„Of er iets opgesloten zat,
dat vocht om er uit te komen"
'final»
JIM SHERIDAN
VERFILMT LEVEN VAN CHRISTY BROWN:
Drinking-buddies
Circuselement
Poet laureate
Véél te knap
Dubbelhouding
CeidóeSouwnt'
ZATERDAG 14 APRIL 1990 PAGINA 7
LONDEN - Er zijn van die mythes
in de filmwereld. Dat films over ge
handicapten bij voorbaat overdre
ven sentimenteel en goed voor kar-
revrachten zakdoeken zijn. En bij
gevolg loeiende kwaadheid oproe
pen bij wie dat soort zieligheid ver
nederend vindt. 'My left foot' is de
filmbiografie van de Ier Christy
Brown. In 1932 geboren met een
spastische verlamming door her
senletsel in een arm arbeidersgezin
waar in totaal 22 kinderen geboren
zouden worden (dertien overleef
den). Een man die zichzelf opwerkt
tot kunstschilder en schrijver. Via
die linkervoet uit de titel. Alle mo
gelijkheid tot een zee van tranen,
nadrukkelijke accenten en verkeer
de sentimenten. Het is echter een
kei van een film geworden, nu al
leen nog te zien in een tweetal
theaters in Amsterdam en één in
Wageningen, binnenkort ook el
ders in het land. Jawel, je houdt je
ogen vaak niet droog, maar geen
moment omdat het zielig zou zijn.
Je lacht erbij, maakt je kwaad, en
vooral, je hebt bewondering, een
ontzaglijke bewondering voor die
ijzersterke en geniale Christy
Brown.
'My left foot' is de eersteling van regis
seur Jim Sheridan. Een theaterregisseur
en toneelschrijver, die Ierland voor
Amerika in de steek liet en in de Big Ap
ple een Iers Theater leidde. Hij kwam
voor 'My left foot' naar Ierland terug op
verzoek van producer Noel Pearson.
Sheridan had Christy Brown zelf een of
twee keer ontmoet, een paar jaar voor
deze stierf in '83. „Hij maakte een enor
me indruk op me", vertelt hij in sterk
Iers getint Engels. Het was in het theater
waar Brown in z'n rolstoel kwam kijken
naar een toneeluitvoering van zijn auto
biografie. Sheridan vroeg hem wat hij
van de jongen vond die zijn leven ver
tolkte. In een kamer van het Londense
Meridien-hotel speelt Sheridan Christy's
antwoord voor: hij trekt z'n gezicht in
een moeilijke grimas, beweegt schok
kend met z'n hoofd. „Net Het Portret
van Dorian Gray", doet hij keihard het
nasaal-kelige, moeizaam gearticuleerde
geluid van wijlen Brown na. Sheridan
lacht: „Hij had al een paar glazen ge
dronken. Iedereen in het theater was
meteen doodstil. Niemand wist waar dat
geluid vandaan kwam. Of er ergens iets
opgesloten zat dat vocht om er uit te ko
men. Dat was Christy Brown. Hij com
municeerde meer met z'n ogen dan ver
baal. Je wist dat er zich heel wat meer in
dat hoofd afspeelde dan er uitkwam.
Alsof je naar een enorme molen keek die
draaide, met raderen, wielen, alles. En
wat er uitkwam was puur goud. Maar
dun".
Het idee voor de film kwam van produ
cent Pearson. Hij en Christie Brown wa
ren goede vrienden, 'drinking buddies'.
Brown maakte van Pearson ook zijn lite
rair agent. Volgens Sheridan om een ex
cuus te hebben om het samen op een
drinken te zetten. Hijzelf werd gevraagd
voor het scenario. „Ik voelde dat ik dit
ook moest regisseren. Het sloot aan bij
een obsessie die ik ook had, die ik niet
kende en die ik tijdens het schrijven ont
dekte: hoe dicht het leven van een ge
handicapte bij mijn eigen leven stond.
Weet je, ik ben Dij de begrafenis van
Christy geweest. Ben er per vliegtuig
naar toe gereisd. Elke keer als ik daarna
in een vliegtuig zat, moest ik aan Christy
denken. De laatste vijftig pagina's van
het script schreef ik in één keer tijdens
een vlucht naar Ierland. Een rationele
verklaring heb%ik er niet voor. Ik denk
dat dat opgesloten zitten in een machi
ne, er aan zijn overgeleverd, me aan
Christy doet denken. Afhankelijk. Die
machine wordt je lichaam. Als dat faalt,
ben je nergens meer".
Je komt merkwaardig optimistisch uit
'My left foot'. Niet omdat Christy
Brown tot slot, wanneer hij een eerste le
zing moet houden, de hem toegewezen
veipleegster ten huwelijk vraagt. En haar
krijgt. Want er is niets sentimenteels aan
de verhouding tussen die twee. Christy
drinkt zich stiekem, via een rietje dat
naar een whiskyfles in z'n binnenzak
leidt, moed in voor die lezing. De ver
pleegster heeft dat door en verwijt hem
het kinderachtige om zo z'n angst te
overwinnen. Hij vraagt nogal driftig om
Daniel Day Lewis: gehandicapte zonder circuselement
een lucifer, zij antwoordt dat ze zijn kin
dermeisje niet is en hij roept: „Ik wil
(vloek) geen les in psychologie, maar een
vuurtje!" Geen toon die met zachte vio
len naar een zoet eind leidt. Dat dat ein
de je toch blij maakt komt omdat je ge
zien hebt hoe een mens zich uit de ban
den van zijn tekorten kan bevrijden, hoe
een sterke stem zich aan een zwak li
chaam kan ontworstelen, hoe een enor
me wilskracht en durf het van een veilig
zelfmedelijden winnen.
Jim Sheridan was zich van meet af aan
bewust van de gevaren, van de klippen
die hij moest omzeilen om de goede
toon voor zijn film te vinden. „Daar
om", zegt hij, „begint de film met een
'shot' van hoe Christy met zijn linker
voet een grammofoon bedient. Dan is
het circuselement weg. Het publiek hoeft
niet meer te wachten totdat Christy het
enige lichaamsdeel waarover hij macht
heeft, kan besturen. Dat ben je dan
kwijt. Dan laten we zien dat hij drinkt.
Dat hij zijn handicap nog niet overwon
nen heeft, al is hij op weg om een suc
cesvol iemand te worden. Op dat mo
ment besef je dat het geen fysiek verhaal
wordt. Dus móet het een ander soort
verhaal zijn. Ik denk dat daarmee de
toon van de film gezet is. Door de hard
heid van die openingsscène". Het werkt.
Misschien dat daarom bij een persvoor
stelling van de film een vrouwelijke col
lega tijdens die scène cynisch kon fluis
teren: „Dan is afstandsbediening toch
maar handig". Om voor de rest van de
voorstelling door de film het zwijgen op
gelegd te krijgen. Sterker nog: aan het
slot van die voorstelling voor een hand
jevol mensen in een veel te grote zaal, is
er de aanzet tot applaus. Het komt zel
den voor bij zulke voorstellingen voor
een kritische 'vakgroep'. De rillingen lo
pen ervan over je rug.
video-editor
'My left foot' kreeg afgelopen maand
twee Oscars. Eén voor Daniel Day Lewis
die Christy Brown speelt en één voor
Brenda Fncker in de rol van zijn moe
der. Jim Sheridan: „Nu Amerika de
Vietnam-oorlog in Hollywood nóg eens
gevochten heeft èn gewonnen, is er
ruimte voor mijn soort helden. Ik geloof
dat de wereld een stukje veiliger gewor
den is. Dat men voelt dat het weer tijd is
voor schijnwerpers op donkerder plek:
ken in de samenleving, waar men eerst
niet aandurfde".
Zijn film bekommert zich niet erg om de
buitenwereld van Ierland in de jaren '40
en '50, hij kruipt dicht op Christy en de
mensen in diens leven: zijn drinkende.
goedbedoelende, maar onmachtige va
der, de oer-moeder die vecht voor de
kansen van haar kind dat lange tijd voor
'abnormaal' wordt versleten, de broers
en het zusje. Er lijkt geen meter film ver
kwist. Sheridan vat het compliment be
wust verkeerd op en grijnst: „Voorname
lijk omdat we alles gebruikt hebben dat
we gefilmd hebben". In elk geval opmer
kelijk voor een eersteling. „Ik had de
hele film voor ogen voordat ik er aan
begon. Had in m'n hoofd waar de 'cuts'
zouden komen, de scènewisselingen, de
overgangen. Al had ik dan nooit een
film gemaakt, zodra je over een videore
corder beschikt ben je in feite een 'edi
tor' (de man die de montage verzorgt,
réd.). Alleen al het feit dat je een video
film op een bepaald moment stopt om
bijvoorbeeld een kop thee te gaan halen,
maakt een 'editor' van je. Dat zijn in
stant-montage-beslissingen. Net zoals
kinderen die proberen het (live) journaal
stop te zetten. De video heeft van ieder
een een 'editor' gemaakt, zoals de televi
sie iedereen visueel heeft gemaakt".
Voordat er zelfs maar geld was om de
film te maken, besloot producer Pearson
dat 'My left foot' een compleet Ierse film
moest worden. Dus ook met een Ierse
hoofdrolspeler. Het werd Daniel Day
Lewis, zoon van de Britse Poet Laureate
Cecil Day-Lewis. Een toeval. Zijn vader
werd geboren in de Ierse County Sligo,
zoon Daniel had een Iers paspoort. Jim
Sheridan had hem gezien in 'My beauti
ful laundrette' en zei onmiddellijk „Ja,
dat is *m". Daniel Day Lewis, op dat
moment net een ster geworden ('Room
with a view', 'The unbearable lightness
of being'), las in het script 'de' meest on
gewone eerste pagina's die ik ooit gezien
had' en zei ook ja. Maar dacht even la
ter: hoe kan ik dat in hemelsnaam spe
len? Hij begon zijn rol voor te bereiden
samen met de invalide schilder Gene
Lambert. Zijn overtuiging dat hij die rol
móes doen werd steeds sterker. In Enge
land waren er bij de première niettemin
protesten, onder meer van de invalide
acteur Nabil Shabab: een gehandicapte
acteur had de rol van Christy Brown
moeten spelen. Jim Sheridan kan die
aanval begrijpen: „Vanuit zijn positie
gezien had hij gelijk. Hij is acteur. De
waarheid is simpelweg dat we er nooit
aan ged&cht hebben om een gehandicap
te acteur te nemen. Misschien zegt dat
iets over ons. Ik zal er niet omheen
draaien, het is gewoon zo. Aan de ande
re kant: moet je Beethoven dan laten
spelen door iemand die doof is? Moei
lijk, elk commentaar dat je geeft is fout.
Of komt fout aan. Ik kan alleen maar
zeggen dat ik hoop dat minder valide
mensen vaker een kans krijgen in een
film. Maar het blijft moeilijk".
Daniel Day Lewis overwon met zijn rol
een hoop tegenzin. 'Die bekakte Engelse
acteur' werd er geroepen. Een deel van
z'n critici zag hem als de mooie jongen
die vooral mooie teksten nodig had om
zich te handhaven. 'My left foot' kwam
dus als geroepen. Maar tijdens zijn werk
aan de film bleek het wéér niet goed.
Daniel Day Lewis stopte z'n spastische
spel niet wanneer de scène afgelopen
was. Hij bleef z'n teksten in moeilijke
nasale ademstoten zeggen. Hij liet zich
ook buiten beeld in en uit z'n rolstoel
tillen. 'Wat een aansteller', riep een deel
van de pers. Sheridan is solidair met z'n
hoofdrolspeler: „Bij Daniel Day Lewis is
er geen afstand meer tussen het karakter
dat hij speelt en de acteur. Hij praat er
zelf liever niet met de pers over. Je moet
bovendien bedenken dat er veel kinde
ren met 'cerebral palsy' (spastische ver
lamming) op de 'set' kwamen kijken.
Wat dóet dat met ze, wanneer ze het ene
moment een acteur zien die zich net zo
als zijzelf beweegt en hem even later
normaal zien praten? Ik denk dat Daniel
erg gevoelig is. En zijn keus versnelde
ons werk. Hij hoefde niet steeds terug in
z'n karakter te komen, zich opnieuw in
te leven. Daniel is geen acteur die zich
afvraagt: 'hoe geef ik m'n karakters le
ven?' Hij gaat er van uit dat ze leven
van zichzelf hebben, dat hij aan hèn le
ven moet ontlenen. Ik zou erg teleurge
steld zijn geweest als hij geen Oscar had
gekregen".
Jim Sheridan ziet de winst van twee Os
cars als een victorie voor de onafhanke
lijke film. „Er zullen steeds meer onaf
hankelijk geproduceerde films komen",
stelt hij. Zelf is hij onderweg met zijn
tweede, 'The Field'. De film speelt in de
dertiger jaren, met Richard Harris in een
rol die hem op zijn lijf geschreven is:
een drinkgrage Amerikaanse Ier die naar
zijn geboorteland terugkeert met de ob
sessie om daar een stuk grond te bezit
ten. Sheridan blijft in New York wonen.
„In Ierland had ik een moderne theater
groep die alle hedendaagse schrijvers
speelde. In New York leid ik het Irish
Art Centre en daar kan ik alle klassieke
Ierse auteurs, van O'Casy tot en met
Synge. spelen zonder me schuldig te voe
len. Ik wil nu een tijdje geen theater
meer doen. Ik kies voorlopig voor film.
Ik wil werken voor een publiek dat ie
deréén omvat. Dat overbewuste theater
publiek ging me tegenstaan. Een publiek
dat gewend is in abstracties te denken.
Véél te knap. Ik heb altijd al voor film
gevoeld, maar Amerika heeft dat gevoel
in me bevestigd. Ik zoek naar karakters
die het allemaal niet zo goed kunnen
zeggen. Geen Ieren dus, want die hebben
een 'way with words'. Ik was moe van al
die verhalen als 'Waiting for Godot',
waarin niets gebeurt en dat tweemaal.
Als 'The quare fellow', waarin ook niets
gebeurt. In Ierse toneelstukken heeft de
handeling nooit consequenties omdat de
realiteit buiten te sterk is. In film móet
handeling consequenties hebben, anders
kan je die film beter niet maken".
Opeens hoor je in Sheridan de echte Ier
aan het woord. Met'een dubbelhouding
ten opzichte van de werkelijkheid van
het vaderland. Zoals ooit Oscar Wilde,
verscheurd in het 'vreemde' Engeland
tegenover de uitzichtloosheid van het ei
gen eiland. Sheridan: „Iedereen denkt
dat Ierland een eiland is, problematisch
voor het westen van Engeland. Maar En
geland is het eiland, wij zijn de Europea
nen. Van de eerste monniken af, lot en
met onze schrijvers, onze politici, ze
hebben allemaal het Continent opge
zocht. Terwijl de Engelsen de isolationis
ts waren. Zij dragen Het Eiland in
zichzelf mee, niet wij. Maar wat wij den
ken en schrijven kèn geen consequenties
hebben door onze situatie naast Enge
land. Behalve als we chantage plegen,
dreigen. En met chantage kan je niet le
ven, dat is niet produktief'.
De Ier Sheridan keert verbaal ten slotte
toch op het nest terug. Zij het voorlopig
alleen met hoop als bagage. En het
nieuw verworven medium film. „Ik
denk dat films op een gekke manier een
'way out' kunnen zijn, kunnen helpen.
Films hebben een enorme 'impact'. Als
je een eigen Ierse filmindustrie econo
misch rendabel zou kunnen maken, zou
je misschien iets aan de situatie van Ier
land kunnen veranderen. Géén politieke
films. Nee, die veranderen niets".
BERT JANSMA
