Het voorportaal
van de goelag
wtów1. -•
finali
-
ZATERDAG 16 JUNI 1990 PAGINA 27
DE WREDE WERKELIJKHEID VAN 'ISOLATOR NUMMER 1'
De toegangspoort naar de goelags, de strafkampen van de Sovjetunie, bleef tot voor kort voor de nieuwsgierige ogen van buitenlanders gesloten.
Glasnost (openheid) is een van de toverspreuken waarmee Michaïl
Gorbatsjov tracht het immense Sovjet-rijk in beweging te krijgen.
Als gevolg van die openheid zijn zelfs al tv-ploegen op bezoek
geweest in het hoofdkwartier van de KGB, de Russische geheime
dienst. Maar niet alle onderdelen van de Sovjet-maatschappij zijn
makkelijk toegankelijk voor buitenstaanders; helemaal niet als het
gaat om westerse verslaggevers. Een van de deuren die tot nu toe
gesloten bleven was die van het sterk verouderde
gevangenissysteem. Na lang aandringen kreeg Jack Chisholm,
verslaggever van de Londense Sunday Times, echter toestemming
om - als een echte gedetineerde kaalgeschoren en in
gevangenisuniform - enige tijd door te brengen in een Russische
gevangenis.
j LENINGRAD - In de buurt van
een van de grootste Intourist hotels
in Leningrad staat een oud gebouw
van rode baksteen, dat uitlqjkt op
de rivier de Neva. Toeristen lopen
er meestal achteloos aan voorbij op
weg naar het Winterpaleis. Van tijd
tot tijd dwarrelen kleine stukjes pa-
pier uit de betraliede ramen in de
rivier en de omliggende straten,
i Mensen die nieuwsgierig genoeg
I zijn om ze op te rapen vinden vaak
I een haastig gekrabbelde boodschap
in het Russisch. Een telefoonnum
mer, een smeekbede: „Bel alsje
blieft mijn vrouw op en zeg haar
dat het goed met mij gaat".
De inwoners van Leningrad hebben het
altijd over 'Christi', omdat de vorm van
het gebouw op een kruis.lijkt. De bij
naam is misleidend. Officieel is dit 'Iso
lator nummer 1'; in de praktijk het
voorpoortaal van het wrede, verouderde
en overbevolkte gevangenissysteem. Het
is de toegangspoort naar de goelags, de
strafkampen van de Sovjetunie. De deu
ren verbergen taferelen die zo uit het
werk van de verbannen Russische schrij
ver Solzjenitsyn lijken te zijn gekomen.
Tot nu toe was dit deel van de Sovjetu
nie niet toegankelijk voor buitenstaan
ders. Nooit eerder heeft een westerse
journalist ongelimiteerde toegang gehad
tot een Sovjet-gevangenis. Om de goe
lags binnen te komen, of de „zone", zo
als de Russen hun gevangenissysteem
noemen, vroeg ik de autoriteiten in Le
ningrad of ik behandeld kon worden als
een gevangene. Het duurde uiteindelijk
maanden voor de toestemming kwam.
Ik was overigens geen overtuigende ge
vangene: de autoriteiten waren bang dat
ik het niet zou overleven en namen me
steeds in bescherming.
Christi is met zijn drieduizend gevange
nen de grootste doorgangsgevangenis in
de Sovjetunie. Christi heeft onder de
'zeks', de veroordelen, ook de naam de
strengste te zijn. „Misschien wel de erg
ste in de wereld", gaf een Russische ge-
vangenisfunctionans toe.
totale verwording
Ik had met voormalige zeks uit Christi
gesproken. Maar ik was niet voorbereid
op de confrontatie met de totale verwor
ding voorbij de gevangenisdeuren. Het
complex heeft achthonderd cellen, die
oorspronkelijk bedoeld waren voor één
gevangene per cel. Toen een bewaarder
een van de cellen opende, bleken in een
ruimte van drie bij vijf elf mannen ge
perst te zijn. De cel was smerig en de
stank van mensen die als dieren in één
hok leven, was overweldigend.
Een paar gevangenen zaten ineengedo
ken op de twee houten stapelbeddden te
gen de muur. De anderen hadden wel
beddegoed - een bultige matras en een
slap kussen - maar geen ruimte om die
uit te spreiden, geen plaats om te liggen.
Een gevangene zei dat hij sliep met zijn
hoofd boven een gat in de grond: het toi
let van de cel.
De gevangenen zitten zo 23 uur per dag
opgesloten en mogen alleen naar buiten
voor een paar minuten lichaamsbewe
ging. In kleine groepjes schuifelen ze
rondjes over een kleine binnenplaats, ga
degelagen door bewakers met gummik
nuppels en grommende honden. Zelfs in
de winter, wanneer de temperatuur in
Leningrad kan dalen tot 45 graden onder
nul, gaat iedereen naar buiten om maar
even aan de ellende in de cellen te ont
snappen, De wekelijkse douchebeurt is
de enige andere manier om de sleur te
doorbreken.
Drie keer per dag wordt eten gebracht.
Het wordt in metalen bakken door een
luikje in de vergrendelde celdeuren aan
de gevangenen gegeven. Zwart brood en
'kasja', boekweitpap, zijn de hoofdbe
standdelen van de maaltijd.
Er wordt vaak gevochten in de cellen,
meestal om ruimte. Sommigen zien geen
uitweg meer en hangen zich op, maar
zulke incidenten zijn zeldzaam. Over de
overlopen zijn netten gespannen om te
voorkomen dat gevangenen naar bene
den springen.
Schepping van lenin
De gevangenisautoriteiten erkennen dat
de omstandigheden in Christi verschrik
kelijk zijn, maar klagen dat geldgebrek
hun werk onmogelijk maakt, yijf andere
gevangenissen in Leningrad zijn gesloten
en Christi moet de stroom gevangenen
nu alleen opvangen.
De gevangenen in Christi dromen van
de dag dat ze voor het gerecht moeten
komen, zodat ze kunnen 'ontsnappen'
naar gewone gevangenissen, de goelags.
De goelag, een acroniem van 'gosoe-
darstvennij lager' (staatkamp), was een
schepping van Lenin na de revolutie en
werd geperfectioneerd door Stalin tij
dens de eerste golf van massale arresta
ties van boeren, politieke tegenstanders
en vijanden van de staat.
Door heel de Sovjetunie moesten de ge
vangenen in de goelags slavenarbeid ver
richten. In mensonwaardige omstandig
heden bouwden ze wegen, fabrieken en
dammen. Ze dolven uranium, goud en
diamanten. De beelden van deze gevan
genen, van desolate, ondergesneeuwde
kampen, van uitgemergelde gevangenen
in de rij voor waterige soep zijn vastge
legd door Solzjenitsyn.
Sinds die tijd is er wel het een en ander
veranderd. Hervormingen zijn geintro-
duceerd om de goelags een wat menselij
ker aanzien te geven. Maar de Sovjetge
vangenissen zijn nog steeds kampen
waar de gevangenen aan het werk wor
den gezet om hun schuld aan de samen
leving terug te betalen.
De Sovjetunie telt momenteel ongeveer
twee miljoen gevangenen. De meesten
zijn gewone criminelen, hoewel er ook
nog politieke gevangenen zijn. De recen
te misdaadexplosie na de mislukking
van Gorbatsjovs economische hervor
mingen vormt een extra belasting voor
een systeem, dat op de rand van de af
grond staat.
Het juridische systeem in de Sovjetunie
is streng en hard; gearresteerden zijn bij
voorbaat schuldig. Misdaden waarop in
het Westen vrijspraak staat, of slechts
een boete, resulteren in de Sovjetunie
bijna altijd in gevangenisstraffen. Afhan
kelijk van de misdaad die ze hebben be
gaan, worden de gevangenen gestuurd
naar werkkampen met verschillende re
gimes: een normaal, streng, hard of spe
ciaal regime. Gewetenloze beroepsmis
dadigers komen doorgaans terecht in
harde of speciale werkkampen in afgele
gen gebieden van de Sovjetunie.
Gevangenisuniform
Strafkolonie 6, een werkkamp met een
normaal regime in de zuidelijke buiten
wijken van Leningrad, wordt omringd
door grauwe flats. Het ijs kraakte onder
mijn voeten toen ik de deur door stapte
en mijn burgerleven achter me liet.
De gevangenen in Christi dragen hun ei
gen kleren, maar hier werden mijn kle
ren en bezittingen in een houten doos
gedaan en kreeg ik een gevangenisuni
form overhandigd: een dunne donker
blauwe broek, een zwart katoenen shirt,
een paar zware, kunstleren laarzen met
bespijkerde zolen, een gewatteerd jack
en een stuk wit flanel, zoals ik later
merkte bij wijze van sokken.
Kaalgschoren door de kampbarbier werd
ik even later naar de zalen gebracht waar
de gevangenen slapen. Honderd man in
een kamer, op stapelbedden van drie
verdiepingen. Na Christi leek de ruimte
enorm.
Ik probeerde een gewone zek te zijn,
geen westerse verslaggever, maar dat
bleek erg moeilijk. Bij het middageten in
de kampkeuken wilden de bewakers het
eten opdienen. Ik kreeg twee aluminium
kommen, een met soep, de ander met
een stuk vlees, aardappelpuree en een
homp zwart brood. Het smaakte beter
dan ik verwachte, beter zelfs dan het
7 y- \j,~v
Grijze muren, grauwe uniformen. En binnen slaapt een gevangene - omdat er elders
geen plek is - met zijn hoofd boven recht boven het toilet van de cel. FOTO: UPI
eten dat ik gekregen had in gewone Sov
jethotels. Maar toen ik bij de gevange
nen wilde gaan zitten, blafte een bewa
ker: „Blijf waar je bent".
De gevangenen werken zes dagen per
week, acht uur per dag. Strafkolonie 6
heeft verschillende produktielijnen. Ge
vangenen die zich vrijwillig melden voor
zwaar werk krijgen extraatjes, zoals een
liter melk per dag. De bewakers door
zochten me vaak op wapens bij het bin
nengaan of verlaten van de fabrieken.
Vaak slagen gevangenen erin messen te
maken, stiletto's, zelfs bijlen, om hun ge
schillen uit te vechten.
Kampveteraan
De meeste zeks in Strafkamp 6 zijn jon
ge mannen die voor de eerste keer de
wet overtreden hebben. Maar de zeven
tigjarige Nikolai is de kampveteraan. Hij
moet vijf jaar zitten omdat hij tijdens
een drankgelag zijn vriend heeft doodge
stoken. Hij wordt behandeld als de
kampmascotte. De jongere gavangenen
geven hem sigaretten. Zij weten dat hij
waarschijnlijk doodgaat voor de vijfjaar
om zijn.
In het kamp is praktisch alles te krijgen.
Een fles wodka kost er 23 roebel, cognac
35 roebel. De goederen worden binnen
gesmokkeld door bewakers of burgers
die in het kamp werken. De meest inge
nieuze methodes leerde ik echter in
Strafkolonie 5, een werkkamp met een
streng regime buiten Leningrad.
In Strafkolonie 5 wonen ongeveer vijf
tienhonderd gevangenen met straffen tot
de vijftien jaar - in de Sovjetunie de
maximale gevangenisstraf voor moord,
diefstal en overvallen. Er zitten ook een
paar soldaten, gedeserteerd tijdens de
oorlog in Afghanistan.
De zeks mogen er maar drie brieven per
maand schrijven en krijgen maar twee
keer per jaar bezoek. Je zou het kamp
kunnen zien als een grote fabriek. Het
kamp heeft een omzet van miljoenen
roebels in kantoormeubilair. Er is zelfs
een showroom voor potentiële klanten.
De gevangenen krijgen een salaris van
twee- tot driehonderd roebel per maand.
De helft hiervan wordt ingehouden voor
huur en logies en de rest wordt uitbe
taald bij vrij lating of in kredieten in de
kampwinkel. De winkel verkoopt siga
retten en wat voedsel: kool in het zuur,
jam en witbrood.
Nachtmerrie
Interne geschillen zijn ook in Straf
kamp 5 niet van de lucht, maar een zek
vertelde me tijdens mijn verblijf dat er
een tijdelijk 'staakt-het vuren' was.
Volodja, een 48 jaar oude chauffeur uit
de Oekraïne, maakte zich zorgen om
zijn familie en vrienden in de omgeving
van Tsjernobyl. „Ik heb geen contact
met ze en weet niet hoe het met ze
gaat", zei hij.
,.We hebben geen water in ons gebouw,
alleen maar in het doucheblok", klaagde
hij verder. „Het toilet is buiten en er is
geen afvoer. Het kan hier in de zomer
erg heet zijn, vooral in de fabriek. In de
winter is het koud. Naar het toilet gaan
in de winter is een nachtmerrie".
Sasja (36) is verbitterd. Hij heeft zijn
dochtertje, geboren na zijn arrestatie,
nog nooit gezien en wacht hoopvol op
de val van het communisme. „Ik denk
dat het hier hetzelfde zal gaan als in
Oost-Duitsland en Roemenië. En dan
zal het allemaal veranderen".
In de gevangenisbibliotheek staan de
werken van Lenin onaangeraakt. Vol
gens de bibliothecaris is het meestge-
vraagde werk dit jaar een Russisch tijd
schrift met gedeelten uit Solzjenitsyns
beroemde boek, de Goelag Archipel.
Het kamp heeft ook televisie. Toen ik
met mijn medegevangenen naar de tele
visie keek werd hun aandacht getrokken
door het buitenlandse nieuws: beelden
van de opstand in de Strangeways ge
vangenis in Manchester. Bewakers en ge
vangenen keken gefascineerd naar de ge
vangenen op de daken van de gevange
nis. Velen waren geschokt. „Dat zou hier
nooit kunnen gebeuren", zei een zek. De
anderen mompelden instemmend.
Vrouwen
Vrouwen hebben in de Sovjetunie hun
eigen speciale gevangenissen. Soblino, 35
kilometer ten zuiden van Leningrad,
herbergt 850 vrouwen - een kwart van
hen is veroordeeld wegens moord,
meestal op man of vriend.
Hoewel de vrouwen net als de mannen
een werkweek van zes dagen maken,
biedt Soblino meer ruimte voor ont
spanning. In de werkruimten wordt pop
muziek gedraaid. Twee keer per week
worden in de kampbioscoop films ge
toond en soms worden zelfs concerten
gegeven.
Verveling blijft echter een groot pro
bleem: tijdens een vierdaagse werkvrije
periode bleven de vrouwen aan het
werk. Werken is beter dan rondhangen.
De vrouwen hebben maar weinig voor
uitzichten bij hun-vrijlating. Ira, een 23-
jarige studente die tot elf jaar veroor
deeld is wegens moord, klaagde: „In fei
te is mijn seksleven over. Tenminste,
dat is zo als ik vrijkom. Dan ben ik over
de dertig, heb een strafblad, geen werk
en geen man. En wie wil me dan nog"?
Bezoek van echtgenoten is twee keer per
jaar toegestaan. De paren krijgen 24 uur
samen in een klein kamertje. Vrouwen
die zwanger raken krijgen een abortus in
een ziekenhuis in Leningrad dat voor de
gevangenissen werkt: niemand wil in de
gevangenis een kind krijgen.
In dit bewuste ziekenhuis ontmoette ik
de droevigste zek van allemaal. Dmitri,
een Moldaviër, zat op zijn bed met in
zijn hand een houten kruk. Met niets-
ziende ogen staarde hij naar de verbon
den stomp aan het einde van zijn linker
been. Zijn voet was geamputeerd.
Er is in de Sovjetunie een nationaal te
kort aan protheses. Het ziekenhuis in
Leningrad kan ze alleen geven aan ge
vangenen uit Leningrad zelf. Dmitri zou
een kunstvoet kunnen krijgen uit het qu
ota van Moldavië. Maar dan zou hij
overgeplaatst moeten worden naar een
fevangenis daar - en dat is onmogelijk,
lij vroeg mij zacht: „Als ik een gevan
gene was in het Westen, zou ik dan een
nieuwe voet kunnen krijgen?"
(c) The Sunday Times
£eidóe6ou/uvnt
