van deze wereld, zoals bewapening,
milieuvervuiling en armoede, bij de
wortel dienden te worden aangepakt.
Radikaal dus, want om dat woord, afge
leid van het latijnse 'radix' (wortel),
draaide het allemaal. Zijn boodschap
sloeg zodanig aan, met name bij de jon
ge kiezers, dat de PPR zeven zetels in de
wacht wist te slepen. De euforie over
deze overwinning kreeg in mei '73 nog
een extra dimensie: na de zwaarste Ne
derlandse kabinetsformatie aller tijden
ontstond het kabinet-Den Uyl, waaraan
ook de PPR deelnam.
De Gaay Fortman: „Die periode als re
geringspartij was onmiskenbaar het
hoogtepunt van de PPR. Hoewel we
maar een kleine coalitiepartner waren,
hebben we een vrij grote invloed gehad
op het kabinetsbeleid. Dat kwam vooral
tot uiting in het tegenhouden van be
paalde plannen die wij onaanvaardbaar
vonden, zoals de levering van reactorva
ten aan Zuid-Afrika, het plan om drie
nieuwe kerncentrales te bouwen, het af
sluiten van de Oosterschelde en het
voornemen om ons leger nieuwe kern-
wapentaken te geven".
Hoe komt het dat de PPR na de val van
het kabinet-Den Uyl wegzakte, eerst naar
drie en vervolgens naar twee zetels?
„In '77 boekte de PvdA tien zetels winst
en een deel daarvan ging ten koste van
de PPR. Maar de belangrijkste oorzaak
van het teleurstellende verkiezingsresul
taat lag bij de PPR zelf. Er zijn gewoon
een paar stommiteiten uitgehaald. De
PPR zette zichzelf buiten spel door vóór
de verkiezingen uitspraken te doen die
beter achterwege hadden kunnen blijven,
zoals: we willen nooit meer met confes
sionele partijen regeren. Het succes was
de partij naar het hoofd gestegen. We
vertoonden de arrogantie van de kleine
macht. Dat heeft ons heel wat stemmen
gekost en dat is ons nog jaren daarna op
gebroken".
„Een andere oorzaak van de terugval is
dat Ria Beckers, die mij als lijsttrekker
en fractieleider was opgevolgd omdat ik
het academische leven weer in wilde, he
laas te weinig aantrekkingskracht had op
politiek onbewuste kiezers. Ik vind dat
ze al die jaren het politiek leiderschap
prima heeft uitgeoefend, maar haar op
treden als stemmentrekker was jammer-
genoeg niet zo wervend, vooral niet ten
opzichte van jongeren, 't Is ook moei
lijk, hoor, om iemand te vinden die zo
wel een goede lijsttrekker als een goed.
partijleider is. Dat zie je maar zelden. Ed
Nijpels was een heel geschikte lijsttrek
ker, maar geen goed leider. Voor Wim
Kok geldt het omgekeerde. Lubbers is
een uitzondering: die blinkt in beide
hoedanigheden uit".
„Ik denk overigens dat sommige interne
ruzietjes de PPR ook geen goed hebben
gedaan. Je hebt kiezers die daar enorm
op afknappen. Maar geloof me, er is
geen moeilijker klus dan het bij elkaar
houden van linkse mensen. Hoewel... de
laatste jaren blijkt het bewaren van een
heid ook aan de rechterkant van het po
litieke spectrum problemen op te kun
nen leveren. We hebben in de PPR-top
ooit wel eens tegen elkaar gezegd: 'Ging
het bij ons maar zoals in de VVD. Daar
laat men elkaar altijd netjes uitspreken
en blijft men elkaar ondanks menings
verschillen als vrienden behandelen'.
Met zulke opmerkingen hoef je vandaag
de dag niet meer aan te komen!"
Toen de PPR een eeuwige splinter leek te
blijven, kwam Groen Links tot stand.
Een geschenk uit de hemel?
„Jazeker, maar niet alleen voor ons. Dat
gold net zo goed voor PSP, CPN en
EVP, die ook allemaal klein bleven. In
de jaren zeventig voelde ik niets voor
een bundeling van de kleine linkse par
tijen. Destijds werd er veel gepraat over
een Progressieve Volkspartij, die zou
moeten ontstaan uit PvdA, D66 en PPR,
maar het is bij praten gebleven. Vooral
de PvdA durfde het niet aan".
„In 1982 kwam de gedachte aan zoiets
als Groen Links voor het eerst bij me
op. Ik werd aangestoken door het succes
van de groene partijen in West-Duits-
land en Belgiè en dacht: zoiets moet bij
ons toch ook mogelijk zijn? De kleine
linkse partijen zouden zich moeten op
heffen en samen onder een groen dak
een nieuwe start moeten maken, met een
nieuw élan. Prachtig leek me dat. Met
het oog op de Europese verkiezingen
van 1984 heb ik met een vriend van me.
Wouter van Dieren, de Groene Partij
Nederland opgericht, simpelweg om een
voorbeeld te stellen. Het is niks gewor
den, maar de prikkel om tot Groen
Links te komen is er wel door versterkt.
Ik ben dolblij dat het uiteindelijk gelukt
is. En hoe! Kijk eens naar het zestal dat
in de Tweede Kamer zit. Merk je aan
Andrée van Es nog dat ze uit de PSP
voortkomt? Kun je Ina Brouwer nog als
communiste bestempelen? Nee toch?"
Dat is waar. maar intussen bestaan de
oude partijen nog steeds. PPR en PSP
willen zichzelf wel opheffen, maar CPN
en EVP nog niet. Zo was het toch niet
bedoeld?
„Ach, dat komt allemaal best voor el
kaar. Ik begrijp heel goed dat het som
mige partijen moeite kost een streep
door het verleden te zetten. Neem nou
de CPN: die heeft zo'n enorm stuk ge
schiedenis achter zich, heel wat langer
en zwaarder dan de PPR. Voor veel
CPN'ers was het communisme een echt
geloof! Dat zet je zomaar niet over
boord. Daar is tijd voor nodig. Gelukkig
helpen de omwentelingen in Oost-Euro
pa daar nu ook een handje aan mee".
Over geloof gesproken, u bent nog altijd
een praktiserend christen. Hebt u nooit
de neiging gehad van uw geloof af te val
len? Dat zie je immers vaak bij mensen
die veel gereisd hebben en met heel wat
andere culturen en religies in aanrakin?
zijn geweest.
„Nee, ik heb nooit enige aanvechting tot
relativering van het christelijk geloof ge
had. Voor mij heeft de bijbel en met
name de persoon van Jezus altijd een
heel bijzondere betekenis gehouden.
Hier, kijk maar, dit draag ik bijna altijd
bij me". (Hij tast in z'n binnenzak en
haalt er een bijbeltje uit. Op het schut
blad staat met vulpen geschreven: Vaan
drig De Gaay Fortman) „Dertig jaar
oud. Aangeschaft tijdens m'n militaire
diensttijd. De bijbel is en blijft inspire
rend voor mij, elke dag weer. Het is geen
boek waarvan je op een bepaald mo
ment kunt zeggen: ik heb 't uit. Ik ben er
nog steeds heilig van overtuigd dat als
iedereen het christelijk geloof echt se
rieus zou nemen, de wereld er beter van
zou worden".
„Let wel: ik ben niet fundamentalistisch
of onverdraagzaam, integendeel zelfs. Ik
gun iedereen z'n eigen geloof en ik denk
heus niet dat mensen die het christen
dom niet aanhangen verloren zullen
gaan of zoiets. Maar een zekere zen
dingsdrang heb ik wèl. Ik preek ook nu
en dan in bijzondere kerkdiensten, zoals
samenkomsten die gericht zijn op jonge
ren of buitenkerkelijken".
Terug naar Groen Links. Hoe staat het
met de groeikansen?
„Zeer goed! Bij de volgende verkiezin
gen krijgen we minstens tien zetels, let
maar op! Eigenlijk vind ik dat we met
minder dan vijftien niet tevreden mogen
zijn. Dat zit er op den duur ook wel in
hoor. Meer dan ooit heeft een partij die
de strijd tegen de verpesting van het mi
lieu hoog in 't vaandel heeft staan kans
op een forse aanhang".
„De PPR was in de jaren zeventig al een
milieupartij, maar CDA, PvdA en WD
hebben de vervuiling lange tijd veron
achtzaamd. Nu pas begint het milieube-
Nog één persoonlijke vraag. Over u wordt
vaak gezegd: aardige vent. vlotte babbel,
brede visie, alleen jammer dat hij soms
zo'n ijdelheid uitstraalt. Wat hebt u
daarop te zeggen?
Bas de Gaay Fortman luistert met grote
ogen toe en schiet vervolgens in de lach.
„IJdelheid? Dat hoor ik voor het eerst,
werkelijk! Waarschijnlijk krijgen sommi
gen die indruk omdat ik nogal makkelijk
met de media weet om te gaan en niet
schroom om af en toe op een wat onge
bruikelijke manier aandacht voor poli
tieke problemen te vragen. Mag dat dan
niét? Misschien zijn er ook mensen die
het gek vinden dat ik op warme dagen
wel eens een tropenpak uit Zambia of
Tanzania draag. Maar dat is geen ijdel
heid. Die dingen zitten gewoon lekker!".
DICK VAN RIETSCHOTEN
