IHerkansing voor
1 een continent
Voor blanke
extremisten
is geweld
het enige
antwoord
CcidócSoiuant
Nu de Oosteuropeanen niet langer meer
zo genoemd willen worden en zich beroe
men op hun Middeneuropees verleden,
heeft ons continent voor het laatst in deze
eeuw de kans te komen tot vrede en sa
menwerking. Maar terwijl in koffiehuizen
in Wenen en Boedapest gesproken wordt
over de mooiste toekomst sinds jaren,
slaan Roemenen Hongaren de schedel in
en vrezen de Polen hun grote Duitse
buurland. Wordt het wel wat met Euro-
HET EINDE VAN
DE DELING
VAN EUROPA
Het heette nog altijd Oost-Europa, maar
r°!i de westerling die zojuist een reis door
het dictatoriale Roemenië had gemaakt,
ervoer het anders. Hij zat voor de televi
sie in een hotel in Boedapest en zag daar
reclame voor Croma, uitgèzonden door
I Sky Channel, opgenomen bij een slagerij
"Min Hoofddorp. Oost-Europa?
Het heette nog altijd Oost-Europa, maar
in het Italiaanse restaurant in Sofia
praatte de schilderes over niets anders
dan de jaren dertig en hoe ze daarnaar
terug verlangde, naar die hoogtijdagen
van Europese cultuur, ook in Bulgarije.
Oost-Europa?
Het heette nog altijd Oost-Europa, ma'ar
de jonge gitarist in Tsjechoslowakije, die
'De naam van de roos' naast zijn bed
had liggen, wees er fijntjes op dat Praag
westelijker ligt dan Wenen. Oost-Euro-
tota pa?
laro Oost-Europa bestaat niet, zeggen ze in
Oost-Europa. En Europa des te meer.
Daar geloven ze in, daar willen ze naar
itoch toe. Weg van de Russen, terug naar het
continent. En het continent? Dat aarzelt.
Deling
Het was direct nadat de Europese staten
elkaar op leven en dood bevochten had-
ir ten, dat Winston Churchill opriep tot de
vorming van de Verenigde Staten van
fiiropa: 1946. Maar dat was ook het jaar
waarin duidelijk werd dat de Russen
niet zulke bevrijders waren als ze aan-
/illü vankelijk wel leken en in plaats van tot
ten vereniging kwam het tot een deling
tan Europa. Het continent, dat niet lang
irtiei [daarvoor de navel van de wereld was ge
weest, viel uitéén in Oost en West, en
waar Oost onder leiding van Moskou
een gelijkgeschakeld blok werd, deed
0 jj West er jaren over tot onderlinge samen
werking te komen. Werd Oost daarbij
gemist? Niet echt. Het Oosten vormde
een bedreiging, geen attractie. Intussen
:enc| miste het Oosten het Westen wel; in
1956, toen de Russen Boedapest binnen
vielen en in 1968, toen ze dat in Praag
deden, en daarna, toen in het Oosten al
les hetzelfde bleef, alles stagneerde. Maar
het Westen richtte de blik liever op New
York dan op Warschau, liever over de
Atlantische Oceaan dan over het IJzeren
Gordijn, en zo verdween het Oosten uit
het oog. Milan Kundera, de Tsjechische
schrijver in ballingschap, schreef daar
over in 1983 een essay: 'De tragedie van
Midden-Europa'. „Krachtens het politie
ke systeem hoort Midden-Europa bij het
Oosten; krachtens zijn culturele geschie
denis hoort het bij het Westen. Maar
omdat Europa zelf bezig is zijn culturele
identiteit te verliezen, ziet het Midden-
Europa slechts als een politiek regime;
anders gezegd: het ziet in Midden-Euro-
slechts Oost-Europa",
t was 1983, maar nu is het 1990 en
zelfs al zouden we willen: we- kunnen
n ze Midden-Europa niet langer laten samen-
eelm vallen met Oost-Europa, want het poli
osis tieke systeem op grond waarvan we dat
n is ter ziele. Dat betekent dat Eu-
- niet te verwarren met de bureau-
7 gij cratie die Europese Gemeenschap heet -
plotsklaps actueel geworden is en dat de
zotte droom van Vaclav Havel uit 1986,
uitgesproken toen hij de Erasmusprijs
is ontving, werkelijkheid kan worden. Ha-
vel sprak toen over een nieuw Europa,
of eigenlijk een oud Europa, dat van
WELKOM - Een zwarte jongen,
op weg naar zijn township, loopt
door de rustige straten van een
blanke buitenwijk van Welkom, als
uit het duister gebruld wordt:
«Rennen". De jongen aarzelt geen
EG tegen die omstandigheden is opge
wassen". Delors verwees daarbij naar
het moeizame proces van Europa '92,
het wegvallen van de EG-binnengrenzen.
Als dat al zo haperend gaat, hoe moet
het dan met een zoveel ingrijpender
kwestie als het opheffen van de Europe
se deling? Hoe komt dan ooit de Euro
pese confederatie tot stand die Michail
Gorbatsjov heeft voorgesteld? Delors:
„Een Europese confederatie kan alleen
maar worden gerealiseerd als het Europa
van de Twaalf flink is voorgeschreden
op de weg naar een politieke unie. Als de
Twaalf er niet in slagen een hogere mate
van samenwerking te bereiken, dan blijft
de voorgestelde confederatie een vaag
begrip".
Nationalisme
De Europa-gelovigen kunnen hun ge
duld nauwelijks bewaren en in Wenen
nemen ze alvast een voorschot op wat
komen moet. Daar ontmoeten kunste
naars en politici uit Oost en West elkaar
om enthousiast en beschaafd van ge
dachten te wisselen. In Sofia herinneren
kunstenaars zich de kosmopolitische ja
ren dertig. In Boedapest hapgt het werk
van Jan Cremer ten toon. Dat is de ene
kant van de medaille, de mooie. Maar er
is ook een andere, een smerige. Frits
Bolkestein beschreef die, vanuit Honga
rije, als volgt voor De Tijd: „De ijstijd
van het communisme heeft de onderlin
ge verhoudingen in Oost-Europa bevro
ren. Nu de dooi is ingezet, roeren die
zich weer. Boedapest is bezorgd over het
lot van de twee miljoen Hongaren in
Roemenië. De Roemenen willen Molda
vië erbij. Serven en Albaniërs raken
slaags. De spanningen tussen Slovenen
en Serven, tussen Bulgaren en Turken
lopen op. De Slowaken zijn bevreesd
voor een herlevend Hongaars nationalis
me. Heette Slowakije vroeger niet Bo-
ven-Hongarije? De Polen zijn bang voor
de arrogantie van een verenigd en mach
tig Duitsland. De premier van Roeme
nië, Petre Roman, schijnt deels van
joodse afkomst te zijn. Een oude joodse
dame hoopte dit weekend in Boedapest
dat dit feit niet bekend zou worden. Ze
vreesde dat de joden in Hongarije daar
voor zouden moeten boeten. Vannacht
is het kantoor van de Hongaarse lucht
vaartmaatschappij Malev in Boekarest
in brand gestoken. Het einde van deze
eeuw begint op de aanvang ervan te lij
ken".
Dat is zo. De uitgangspositie van het
continent lijkt op die van negentig jaar
geleden. Maar dat hoeft niet te beteke
nen dat ons weer twee wereldoorlogen
en een stalinisme te wachten staan. Er is
zelfs iets te zeggen voor de gedachte dat
het continent in de herkansing zou kun
nen slagen waar het in de eerste ronde
faalde. Want het huidige Duitsland is
niet dat van keizer Wilhelm en nog min
der dat van Adolf Hitler. En Stalin heeft
afgedaan, ook in de Sovjetunie.
Het is een flauwe constatering, niet veel
oorspronkelijker dan dat het vriezen kan
en dooien, maar desalniettemin is het de
waarheid: de Europese medaille rolt en
de vraag is op welke kant hij zal vallen:
de goede of de kwade. Europa is een be
lofte en een gevaar tegelijkertijd.
STEVO AKKERMAN
per dag tot 225 gulden. Wachtposten
voor de winkels zagen erop toe dat ie
dereen zich aan de boycot hield.
Later hield een tornado huis in twee
blanke wijken en werden 3.000 huizen
zwaar beschadigd. Plunderaars - zwart
en blank - waren al gauw ter plaatse.
De AWB en andere groepen onderna
men actie en verschenen met geweren
om de plunderaars af te schrikken en te
gelijk een einde te maken aan de -winkel
boycot. Bill Odendaal, de burgemeester
en een 'verlicht' lid van de Nationale
Partij, die zwarte jongeren echter nog
steeds „picaninnies" noemt, zegt dat „de
situatie nog explosiever zal worden als
de woonoorden weer in verzet komen
tegen de activiteiten van de blanke bur
gerwachten". Dat zal de conservatieven
in Welkom ongetwijfeld plezier doen.
Zij weten dat dit een slag is voor presi
dent F.W. de Klerk, en dat het hervor
mingsproces en de ontmanteling van het
apartheidssysteem een aanzienlijke ver
traging zullen oplopen. Veel blanken be
ginnen in geweld het enige echte ant
woord te zien.
ANDREW HOGG
(c) The Times, Londen
moment en zet het op een lopen.
Had hij alleen maar de schijn ge
wekt het bevel te willen negeren,
dan had hem dat op een flinke af
ranseling kunnen komen te staan.
In de achterbak van de bestelwagen waar
het bevel vandaan kwam, zitten drie ge
wapende, in kaki gehulde mannen. Le
den van de extreem-rechtse Afrikaner
Weerstands Beweging (AWB). In een an
dere wagen zitten nog meer mannen in
kaki te lachen. „Je moet goed onthouden
dat het hier anders is dan in Johannes
burg. De zwarten in de mijnen hier zijn
beesten, niets dan beesten", zegt een van
hen, een aannemer.
Welkom in Welkom, een nijver goudgra-
v'ersstadje 300 kilometer ten zuiden van
Johannesburg, waar de burgemeester on
langs een fenomeen signaleerde dat heel
Zuid-Afrika in opschudding bracht. De
stad, zo zei hij, is getuige van blanke
verzetsacties tegen de hervormingen van
F.W. de Klerk.
Gewapende groepen inwoners patrouille
ren op straat, schieten willekeurige zwar
ten aan, jagen hen weg en delen regelma
tig een pak slaag uit. Andere steden spre
ken erover het voorbeeld van Welkom
te volgen. Tevergeefs deed de commisa-
ris van politie van Welkom een beroep
op de mensen het recht niet in eigen
handen te nemen; Adriaan Vlok, de mi
nister van orde en gezag, noemde de
burgerwachten „niet acceptabel", maar
zijn protesten vonden geen gehoor.
Bang
De 40.000 blanke inwoners van Welkom
zijn. bang. De wapen verkoop is omhoog
geschoten, het aantal aanvragen voor
een wapenvergunning is gestegen van 61
in januari tot 91 in februari en 436 in
maart. De meeste wapens worden ge
kocht door vrouwen, die bang geworden
zijn door het zwarte geweld in Natal en
de verloedering van orde en gezag door
het hele land.
Hun mannen hebben zich aangesloten
bij de nieuwe „Blankeveiligheidswag",
de eerste semi-ofïïciële burgerwacht van
het land. Ook zijn meer obscure groepe
ringen gesignaleerd. Een daarvan, de
„Flaminke" (de flamingo's) zou bestaan
uit jongeren die zich erop toeleggen ge
vechten met zwarten uit te lokken.
Welkom bevindt zich nu, in de woorden
van de commissaris van politie, in een
„diabolische cirkel van geweld waarin
niemand kan winnen". De komende we
ken zullen tonen of de spanning onder
de blanken afzwakt, andere steden over
spoelt of frontaal in botsing komt met
de plaatselijke zwarte gemeenschap, zo'n
250.000 man.
Een zwart slachtoffer is al gevallen, naar
verluidt doodgeknuppeld door een
groepje plaatselijke blanke zakenlui. An
deren zijn aangevallen met knuppels en
sjamboks, dodelijke zwepen.
De praktijken van de blanke extremisten
in Welkom zijn niets nieuws. Zo werd
de vorige burgemeester afgelopen jaar
met pek en veren bewerkt door leden
van de AWB. Zijn vergrijp was dat hij
een niet-raciale rolstoelmarathon geo
pend had. De AWB herdenkt die aanval
met flessen wijn met een speciaal etiket.
Het geweld dat de zwarte woonoorden
de afgelopen weken heeft overspoeld, als
gevolg van de emotie rond de legalisatie
van het ANC en de vrijlating van Nel
son Mandela, heeft zeker bijgedragen tot
de angst van de blanke bevolking.
Mars
Ook een aantal plaatselijke gebeurtenis
sen hebben in Welkom de situatie tot
een kookpunt gebracht. Het begon met
onrust in zwarte scholen. Toen zwarte
leerkrachten probeerden een mars te
houden door Welkom, vonden zij aan
hangers van de AWB tegenover zich.
Onlangs werd een blanke vrouw ver
kracht en vermoord, naar men zegt door
haar zwarte tuinman. Vervolgens organi
seerden de inwoners van een aantal
zwarte woonoorden een boycot van de
blanke winkels als protest tegen de arres
tatie van 17 jongeren na schoolreden.
Tornado
De boycot leidde tot enorme verliezen
voor de plaatselijke winkeliers. Een
drankhandelaar klaagde dat zijn inkom
sten gedaald waren van 20.000 gulden
Erasmus, dat van open grenzen, van uit
wisseling, van saamhorigheid. „Een diep
bewustzijn van duizend jaar gezamenlij
ke geschiedenis en geestelijke traditie,
geworteld in de beginselen van de klas
sieke Oudheid en het Joods-Christen
dom". Havel zag daarin het fundament
voor „de zotheid van ons ideaalbeeld
van een vredelievende totaal-Europese
gemeenschap" en hij had het gevoel dat
daarvoor in Nederland wel medestan
ders te vinden waren. „Door juist een
Tsjech met deze Erasmusprijs te eren,
bewijst de Nederlander - daar ben ik
van overtuigd - dat er voor hem, net als
voor die ene Tsjech, slechts één Europa
bestaat - één Europa, politiek weliswaar
verdeeld, maar geestelijk onverdeeld en
onverdeelbaar".
Midden
Het is niet toevallig dat het juist Tsje
chen zijn die zo gloedvol over dat ene
Europa spreken; zij vormen samen met
de Hongaren - en in mindere mate ook
met de Oostenrijkers, de Polen en de
Duitsers - de bewoners van Midden-Eu
ropa. En hoewel niet eenvoudig valt te
zeggen wat Midden-Europa is, welke lan
den er wel en welke er niet bij horen, is
het in elk geval wel het toppunt van Eu
ropa in die zin dat het zowel de Russen
als de Amerikanen buitensluit. Voor wie
gelooft in Midden-Europa, staan Mos
kou en Washington gelijk aan Sodom en
Gomorra. Kundera schreef al dat „Euro
pa bezig was zijn identiteit te verliezen"
en de Duitse slavist Karl Schlogel klaag
de in zijn bóek 'Die Mitte liegt ostwarts'
dat „the American way of life de Bonds
republiek overspoelde". Die oriëntatie
op het Westen, aldus Schlogel, beteken
de een amputatie van Duitsland, dat van
oudsher sterk verbonden was met het
Oosten: „Een Duitser die alleen maar
banden met het westen heeft, is een hal
ve Duitser".
Wat Schlogel schrijft over Duitsland,
geldt volgens mensen als Kundera, Ha-
vel, Konrad en ook volgens Nederlan
ders als W.L. Brugsma, voor heel Euro
pa; de deling in Oost en West is onna
tuurlijk. oneezond en dus onwenseliik
Filosoferen
De Nederlandse historicus Eskes (in
1988): „De deling van Midden-Europa
na 1945 is geen constellatie voor de eeu
wigheid. Nu de ideologische tegenstel
ling afneemt is het alleen maar normaal
dat het midden weer van zich laat ho
ren. Als de tekenen niet bedriegen dan is
Midden-Europa inderdaad van een ou
dere en vastere structuur dan het na-oor-
logse en gedeelde Europa dat we nu al
zolang kennen".
Aangezien het eerder kunstenaars zijn
geweest die zich over een nieuw gezicht
voor Europa hebben gebogen dan politi
ci, blijven hun voorstellen nogal eens
steken in het rijk der ideeën en munten
ze niet uit door praktisch politieke toe
pasbaarheid. „Het gaat er nu om geheel
Europa te integreren", zei de Tsjechische
minister van buitenlandse zaken Jiri
Dienstbier tijdens zijn bezoek aan Den
Haag, maar hij zei er niet bij hoe dat
dan zou moeten. Via de EG? Via de
Raad van Europa? Via een nieuw te vor
men overkoepelend lichaam? Dat zijn
wellicht niet de opwindendste zaken om
over te filosoferen, maar ze zijn wel
noodzakelijk om zotte dromen om te
zetten in werkelijkheid. Tot nog toe
moeten we het doen met grote lijnen
(minister Van den Broek deze week: „De
rol van de VS zal belangrijk blijven,
maar ongetwijfeld in de loop van de tijd
minder prominent worden. In het 'Euro
pa na de muur' zal Europese veiligheid
in toenemende mate een Europese kwes
tie worden") en met het gevoel dat de
geschiedenis ons overvalt. En daar
dringt zich natuurlijk de vergelijking op
met de Duitse eenwording, die zich
straks ook zal hebben voltrokken voor
we het goed en wel in de gaten hadden.
Bij menigeen lopen de rillingen al over
de rug als ze eraan denken: een sterk,
verenigd Duitsland in een Europees Eu
ropa, zonder invloed van de supermach
ten. Dat is vragen-om groot-Duitse ge
dachten, vinden zij, en van dergelijke ge
dachten houden zij niet. Daarom willen
ze Duitsland binden, is het niet aan
Amerika (de zogeheten Atlantici blijven
van mening dat de VS een - militaire -
rol te vervullen heeft op het continent),
dan wel aan de Europese Gemeenschap.
Brugsma, bij uitstek geen Atlanticus,
roept al jaren dat een Duitse 'Alleingang'
richting Oosten voorkomen moet wor
den door hen binnen de Gemeenschap
te houden en vervolgens via de Gemeen
schap de Europese eenwording te verwe
zenlijken.
De voorzitter van de Europese Commis
sie Jacques Delors zoekt het ook in die
richting: „Ik ben altijd een voorstander
geweest van de politiek van kleine stap
pen. Maar ik moet daar vandaag enige
afstand van nemen, omdat onze dagen
zijn geteld. We moeten nu een politieke
beslissing nemen die ons instellingen op
levert die kunnen voldoen aan de eisen
die ons van buitenaf worden gesteld. Het
communistische Europa is onder onze
ogen geëxplodeerd. Het is de vraag of de
Driemaal
Midden-Europa:
beelden van
Wenen (links),
Praag (links
boven) en
Boedapest (rechts
FOTO'S: archief en
Milan Konvalinka
