De bevrijdiiig: een
hachelijk avontuur
r
ZATERDAG 24 MAART 1990 PAGINA 27
I
inal
Ie
In de middeleeuwse Burcht, hoog boven Praag, ligt de
ambtswoning van de president tussen het bisschoppe
lijke paleis en de St.-Vitus Kathedraal. Meer dan veer
tig jaar is de afstand tussen kerk en staat niettemin
volstrekt onoverbrugbaar geweest. Zij vertegenwoor
digden, zo leek het in de ervaring van het Tsjechoslo-
waakse volk, de twee uitersten van goed en kwaad.
Eind vorig jaar, een dag na zijn benoeming, liep presi
dent Vaclav Havel van de kanselarij naar de kathe
draal om de zegen te ontvangen van de zeer bejaarde
primaat, aartsbisschop Frantjsek Tomasek. En als de
paus binnenkort Praag bezoekt, zal het volk hem toe
juichen als de verpersoonlijking van alles wat anticom
munistisch is - en dus vrij en waardevol en waarheids
getrouw. De paus staat dan model voor de hele on
schendbare geestelijke en lichamelijke integriteit en
waardigheid van de mens. In stormen van emotie zal
het feestiworden gevierd. Beleeft Tsjechoslowakije een
christelijke renaissance? Gaat de katholieke kerk in
Midden-Europa een periode van grote bloei tegemoet?
KATHOLIEKE KERK TSJECHOSLOWAKIJE OOGST POLITIEK SUCCES
PRAAG - „Nu krijgt de kerk het
groene licht. Het Tsjechische volk
ziet de kerk als een gemeenschap
van helden. En, natuurlijk, heel
wat bisschoppen, priesters en gelo
vigen waren helden. Maar de golf
van populariteit zal snel wegebben.
Ik herinner aan de woorden van
onze grote staatsman Masaryk:
elke groepering zal precies zoveel
rechten hebben, als zij zich op ei
gen kracht kan verwerven binnen
de samenleving".
Hij is 67 jaar. Hij ziet er oud en moe en
vreugdeloos uit. Zijn ogen zijn niet
blauw of bruin, maar grijs. Kort voor de
communistische machtsgreep in 1948
werd hij gewijd. Sinds die tijd is hij on
afgebroken bezig geweest in de zielzorg.
Onder grote druk. Balancerend tussen de
verplichtingen van zijn missie en de bru
te verboden van de staat. Tallozen ver
dwenen in gevangenissen en kwamen
om in slavenkampen. Hij hield zich net
staande: Pavel Grimmig, bij gedwongen
afwezigheid van de Minderbroeders pas
toor van de St. Jacobskerk in de Oude
Stad van Praag. Dat is een van die be
faamde barokkerken met drie eeuwen
traditie op het gebied van kerkmuziek,
uitgevoerd door eigen orkesten en koren.
Zelf is hij de schoonheid voorbij: „Soms
voelde je je bijna een verrader. Maar je
moest, net niet tot elke prijs, bij je men
sen blijven. De instructies van de hiërar
chie luidden: doe in de kerk wat je kunt,
blijf dicht bij de kerk, maar provoceer
het regime niet, anders blijven er geen
zielzorgers meer over".
Ooit moet Pavel Grimmig een forse, rij:
zige man geweest zijn. Nu schuifelt hij
gebogen door de kille gangen van het
lege klooster. Op zijn donkere kamer
typt hij met stijve vingers zijn preek
voor de volgende zondag bij het povere
licht van een spaarbrandertje. Binnen-
I kort staat hij letterlijk op straat, vreest
hij. Nu de in 1950 verboden kloosteror
des tot nieuw leven komen, zijn de Min
derbroeders aan het hergroeperen om de
Praagse parochie over te nemen. Het
contact schijnt niet al te duidelijk te zijn.
Voor zijn oude dag hoopt Pavel Grim
mig vaag op de helpende hand van zijn
bisschop - al meent hij, in afwachting
van nieuwe generaties' priesters, nog wel
enkele jaren ergens bezig te moeten zijn
als pastoraal werker.
Collaborateurs
Pastoor Grimmig haalt een Tsjechisch
spreekwoord aan. Vertaald lijkt het nog
het meest op: de een zijn dood is de an
der zijn brood. Een sombere man, die
sinds zijn aantreden als bevlogen jonge
ling tot heel kort geleden geen. dag van
normaal vrij functioneren heeft gekend;
geen' moment, waarop de krampachtige
voorzichtigheid even uit het oog verlo
ren kon worden. De last heeft te lang op
zijn schouders gelegen. Zijn knieën knik
ken en zijn hoofd zakt steeds verder
voorover. Daar kan de bevrijding niets
meer aan veranderen. Zijn parochianen,
vooral ook de jongeren, dragen hem op
handen. „Maar het zijn mijn parochia
nen niet", constateert hij. „Ik heb de
stoel even warm mogen houden voor de
Minderbroeders. Mijn collega's, die in
derdaad in de. gevangenis terecht kwa
men, zijn nu beroemd. Iedereen spreekt
over hen. Niemand heeft het over men
sen als ik, die het gewoon maar tiental
len jaren hadden vol te houden. Sommi
gen - ze zeggen het natuurlijk niet - be
schouwen ons toch eigenlijk een beetje
als collaborateurs. Ik moet eerlijk beken
nen dat deze valse bejegening mij pijn
doet. Ik dacht dat ik te oud was voor ij-
delheid of behoefte aan erkenning. Ken
nelijk is dat niet het geval".
Over de toekomst van de kerk in
Tsjechoslowakije spreekt hij met even
veel aarzeling en onzekerheid: „Natuur
lijk liggen we nu goed in de markt. De
kerk heeft een grote rol gespeeld in de
ondergang van het communisme. We
halen een grotendeels politieke oogst
binnen. Nu zullen we heel hard moeten
werken om zielen te winnen met de
boodschap van de kerk. Dat is een heel
andere zaak. We zullen niet meer wor
den vervolgd wegens woorden van waar
heid. Maar hoe zal onze waarheid over
komen bij de mensen?".
Orthodoxie
De vraag is correct. De kerk in werkelij
ke verdrukking stort zich altijd in peillo
ze orthodoxie en dogmatische moraal
theologie om de eigenheid, de identiteit
te benadrukken; om de gebrachte en te
brengen offers te rechtvaardigen. Het
gaat immers om een 'hoger goed', waar
aan het eigen welzijn en het 'wereldse
welzijn' van anderen ondergeschikt mag
worden gemaakt. De katholieke 'revival'
van het moment in Oost-Europa heeft
ook te maken met opportunisme en na
tionalisme. Midden-Europa is een vaag
begrip. Het gaat om een aantal grenzen,
getekend over een smeltkroes van natio
naliteiten en nationalismen en bijbeho-
Pastoor Pavel Grimmig van de St. Jacobskerk in de Oude Stad van Praag: „Wij beleven een heel wezenlijke bevrijding, maar
die brengt ook een groot aantal onzekerheden met zich mee".
promis met de communisten af. In te
genstelling tot zijn voorgangers weigerde
hij door het rode Praag goedgekeurde
kandidaten te benoemen. De bisschop
penconferentie van Tsjechoslowakije
heeft derhalve al vele jaren niet meer ge
functioneerd. Seminaries zijn tientallen
jaren geleden gesloten. Het onderwijs op
marxistisch-leninistische grondslag ken
de de godsdienst nog slechts als het
spreekwoordelijke opium voor het volk.
Onder de huidige priesters bevinden
zich nauwelijks nog deskundigen voor
welke gespecialiseerde functie dan ook.
Alle geconfisceerde gebouwen en bezit
tingen worden aan de kerk teruggegeven,
maar die kan het beheer niet aan. Het
zal zeker twee jaar duren, voordat de
kerk in Tsjechoslowakije de organisato
rische chaos enigszins te boven is.
Vergissing
Mgr. Josef Reran, die jarenlang in het concentratiekamp Dachau heeft doorgebracht en
later veertien jaar werd geïnterneerd in een strafkamp van het rode regime. Na zijn
vrijlating in 1963 werd hij verbannen.
rende emoties, die nog lang niet uitge
kristalliseerd zijn. Daarin spelen de
christelijke ideologieën een rol. Met Jan
Hus kende Tsjechoslowakije een der eer
ste grote kerkhervormers. Hij won veel
volgelingen, maar zijn opvattingen van
een minder hiërarchische kerk werden te
vuur en te zwaard bestreden. Katholicis
me en protestantisme wisselden elkaar af
als vooraanstaande godsdienst met de
opeenvolging van koningshuizen en regi
mes. Tot aan de onafhankelijkheid van
Tsjechoslowakije in 1918 werden katho
lieken veelal gezien als onderkruipers
van de Oostenrijkse Habsburgers. Onder
de Duitse bezetting rehabiliteerden zij
zich. Rond 1948 was 75 procent van de
Tsjechoslowaken uitdrukkelijk en kerke
lijk katholiek.
Aan de organisatie van de kerk heeft het
communisme veel schade toegebracht.
Niettemin noemt nu nog ten minste
twee derde van de bevolking zich prakti
serend katholiek. Het recht van Rome
om zonder interventie van de staat bis
schoppen te benoemen, is na de 'fluwe
len revolutie' van vorig jaar november
en december terstond hersteld. Inmid
dels hebben alle bisdommen weer een
bisschop en afgelopen week zijn er nog
zes hulpbisschoppen benoemd.
De oogst is inderdaad groot, maar de
werkers zijn niet klaar. Paus Johannes
Paulus II wees elk streven naar een com-
Voor Praag en voor Rome is de priori
teit duidelijk. De bisschopszetels zijn in
middels bezet. Maar de bisschoppen zul
len het onderling zonder twijfel moeilijk
krijgen om de overige prioriteiten te be
palen. Eerst seminaries? Of eerst weer
scholen op katholieke grondslag? Want
net als in Nederland na de Tweede We
reldoorlog, wil men in Tsjechoslowakije
zo snel mogelijk terug naar de 'veilige,
vertrouwde instituten en structuren van
weleer'.
In Nederland bleek dat al gauw een ver
gissing. Vijf jaar nazi-terreur hadden te
zeer ingegrepen in de volksaard en de ui
tingen daarvan. De mensen waren ver
anderd. Veertig jaren totalitair commu
nisme hebben zonder twijfel nog diepere
sporen achtergelaten in de ziel der Tsje
choslowaken en andere Oosteuropeanen.
Maar de vergissing zal ook daar worden
gemaakt. Tot de veilige structuren van
het Oosteuropese christendom behoort
ook de dogmatische benadering van de
ethiek, de moraal, in de meest essentiële
zin.
De opvattingen over de menselijke sek
sualiteit zijn, als altijd, een onthullend
voorbeeld. Wie ongehuwd samenwoont,
kan niet tot de sacramenten worden toe
gelaten. Alle seksualiteit buiten de con
text van een op kinderen gericht huwe
lijk is een ernstig vergrijp. Praktiserende
homoseksuelen, zo is de gangbare pasto
rale praktijk in Tsjechoslowakije, kun
nen wel tot de sacramenten worden toe
gelaten, omdat 'sprake is van een ziekte,
een kwestie voor de psychiatrie of de
psychologie'. De woorden zijn van pas
toor Pavel Grimmig. Hij voegt er ter
verduidelijking aan toe: „Homoseksue
len zijn vergelijkbaar met alcoholisten
en drugsverslaafden. Zij willen zioh wel
tegen het kwaad verzetten, maar zij kun
nen het eenvoudig niet". Dergelijke
boodschappen zijn ook in de overigens
opvallend preutse wereld van het afge
zworen communisme niet meer aan
vaardbaar.
Er is nóg een belangrijke factor die
vraagtekens rechtvaardigt bij het op
bloeien van de kerk in Oost-Europa. De
Hongaarse schrijver Gyorgy Konrad zegt
het zo: „Thans zien wij hoe bij ons het
gezag van de staat wordt vervangen door
het gezag van de religie en hoe onzekere
mensen hun onzekerheid maskeren met
religieuze frazen. Van de kerk naar de
partij en van de partij weer naar de kerk.
Ik koester de nodige verdenkingen tegen
degenen die halsoverkop de socialisti
sche fraseologie verwisselen voor de reli
gieuze. Na lange tijd een onverdraagza
me staatscultuur te hebben omarmd,
vallen zij thans terug in godsdienstige
onverdraagzaamheid. Het zijn lieden
met een autoritaire, fundamentalistische
persoonlijkheidsstructuur, die door een
boek gevormd is".
Hij eindigt zijn artikel met de optimisti
sche constatering: „Tegenover deze on
gunstige mogelijkheid staat de huidige
Europese ervaring dat de menselijke
waardigheid uiteindelijk zegeviert".
Konrad spreekt over de tallozen die een
open situatie niet ervaren als een verlos
sing, maar als een vrije val in "een duis
ter gat. Het verschijnsel is niet typisch
Oosteuropees. Ook in West-Europa stap
ten zo'n twintig jaar geleden velen van
een autoritaire kerk in een autoritair
links systeem. Zij hielden zich kramp
Aartsbisschop Frantsjek Tomasek van Praag is negentig jaar oud. Onder normale omstandigheden zou hij zich reeds lang geleden hebben teruggetrokken. FOTO: AFP
FOTO: PERS UNIE
achtig vast aan een dogmatische struc
tuur. Maar op dit moment is het ver
schijnsel zeer actueel in de Oosteuropese
landen, die het communisme hebben
weggehoond.
Complexe crisis
In Tsjechoslowakije blijkt de complexe
crisis ook uit de reacties op de vele jonge
priesters die plotseling uit hun schuil
hoeken komen. Zij zyn in de afgelopen
jaren heimelijk gewijd en hebben onder
gronds hun pastorale werk gedaan. Som
migen van hen zijn gehuwd; velen heb
ben niet de theologische en filosofische
opleiding die de kerk in' het algemeen
noodzakelijk acht voor een priester. Zij
passen niet in de sfeer van de restaura
tie. De officiële kerk zoekt op een on
sympathieke manier naar een oplossing.
In hiërarchische kringen twijfelt men
heel opportunistisch aan de geldigheid
van in elk gevalveel van die geheime
wijdingen. Daartoe wordt de kerkrechte
lijke bevoegdheid in twijfel getrokken
van een van de twee bisschoppen die de
jonge mensen hun sacramentele zending
gaven.
„Die priesters zullen opnieuw moeten
worden gewijd - en dan pnder de nor
male voorwaarden", zegt een woord
voerder van aartsbisschop Tomasek.
Jongere katholieken ervaren dat als een
ernstige vorm van discriminatie, als een
grove onrechtvaardigheid. Zij wijzen er
op dat honderden, wel 'geldig gewijde',
priesters lid waren van de door het com
munistische regime opgerichte en be
heerste priesteroi^anisatie 'Pacem in
Terris'. De kerkelijke hiërarchie duldde
dat. Totdat paus Johannes Paulus II alle
samenwerking met de communistische
club verbood. De voormalige leden wor
den niet ter verantwoording geroepen.
Slechts enkele priesters, die openlijk en
met veel publiciteit met de kerkvervol-
gers collaboreerden, worden van hun
functie ontheven en met minder gevoe
lig werk belast.
„De bevrijding juich ik met mijn hele
hart onvoorwaardelijk toe", zegt pastoor
Pavel Grimmig. „Ik weet wat dictatuur,
onderdrukking en vervolging is. Ik zat
op het seminarie in de nazitijd. Daarna
werd ik gewijd door de toenmalige bis
schop Josef Beran, die uiteindelijk in
ballingschap is gestorven, nadat hij vele
jaren van zijn leven zowel in nazistische
als in communistische concentratiekam
pen had doorgebracht. Als je als katho
liek actief was, ging je voor de bijl. De
aanklacht deed er niet toe: spionage
voor een buitenlandse mogendheid, het
Vaticaan, of een geheime zender in de
tuin. Dat soort onzin. Maar je ging wel
de bak in. Velen zijn er nooit meer uit
gekomen. Vooral priesters die invloed
bleken te hebben op de jeugd werden
uitgeroeid. En dan maar steeds roepen
dat het communisme de vrijheid van
godsdienst garandeerde. Ouders konden
ook eisen dat hun kinderen godsdienst
les kregen. Als ze dat deden, wisten ze
dat die kinderen voor de rest van hun
leven als ongeschoolde arbeiders aan de
onderkant van de samenleving zouden
hangen. Want zulke leerlingen werden
steevast geweigerd voor middelbaar en
hoger onderwijs".
Avontuur
En de toekomst?
„We komen voor hele nieuwe en onbe
kende situaties te staan in de kerk, in ge
zinnen, in de werkomgeving van onze
gelovigen, in de samenleving in het alge
meen. Daar moeten we een volledig
nieuwe benadering voor vinden. Overi
gens blijft de boodschap dezelfde. Aan
de wetten van God en de kerk over ge
loof en zeden kunnen we toch niets ver
anderen?". Pavel Grimmig verwoordt de
opvattingen, zoals die ook in de terugke
rende katholieke pers worden geformu
leerd. Het communisme was een duide
lijk probleem: een atheïstische vijand.
De bevrijding is een onbekend avon
tuur. Niemand in katholieke kringen in
Tsjechoslowakije heeft tot dusver hard
op durven zeggen dat een volledige res
tauratie van ae kerk van weleer, van
voor de Duitse tijd, van voor 1939 dus,
slechts een desillusie kan zijn, een diep
ontmoedigende teleurstelling.
BEN SIES
"£eidóc SomxMit'
