naie
Tolerantie
zigeuneropvang
maakt plaats
voor
harde hand
fi
Wij zijn
ook niet
naar school
geweest en
het gaat
toch goed?"
ZATERDAG 9 JUNI 1990
Omdat de Westduitse regering hun geen asiel wil verle
nen blokkeerden deze week 250 Roemeense zigeuners
de grens bij het Limburgse Vaals. Nederland liet hen
niet binnen. Twaalf jaar geleden leek de situatie van
450 in Nederland levende zigeuners even uitzichtloos.
De groep kwam niet in aanmerking voor een vaste
standplaats en was niet welkom in de buurlanden. Het
toenmalige kabinet-Den Uyl maakte een einde aan het
gezwerf van de nergens welkome karavaan. Via een 'ge
neraal pardon' konden de zigeuners in Nederland wo
nen, in afwachting van een verblijfsvergunning. De
Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) zocht
gemeenten die de zigeuners wilden opvangen. Na veel
discussie toonden elf gemeentebesturen zich daartoe be-
EDE De Nederlandse overheid
heeft zich totaal verkeken op de
opname van zigeuners in de sa
menleving. Van de doelstellingen
die in 1978 op papier werden ge
zet is in de praktijk weinig te
recht gekomen. In vijf jaar tijd
zouden de zigeuners in stenen
huizen moeten wonen en zichzelf
maatschappelijk en economisch
moeten kunnen redden. Het gros
woont inderdaad in stenen hui-
!zen, maar de werkloosheid is bij
na honderd procent, de deelname
aan het voortgezet onderwijs
slecht en de zelfredzaamheid ver
re van optimaal. Falend beleid en
veel te ambitieuze plannen zijn de
oorzaak. De tolerante aanpak
maakt plaats voor de harde hand
en effectbejag voor geduld. „Inte
gratie is een kwestie van genera
ties".
„Laat ik het zo zeggen: erg sfeerbevorde-
rend zijn ze niet. Ze komen de disco
binnen met sterke verhalen en poen. De
meisjes vinden dat macho-gedrag prach
tig. Stappen in de auto en gaan mee naar
Amsterdam en Arnhem. Maar behalve
jongens komen er geen zigeuners in het
buurthuis. Er wordt ook minder over ze
gepraat dan enkele jaren geleden. Hoe
wel, nu met die moorden in Ooster
beek... De vluchtauto is in deze wijk ge
vonden en dan beginnen de verhalen
weer".
In het bijna verlaten buurthuis 'De Ma
nen' in Ede wijst een activiteitenbegelei
der de weg naar een straat 'waar zigeu
ners wonen'. „Berckheyde heet de straat.
Het nummer weet ik niet. Maar je ziet
zo aan de tuin en hetgeen er voor de
raam staat, welk huis het is". Halverwe
ge Berckheyde glimmen goudkleurige
paarden onder kanten, gedrapeerde gor
dijnen. De tuin verdient geen schoon
heidsprijs, maar is evenmin verwilderd.
Een huis zoals duizenden andere in Ne
derland en ik rij door. Als daarna alle
volgende woningen op elkaar lijken, keer
ik om en stop halverwege Berckheyde.
Een onmiskenbare zigeunerin met aan
haar schort een klein meisje doet open.
Oma Nicolovska trekt aan een zware
Samson, verstaat geen woord Neder
lands, maar mobiliseert onmiddellijk fa
milieleden die de taal wel machtig zijn.
Oma woont nu twintig jaar in Neder
land en is zeer tevreden over de buurt.
Maar dat is niet altijd zo geweest. Met
de voormalige buren aan weerszijden
boterde het niet zo goed. De woning
bouwvereniging had de rijks voorkeur
woningen aan beroepsmilitairen toege
wezen en die lieten heel duidelijk weten
dat ze niet gediend waren van de drukte
bij oma. En terecht, zeggen de schoon
dochters. „We woonden hier toen met
drie families. In totaal vijftien personen.
Veel te druk. Nu woont oma alleen, zijn
de buren inmiddels verhuisd en nu gaat
alles goed". Oma knikt: „Gut, gut".
Rechts ja, maar links gaat om vijf uur
het slot van de deur.
reid, niet wetend wat hen allemaal te wachten zou
staan. „Met de kennis die ik nu heb. zou ik er niet
meer aan beginnen", bekent wethouder Van Gorp van
het Brabantse Berkel-Enschot. Wanhopig is hij niet
meer; hij kan er zelfs om lachen „dat ze gewoon niet
willen". „Eigenlijk is het heel triest, maar je kunt er ge
woon niets aan doen". In Spijkenisse konden ze dat
wel. Sinds 1983 besteedt de gemeente geen specifieke
aandacht meer aan zigeuners omdat hun achterstand
ten opzichte van andere minderheden was weggewerkt
en een aparte behandeling de integratie alleen maar zou
tegenwerken. „Nee, de zigeuners in Spijkenisse zijn niet
volledig geïntegreerd. Evenmin als andere etnische min
derheden".
De
buurvrouw
De buurvrouw: „Het zijn vooral de kin
deren die bonje maken. Ze schelden,
spuwen, pesten en jatten. We hebben
daar nooit veel van gezegd, tot voor
kort, toen mijn zoontje in een arm werd
gebeten door een kind. Dat vonden we
echt te ver gaan. Zijn we naar ze toe ge
gaan en hebben we geklaagd. Krijgt dat
kind meteen een pak slaag. Ja, dat hoeft
voor ons dan ook weer niet. Vorig jaar
november is de fiets van mijn zoontje
gestolen. Uiteindelijk hebbèn ze hem te
ruggebracht, maar wel flink vernield.
Daar hebben we de politie bijgehaald,
net als bij dat varken dat ze achter in de
tuin hadden geslacht. Het bloed liep on
der de poort door. De politie heeft toen
proces-verbaal opgemaakt. Maar een
paar weken later was het weer zover,
waarop het varken in beslag werd geno
men. Kijk, barbecuen doen wij ook,
maar dit gaat wat te ver. Aan zulke din
gen ergeren we ons. Maar dat het hier nu
onleefbaar is..., nee. Toen we hier drie
jaar geleden introkken hebben we ons
heel duidelijk voorgenomen dat bij
moeilijkheden zij eruit gaan en niet wij.-
Of ik weer een woning zou nemen naast
een zigeunergezin? Nou, geen koophuis,
maar een huurwoning... Ik weet het niet.
Je kunt ook asociale Hollanders naast je
krijgen".
Lik-op-stuk
Na twee jaar in tijdelijke woningen te
hebben geleefd, werden de elf Edese zi
geunergezinnen in '80 uitgeplaatst in
nieuwbouwwoningen verspreid over de
gemeente. Het aantal klachten beperkte
zich volgens de gemeente tot drie gezin
nen die nogal rumoerig waren en de boel
de boel lieten. Eén gezin werd in '83 het
huis uitgezet, nadat de huurschuld was
opgelopen tot enkele tienduizenden gul
dens. „Naar aanleiding van dat voorval
zijn we een ander beleid gaan voeren:
ons actie-reactiebeleid. We namen ons
voor de zaken niet langer te laten sudde
ren, maar aan te pakken. Direct optre
den bij huurachterstanden, langdurige
vakanties en - sinds '87 - bij school
verzuim", vertelt F. Ie Large van de ge
meente Ede. Ouders (ook Nederlandse)
die hun leerplichtige kinderen thuis hou
den, krijgen een bekeuring van 300 gul
den. Bij herhaling wordt de boete ver
dubbeld of omgezet in een gevangenis
straf. Maar de lik-op-stukbenadering
Oma Nicolovska verstaat geen woord Nederlandsmaar mobiliseert onmiddellijk
familieleden die de taal wel machtig zijn. Oma woont nu twintig jaar in Nederland en
is zeer tevreden over de buurt.
FOTO'S: PERS UNIE
Oma
Nicolovska
Ede trekt aan
heeft niet geholpen. E. Tamming van de
gemeentelijke dienst Onderwijs: „In het
begin verbeterde het schoolbezoek aan
merkelijk. Maar de afgelopen anderhalf
jaar is het beleid door gebrek aan perso
neel verslapt en is het verzuim weer ver
hoogd. We moeten dat beleid weer aan
scherpen, want we hebben gemerkt dat
wanneer je kinderen vanaf vier a vijf
jaar strak houdt, het schoolverzuim on
der zigeuners niet hoger is dan dat van
andere etnische minderheden". Spijke
nisse heeft gelijke ervaringen. Vanaf het
begin zijn de zigeunerkinderen „er met
de haren bijgesleept" en nu is het
schoolverzuim amper hoger dan gemid
deld.
Lezen
en schrijven
De deelname aan het voortgezet onder
wijs verloopt veel moeizamer. Meisjes
van omstreeks 13 jaar mogen niet meer
naar school van hun ouders en jongens
haken binnen enkele jaren af omdat ze
de opleiding niet zien zitten of vroeg
trouwen. Projecten van de gemeente Ede
zijn op niets uitgelopen. Tamming: „In
1985 hebben we een soort behoeftepei
ling gedaan. Er- bleek belangstelling te
bestaan voor een soort lagere beroepsop
leiding. Twaalf aanmeldingen kregen we
binnen. Toen we de subsidie rond had
den en het project zover was, was de be
langstelling voorbij. Hoe dat kan? Ik
weet het niet. De kinderen zijn zich niet
bewust van de waarde en het nut van
onderwijs, en de ouders ook niet".
Dragica Radulovic is moeder van zes
kinderen en vindt voortgezet onderwijs
voor haar dochters volstrekt overbodig.
„We willen graag dat onze kinderen le
ren lezen en schrijven. Verder niet. Van
af twaalf jaar helpen de meisjes in huis
mee. Als ze naar school gaan leren ze
een andere cultuur en dat willen wij niet.
Ze moeten onze traditie houden. Wij
zijn ook niet naar school geweest en het
gaat toch goed?"
De plaats van een zigeunervrouw is
thuis. Naailessen zijn wel geoorloofd
maar ook dat project is mislukt in Ede.
Na een aantal lessen kwamen de vrou
wen niet meer opdagen. Miriana Duric:
„In Nieuwegein worden de zigeuner
vrouwen opgehaald voor de naailes.
Hier niet. Wij moeten niet de fiets ko
men of met de bus. Maar wij willen ook
gehaald worden, net als in Nieuwegein".
De werkloosheid onder de zigeunerman
nen is zeer hoog. Loondienst ligt mijlen
ver van de zigeunercultuur en voor een
eigen zaak ontbreken vaak de benodigde
papieren en het startkapitaal. Een auto
handel, stoffenhandel, pizzeria en shoar
mazaak in Ede waren geen lang leven
beschoren. Le Large: „Men is niet ge
wend aan het belastingsysteem. Er werd
gewoon geen btw opzij gelegd. De zaken
waren snel op de fles en het familiekapi
taal was weg". Werkgelegenheidsprojec
ten en een cursus over de detailhandel
mochten niet baten: na een les kwam er
niemand meer opdagen.
Rechten en plichten
Maar in Oldenzaal lukt het wel om een
werkgelegenheidsproject van de grond te
tillen. En in Lelystad loopt het vor
mingswerk voor zigeuners redelijk.
„Kwestie van enthousiasme en inzet van
de betrokkenen", verklaart Wiel Waelen
het onderscheid tussen de diverse op-
vanggemeenten. Waelen is onderzoeker
bij het Nijmeegse adviesbureau Geerts
dat in opdracht van Binnenlandse Zaken
en WVC onderzoekt wat er nu van de in
'78 geformuleerde doelstellingen terecht
is gekomen. Eind juli verschijnen de re
sultaten van het onderzoek in de elf op-
vanggemeenten. Volgens Waelen is het
enthousiasme in een aantal gemeenten
nog steeds aanwezig. Ede ligt daarbij
niet voor in de mond. De Gelderse ge
meente was in '80/'81 de eerste die de
pijp aan Maarten wilde geven. „We wil
len ze niet meer. zei de gemeente tegen
CRM en Binnenlandse Zaken. Maar
daar hadden de ministeries geen bood
schap aan. Wie A zegt, moet ook B zeg
gen". De B staat voor beleid, consequent
beleid. Waelen: „In '84/'85 is er een be-
leidsomslag geweest. Na een gewennings
periode van gedogen zou het normale
beleid van toepassing zijn op zigeuners.
De nadruk zou voortaan liggen op de
rechten en plichten van de mensen.
Maar de uitvoerende functionarissen
hebben hiervoor weinig gehoor gevon
den bij de lokale bestuurders. Kijk, bij
schoolverzuim moet je de Ieeiplichtamb-
tenaar inschakelen. Stuur je die niet. dan
tolereer je gedrag. Huurachterstand het
zelfde. Nederlanders die de huur of ener-
gielasten niet betalen krijgen de deur
waarder op de stoep of gas en licht wor
den afgesloten. Er zijn voorbeelden te
noemen van zigeunergezinnen waar dat
niet is gebeurd".
Tolerant
Hetzelfde onderzoeksbureau verkondig
de drie jaar geleden nog dat de overheid
de zigeuners niet te veel aan „burgerlij
ke" normen moet houden. Onderzoeker
J. Overbekking zei toen dat de regels
soepel moesten worden gehanteerd.
Schoolverzuim moest geregeld kunnen
worden en de sollicitatieplicht voor
werklozen diende niet al te serieus wor
den genomen. „Je weet dat zigeuners in
moeilijke omstandigheden leven, je weet
dat ze een andere cultuur hebben dan de
onze, doe daarom ook concessies", zei
Overbekking toen. Nu spreekt het on
derzoeksbureau Geerts andere taal. net
als tal van anderen. Vrijwilliger Dick uit
Ede vult al twaalf jaar formulieren in
voor zigeuners en helpt hen in paspoort-
kwesties. „We zijn in het begin te tole
rant geweest. Het is nu zaak meer dwin
gende maatregelen te treffen. De school
inspectie geeft bij schoolverzuim een be
keuring en verder niets. Ze zouden de
uitkering kunnen inhouden. Volwasse
nen zouden verplicht moeten worden te
leren lezen en schrijven. Tegen een
werkloze die een baan aangeboden krijgt
in een bedrijf en deze weigert moeten
maatregelen genomen worden. En er
moet consequent beleid worden gevoerd.
Want als het één gezin lukt om de kin
deren van school te houden zal het an
dere dat ook doen".
Karei-Jan Visser van de Federatie Soci
aal Cultureel Werk in Ede en lid van de
zogenoemde 'Klankbordgroep Zigeu-
ners': „We hebben de zaak veel te opti
mistisch bekeken. Als je sancties stelt,
moet je ze ook uitvoeren". Le Large:
„De doelstellingen in '78 waren veel te
hoog gegrepen. Daarnaast werd het beeld
van de zigeuners wat geromantiseerd.
Zoiets van: die zielige mensen die daar
op die camping in Laren leven. Na die
fase van zielig hadden we eerder moeten
sturen". Maar achteraf is het gemakke
lijk praten. Nederland was met Zweden
het eerste land dat de al eeuwen rond
trekkende zigeuners besloot op te ne
men. „We wisten niets van die groep.
Met de kennis van nu zeggen ze dat inte
gratie in enkele jaren onmogelijk is.
Maar twaalf jaar geleden hadden we die
kennis niet. En toch is er verschrikkelijk
veel bereikt. Natuurlijk, er zijn proble
men, maar de meeste zigeunerkinderen
gaan trouw naar school, bijna alle gezin
nen wonen in stenen huizen en de vrou
wen koken op fornuizen".
Geld
Is een specifiek beleid voor zigeuners
dan nog wel nodig? Kunnen zij niet zo
als in Spijkenisse meegenomen worden
in het algemene minderhedenbeleid?
Waelen wil niet op de uitkomsten van
het onderzoek vooruitlopen, maar ook
hij kent de geluiden uit de wandelgan
gen. dat de opvanggemeenten de rijks
subsidie niet graag willen inleveren.
Jaarlijks ontvangen zij een kleine vier
miljoen gulden van de rijksoverheid.
Meer dan de helft gaat naar de politie.
Het politiekorps van Ede betaalt van dit
geld een wijkagent en twee krachten op
de vreemdelingendienst en de justitiële
dienst. „Ons korps heeft te maken met
inkrimping. En dan ben je blij dat er
toch een pot is van twee ton. Het geld
wordt uiteraard gebruikt waarvoor het
bestemd is", zegt politiewoordvoerder
De Reus. Zijn de problemen in de wijk
zo groot? „Nee. We houden geen statis
tieken bij van problemen met zigeuners,
maar onze wijkagent houdt zich natuur
lijk niet alleen bezig met de zigeunerpro-
blematiek".
MONIQUE VAN DE VEN
Zigeuners waren
altijd vogelvrij
Extra bewaakte grenzen omdat een grote
groep zigeuners in aantocht is, is niets
nieuws. Het kenmerkt de positie van het
nomadenvolk: altijd onderweg en ner
gens welkom. Er is een tijd geweest dat
zigeuners - gitano's, Egyptièrs, heidenen
of hoe ze ook werden genoemd - ons
land niet binnen durfden te komen. In
1726 bijvoorbeeld spoorden de Staten
van Overijssel iedereen aan „om alle
soo-danige genaamde Heidenen op wat
maniere deselve best sullen kunnen van
het Leven te beroven, sonder enige de
minste straffe dies wegen te incurreren".
Straffeloos vermoorden dus. Dat hielp.
Er zijn naar schatting tussen de zes en
tien miljoen zigeuners. Ze zijn altijd vo
gelvrij geweest, in beide betekenissen
van het woord. Zo vrij als een vogel in
de lucht; niet gebonden aan plaatselijke
zeden en gewoonten of door enige over
heid afgekondigde regels en wetten; zon
der wortels in geboortegrond, nationali
teit of status. Maar ook zijn ze 'ongrijp
baar'. Ze hebben een voor velen onbe
grijpelijke en dus ook onbegrepen men
taliteit en cultuur. Hun gebruiken staan
bol van een kinderlijk godsvertrouwen,
maar ook van bijgeloof. Ze kennen zeer
strenge eigen regels, waarin voor 'gad-
jo's' (niet-zigeuners) geen plaats is en as
similatie (het opgaan in een andere sa
menlevingsvorm) wordt afgewezen.
Ze leven tegen de draad in. Er bestaat
een ander onderscheid tussen 'mijn en
dijn': alles wat de natuur voortbrengt is
van iedereen - dat zal een kruidenier na
afloop van zigeunerbezoek niet beamen.
Zigeuners verdienen een karige boter
ham met door de tijd achterhaalde
handvaardigheden als stoelen matten,
meubels maken, houtbewerking en han
del in paarden of oude auto's.
Als gevolg van hun zwerfdrang hebben
de meesten geen nationaliteit, zodat nie
mand voor hun rechten kan opkomen
wanneer ze ergens in moeilijkheden ra
ken. En omdat elke are land intussen
een eigenaar kent kunnen ze overal wor
den geweigerd. De zigeuners zijn de pa
ria's van het geciviliseerde Europa.
Zwervers
Ccidóc Gouacmt
De zigeuners vonden hun oorsprong in
India, dat ze tussen de vijfde en de tien
de eeuw verlieten. Het 'waarom' is niet
duidelijk: zigeuners kijken niet achter
om, anders verlies je, zoals in het bijbel
verhaal met Lot gebeurde, je vrouw. Ze
spreidden zich uit over Europa. In Ne
derland was voor het eerst in 1420 spra
ke van rondtrekkende 'graven, vorsten
en hertogen', die indruk maakten met
brieven waarin paus Martinus V en de
Duitse keizer Sigismund oproepen deze
'Egyptièrs' gastvrij te ontvangen. Rond
trekken was in de Middeleeuwen heel
gewoon en grenzen bestonden nauwe
lijks. Aanbevelingsbrieven maakten dat
leven gemakkelijker.
Maar er kwamen wel heel veel Egyptièrs
met aanbevelingsbrieven. Hun waarzeg
gen en geneeskunst werden door de kerk
als duivelswerk gezien. In 1500 verklaar
de de Duite keizer Maximiliaan I deze
'heidenen' vogelvrij. In Nederland wer
den ze nog getolereerd, al hielden stads
besturen rondzwervende groepen steeds
vaker buiten de poort door hun bezoek
af te kopen. De straffen voor vergrijpen
werden strenger en uiteindelijk had een
'heyden' die op diefstal werd betrapt bij
zonder weinig kans het er levend af te
brengen. Na 1720 werd elke zigeuner be
schouwd als dief. spion, heks, kinderlok
ker of kannibaal en vonden 'heydenjag-
ten' plaats. Rond 1750 bevond zich in
ons land geen enkele zigeuner meer: ze.
waren allemaal doodgeranseld, gerad
braakt, verhangen of gedeporteerd.
Pas in de tweede helft van de vorige
eeuw werden in Nederland weer zigeu
ners gesignaleerd. Maar hun verblijf
werd aan steeds strengere regels gebon
den: passen mochten niet aan hen wor
den gegeven, voor hun wagens werden
vergunningen geèist en de gemeenten
moesten de plaatsen aanwijzen waar ze
mochten staan. In 1907 beschreef ex-mi-
nister-president Abraham Kuyper, die
na een verloren verkiezingscampagne
een reis had gemaakt door de landen aan
de Middellandse Zee, zigeuners als „pa
rasieten in de meest eigenlijken zin van
het woord, die, meer verterend dan pro
ducerend, steeds op ander welstand ge
teerd hebben, zedelijk in alle opzicht la
ger staande, en zonder iets ook maar dat
naar een ideaal zweemt, tal van kringen
vergiftigd hebben". Hij meende echter
dat er „voor Christenstaten iets onbarm
hartigs in ligt deze vreemde gasten als
boschwild te verjagen" en gaf er daarom
de voorkeur aan hen met internationale
verdragen „van lieverlede naar het Zui
den terug te dringen".
In nazi-Duitsland werden zigeuners als
net zo minderwaardig beschouwd als de
joden en even hard vervolgd: naar schat
ting zijn er 200.000 vermoord, van wie
het merendeel uit Oost-Europa en 210
uit Nederland. De commandant van
Auschwitz, Rudolf Höss, prees hun
mentaliteit. Het waren eigenlijk allemaal
'kinderen', die alles van de lichtste kant
zagen en altijd optimisten bleven. „Ik
heb bij zigeuners nooit duistere, van
haat vervulde blikken ontmoet", schreef
hij in zijn autobiografie. Na de oorlog
viel het overgrote deel van de overleven
den buiten de 'Wiedergutmachungs-uit-
keringen', omdat aanvankelijk werd vol
gehouden dat zigeuners voor maart 1943
niet om racistische redenen waren opge
sloten, maar als spionnen, asocialen, sa
boteurs en criminelen. Pas in 1964 her
riep het Bundesgerichtshof die uitspraak.
Na de oorlog maken voortdurende inci
denten duidelijk dat hun rechtspositie
nog nauwelijks verbeterd is. Het gecivili
seerde Europa heeft geen plaats voor no
maden. Maar zigeuners willen en kun
nen geen wortel schieten. Telkens weer
blijkt hun behoefte aan een 'achter
grond-land', waarop ze een beroep zou
den kunnen doen. aan voorzieningen
waarvan ze gebruik kunnen maken zon
der daar eerst strijd voor te hoeven voe
ren en onderwijsfaciliteiten die aan hun
zwervend bestaan zijn aangepast. Maar
een internationaal beleid dat daar een
begin mee zou moeten maken, moet nog
van de grond komen.
ANDRÉ HORLINGS
