„Stemmen uit
een wazig soort
plichtsbesef'
YNG-voorzitter Havermans
voorspelt gekozen burgemeester
v n
Xan
ft y
«5'
folgende week woensdag mogen we weer naar de stembus om
ize vertegenwoordigers te kiezen in de gemeenteraad. Maar
aag aan een willekeurige voorbijganger waardoor hij zich bij
jrkiezingen laat leiden en tien tegen één dat het antwoord
lidt: de landelijke politiek. En de gemeentelijke belangen dan?
?en winkelcentrum in de wijk, een hondentoilet, een kinder-
:s peelplaats? Als we de politicologen, zoals de Leidenaar P.
'ops, mogen geloven, dan bepaalt slechts een heel klein deel
Tv ei
hys U
t ec! oodsc
y v de
■<>dt
ZATERDAG 17 MAART 1990 PAGINA 27
van de mensen hun keuze op grond van dit soort overwegin
gen. De overgrote meerderheid zou helemaal niet geïnteresseerd
zijn in de prestaties van hun raadsleden en wethouders. Dr.
J. W. van Deth, hoogleraar politicologie aan de Katholieke
Universiteit in Nijmegen en lid van de werkgroep Verkiezings-
onderzoek, maakt zich daarover geen enkele illusie. Dr. A. Ha-
vermans, voorzitter van de Vereniging van Nederlandse Ge
meenten en burgemeester van Den Haag, weigert dat echter te
geloven.
«IIJMEGEN - Een ludiek politiek
'o xperiment wees jaren geleden al
ip het bestaan van vreemde kron-
A :els in het hoofd van de kiezer.
:n
en VdA'er Ed van Thijn, de huidige burge-
leester van Amsterdam, las tijdens een
iscussieavond doodgemoedereerd een
"schap voor met een duidelijk libe-
ondertoon in een zaaltje dat voor de
elft met liberalen en voor de andere
elft met socialisten was gevuld. Op zijn
j eurt stak Hans Wiegel een sociaal-de-
locratisch verkooppraatje af. Een steek-
roef onder liberalen en sociaal-demo-
iten sloeg vervolgens elke hoop op
un politiek bewustzijn pardoes de bo-
:m in. Een meerderheid van de VVD-
n|anhang steunde de woorden van Wiegel
-r ndanks het feit dat daarachter verrader-
jke rooie praatjes schuilgingen. Anders-
slikten rasechte sociaal-democraten
liberale boodschap van Van Thijn
oor zoete koek. Het gros van hen bleek
i Van Thijns woorden een echte soci-
al-democratische visie gehoord te heb-
Lan>e Nijmeegse politicoloog dr. J. W. van
q )eth verbaast zich niet over dit soort
olitieke rariteiten. „Voor de gemiddel-
Nederlandse kiezer is politiek gelijk
in Den Haag Vandaag. Wat Den Haag
'andaag zegt is waar. Daar wordt het
eeld van de hedendaagse politiek inge-
uld. Alle andere commentaren en be
bouwingen over politiek zijn voor de
leeste kiezers pseudo-intellectueel ge-
:uter". Volgens de hoogleraar raakt de
iodale kiezer geen partijprogramma
an. Hij steekt zijn kostbare tijd en ener-
liever in andere dingen.
ythe
ogisch gezien zou je mogen verwachten
j ii( at stemrecht voor de kiezer hét middel
[aar om zijn invloed op het beleid te doen
eit lden. Een mythe, concludeert Van
»n v >eth. „Politici doen hun best de kiezers
n zi et gevoel te geven dat juist hun stem in
kun okale) verkiezingen van grote betekenis
uich voor de democratie en voor het bepa-
n van het beleid. Toch versterken zij
gelijkertijd het beeld dat politiek in
>en Haag wordt gemaakt en niet in de
emeente. Lubbers gaat de regio in,
de venals andere politieke coryfeeèn, maar
e partijen voor gemeentebelangen blij-
JS en buiten schot. In werkelijkheid is de
yer(ans dat de stem van het individu bij
noerkiezingen van doorslaggevend belang
alskleiner dan de kans dat hij op weg
,i. aar die stembus door een auto wordt
;s D schept".
'at het gros van de burgers toch gaat
emmen heeft volgens Van Deth te ma-
en met een wazig plichtsbesef. „Men
ie v^n stemmen omdat ze vinden dat dat
pch wel het minste is wat ze voor de de-
ïocratie kunnen doen. Het is een kwes-
e van goed fatsoen. Stel, iemand van
i)"t :t stembureau zou de kiezers met opge-
rC| tven vingertje vragen waaróm zij ei-
fer nlijk komen stemmen. Ik vrees dat ze
>enl
POLITICOLOOG VAN DETH:
Politicoloog Van Deth: Mensen stemmen omdat ze vinden dat dat toch wel het minste is wat ze voor de democratie kunnen doen.
FOTO: RONNAGTZAAM
zich rot zouden schrikken. De kennis die
de gemiddelde burger heeft van actuele
politieke zaken is zeer beperkt, afgezien
dan van de kruisrakettenkwestie en der
gelijke dingen. Een NIPO-enquête van
enkele jaren geleden liet zien dat drie
procent van de kiezers nog altijd denkt
dat koningin Beatrix de leden van de
Eerste Kamer aanwijst".
Hoewel de gemeenteraad letterlijk dich
ter bij burgers staat dan de landelijke po
litiek is paradoxaal genoeg de opkomst
bij gemeenteraadsverkiezingen lager (65
tot 70 procent) dan bij Tweede-Kamer
verkiezingen (80 procent). Als verklaring
hiervoor wijst Van Deth op het bestaan
de beeld dat politiek een Haagse aange
legenheid is. Vandaar dat Den Haag
Vandaag voor veel mensen dé politiek
Eigen
belang
Evengoed wordt de man in de straat niet
warm of koud van politiek, behalve dan
als hij zijn eigen belang in gevaar ziet
komen. „En dan moet er nog op zijn
minst een snelweg door zijn achtertuin
worden aangelegd wil hij opstaan".
Eenmaal in het stemlokaal wacht de kie
zer nog een moeilijke beslissing. Welk
hokje moet hij nu in 's hemelsnaam
rood kleuren? Ook hier geldt volgens de
Nijmeegse hoogleraar dat er bij de ge
middelde kiezer vaak geen sprake is van
een beleidsafweging. Veeleer spelen
emotionele, psychologische of ideologi
sche motieven een rol. Van Deth: „Er is
een categorie mensen die louter op de
persoonlijke uitstraling van de politicus
afgaat. Nijpels verdient in hun visie dan
een stem omdat hij zo'n leuke schoon
zoon zou zijn. Het kan ooknegatief
doorwerken. Mensen laten de PvdA
links liggen omdat ze Kok niet mogen".
Een tweede categorie kiezers stemt uit
een soort nestgeur. Van huis uit in een
bepaalde richting geduwd, vinden ze dat
'ons soort mensen niet op de VVD
stemt'. Of ze hebben iets over zich van
'wij socialisten' en stemmen dus hun
hele leven links. „Wat je ook tegenkomt
is identificatie met een bepaalde politie
ke richting. Niet zozeer met één partij
maar met een ideologische voorkeur.
Sommige mensen stemmen gematigd
links en hebben daarbij dus de keus tus
sen PvdA, D66 of Groen Links. Swit
chen komt voor maar dan binnen die
groep. Overlopen naar het CDA is emo
tioneel gezien ondenkbaar. Vraag je ver
volgens aan deze groep kiezers wat 'poli
tiek links' nou precies inhoudt dan we
ten ze het absoluut niet".
Eind jaren zestig trad een verschuiving
op in dit tot dan toe overheersende kie
zerspatroon. De vanzelfsprekendheid
van de verzuiling in ons land kwam op
de helling te staan. De Nederlandse sa
menleving werd een stuk opener, niet in
de laatste plaats als gevolg van de opruk
kende massamedia en toenemende ont
kerkelijking. De tijd dat 'de' rooms-ka-
tholiek zich moreel verplicht wist zijn
neus op te trekken voor VARA en PvdA
was voorbij.
Met voorop de kersvers opgerichte partij
van het redelijk alternatief, D66, ont
stond een trend om meer beleidsgericht
te stemmen. Denk eerst na voor je
stemt, hield deze partij de kiezer voor.
Van Deth: „D66 is de graadmeter van
deze pragmatische trend. Van Mierlo
kondigde aan dat zijn partij de bom on
der de verzuiling was en een eind zou
maken aan het gekonkel van de elite.
Maar als je nu naar het aantal D66-
adepten kijkt, werkt deze slogan niet.
D66'ers behoren inmiddels zelf tot een
elite. De partij is grofweg gesproken een
club van activisten en onderzoekers ge
bleven".
In zijn boek 'Continuities in political ac
tion' dat vorige maand verscheen be
schrijft Van Deth de kentering in het
electoraal gedrag die zich eind jaren zes
tig begon af te tekenen. Voor bepaalde
groepen in de maatschappij kwam elke
vorm van gezag op de snijtafel terecht.
Voor hen had het conventioneel stemge
drag afgedaan. Nieuwe vormen van poli
tiek bewustzijn kwamen op, de zoge
noemde 'single issue bewegingen': kra
kers, vrouwengroepen en milieuactivis
ten kregen ruim baan.
Van Deth ziet verzet tegen de status quo
als drijfveer voor deze sociale groepen.
„Compromissen zijn voor hen uit den
boze. De aanhangers van deze nieuwe
bewegingen voelen zich erg betrokken
bij hun eigen clubje en zijn graag bereid
tot protestacties, petities en zelfs geweld
dadige boycotacties". Ondanks de om
wenteling van de jaren zestig is de groep
van bewuste kiezers echter heel gering
rijf of zes procent.
Z/wevende kiezer
Met het loslaten van religieuze en klasse
bindingen doemen twee nieuwe ver
schijnselen op. De zwevende kiezer en
de principiële niet-stemmer maken het
er voor politicologen niet overzichtelij
ker op. Van Deth schat het percentage
zwevende kiezers en niet-stemmers op
30 tot 35 procent. „De komst van de tv
als massamedium is van essentieel be
lang geweest in het doorbreken van de
zuilen in ons land. Veel mensen kwa
men erachter dat aanhangers uit een an
dere zuil niet volslagen gek waren. Vroe
ger konden we precies voorspellen op
welke partij mensen zouden stemmen.
Je hoefde alleen maai* te weten tot welke
klasse of religie ze zichzelf rekenden".
„Nu voelt een flinke groep kiezers zich
niet meer tot één specifieke partij aange
trokken. Zij kiezen zonder scrupules de
beste partij binnen een ideologische rich
ting. Daarbij laten zij zich vaak leiden
door het imago dat politici op tv uitstra
len. Politici die het goed doen op tv zijn
automatisch goede politici". Ook voor
deze nieuwe groep spelen partijprogram
ma's en pragmatische beleidskeuzes nau
welijks een rol.
Over de groep niet-stemmers is weinig
met zekerheid te zeggen. Van Deth heeft
de indruk dat deze groep zich bewust
aan elke enquête onttrekt. „Het zijn de
uitgesproken cynici, de rationalisten en
dan natuurlijk de 'outcasts' van onze
maatschappij. Zwervers op het Centraal
Station vullen geen vragenlijst in".
Behalve mensen die hardnekkig weige
ren hun politieke voorkeur kenbaar te
maken, onderscheidt Van Deth ook nog
een grote heterogene groep van twijfe
laars. Jongeren in de leeftijd van 25 tot
30 jaar vormen het gros van deze groep.
Zij zwalken nu eens naar links dan weer
zoeken zij hun heil bij rechts en blijken
gevoelig voor extreme keuzes. Zijn ze
eenmaal gesetteld met eigen huis, vaste
baan en woonplaats, dan maken zij de
gang naar de stembus met grotere regel
maat.
Emoties
Debatten op de avond vóór de verkie
zingen helpen volgens de Nijmeegse po
liticoloog weinig of niets om twijfelaars
alsnog over de streep te trekken. „Na
een kwartier zijn de meeste mensen die
ellenlange discussies toch zat". Tranen
doen het wat dat betreft beter. „Neem
nou de emotionele reactie van Wiegel op
tv toen zijn vrouw pas was overleden.
Dit soort emoties vestigen de aandacht
op een persoon of een partij, niet op het
program of een ideologie wel te ver
staan. Mensen denken na zo'n program
ma heus niet: Ach, die Wiegel is zielig
laat ik nou dat VVD-program eens inkij
ken. De invloed van zulke emoties op
het stemgedrag is niet bekend. Maar het
speelt wel mee in de uiteindelijke partij
keuze".
Een kleine groep stemmers tenslotte
maakt steevast het eerste vakje linksbo-
venaan op het stembiljet rood. „Vaak
weten die mensen achteraf niet op welke
partij ze nu eigenlijk hebben gestemd",
verklaart de hoogleraar.
Toch maakt hij zich niet al te druk om
deze 'onnozelheid' van de kiezer. Voor
een deel geeft hij hem zelfs gelijk. „Men
sen zijn wat dat betreft tenminste conse
quent. Het overgrote deel van de politie
ke besluitvorming in ons land raakt en
schaadt hen niet en het zou dus irratio
neel zijn om je ermee te bemoeien. Ons
politiek systeem biedt genoeg kansen om
als het erop aankomt in het geweer te
komen. Je moet eens kijken hoeveel
mensen opeens actief en bewust blijken
te worden als ze horen dat hun huis op
een vuilstort is gebouwd. Of er ook naar
hun protest wordt geluisterd is een twee
de. Maar ik vind dat belangengroepen
zich daarvoor maar in de Haagse knok
partij moeten mengen. De overheid is
geen alwijze, boven de partijen staande
instantie die voor iedereen het beste
weet en doet".
ANNE MARIE VAN DER KOLK
>EN HAAG - Keer op keer
rrinchudt VNG-voorzitter Ad Haver-
actiians het - zeer gesoigneerde -
oofd. „Ik kan het me gewoon niet
oorstellen", zegt hij, „dat de uit-
rüi lag van de raadsverkiezingen in
n g< èite bepaald wordt door de natio-
ale politieke trend. Ik heb het
iroefschrift waarin dat wordt be
zeerd nog niet echt kunnen lezen,
ïaar nu ga ik dat toch zo snel mo
elij k doen".
)r. Havermans, voorzitter van de Vere-
iging van Nederlandse Gemeenten en
Is zodanig de woordvoerder van alle
urgemeesters, wethouders en raadsle-
i en, lijkt oprecht geschokt. Daar is ook
.JUtc 1 enige reden voor. Als de media het
wecente proefschrift van de Leidse politi-
jMoloog P. Tops goed 'vertaald' hebben,
HHan zijn het Lubbers, Kok, Voorhoeve,
Wban Mierlo en Beckers die het stemge-
f i rag van de burgers bepalen, óók als het
aat om de samenstelling van de ge-
leenteraden. Alle inspanningen van de
laatselijke lijsttrekkers in hun kleine ro
erige zaaltjes, al het gebel aan de deur
al het geplak van verkiezingsaffiches
ouden tamelijk zinloos zijn. Als Tops
elijk heeft, zouden de lokale kandidaten
eter met hun gezin kunnen gaan sjoelen
f ganzeborden.
okaal bestuurder Havermans, in het
agelijks leven burgemeester van Den
laag, is nog niet rijp voor die conclusie.
Want daaruit zou volgen dat de meer-
erheid van de kiezers zich heel weinig
ij de eigen lokale politiek betrokken
oelt».Weer schudt Havermans het
oofd. „Vooralsnog weiger ik dat te ge-
iven. Ik weet zeker dat er heel wat ge-
leenten in Nederland zijn waar de inte
nse voor de plaatselijke politiek juist
oter is dan die voor de landelijke. Ik
:ef toe: dat zijn dan vaak de wat kleine-
gemeenten waar ook de actualiteit
in de problematiek erom vraagt of
iv(xLaar ontwikkelingen gaande zijn die
eer aanslaan, of waar personen heel erg
.jan de weg timmeren of juist niet. Maar
it gegeven maakt het voor mij toch
:el moeilijk om een algemeen com-
lentaar te geven op de stellingen van
Tops".
'esinteresse
Iwi £n ding geeft de VNG-voorzitter wel
gbn >e: hoe groter de gemeenten en hoe
n [j ichter ze bij de Randstad gelegen zijn,
ma oe meer de landelijke beleidslijnen op
Plaatselijk niveau worden doorgetrok-
en. „Die stelling zal ik zeker niet aan-
echten. In veel van dat soort gemeen-
JOI en voelt de meerderheid van de mensen
ich niet echt betrokken bij wat er plaat-
rkr\ elijk gebeurt. In de Randstad hebben de
lenl andelijke partijen dus wel wat invloed
r 'P het stemgedrag bij de raadsverkiezin-
n 7fen".
Maar als het al zo is dat mensen zich in
'un stemkeuze niet laten leiden door
'laatselijke gebeurtenissen, komt dat
CT
r
VNG-voorzitter Havermans weigert te geloven dat kiezers zich voor gemeenteraadsverkiezingen alleen laten leiden door Lubbers en Kok.
denk ik ook voort uit een totale desinte
resse voor de politiek. Dat soort mensen
weet vaak alleen wat de landelijke kop
stukken zoal doen en zeggen. Daar
wordt men elke dag mee geconfronteerd
en van die uitspraken neemt men ken
nis. Dat moet men wel, omdat de grote
maatschappelijke problemen in ons
land, die een groot deel van bevolking
rechtstreeks raken, op het Binnenhof op
gelost moeten worden'*.
„Nederland is nu eenmaal een eenheids
staat. In de landen om ons heen, Duits
land en België, is de lokale autonomie
veel groter. Bij ons komt veel meer van
uit Den Haag. Zelfs als het gaat om de
directe leefomgeving worden vele beslis
singen centraal genomen. De lokale
overheden zijn vaak niet anders dan de
uitvoerders van het Haagse beleid. En de
weinige dingen die de gemeenten wel au
tonoom kunnen beslissen, interesseren
de burger vaak niet of nauwelijks".
„Daarom bepleit ik sinds jaar en dag een
verdergaande decentralisatie. Uit de
nota Sociale Vernieuwing van het kabi
net blijkt dat nu ook de regering de
noodzaak daarvan inziet. Men wil veel
meer zaken overlaten aan de gemeenten
en wat nog veel belangrijker is, men lijkt
nu ook bereid de verdeling van de finan
ciële middelen aan de gemeenten over te
laten. Als onze bestedingsvrijheid inder
daad groter wordt, zullen automatisch
ook de discussies op plaatselijk niveau
over de aanwending van het geld veel
FOTO: CORNÉSPARIDAENS
belangrijker worden. Dat zal de plaatse
lijke politiek een enorme oppepper ge
ven".
Als Havermans gelijk heeft en er wel de
gelijk betrokkenheid is van de burgers
bij het wel en wee van hun gemeente, zal
de PvdA in Den Haag een flinke klap op
haar kop krijgen bij de komende verkie
zingen. Heel veel Hagenaars zijn woe
dend over de manier waarop die partij
in de kwestie van het nieuwe stadhuis
heeft geopereerd, nietwaar?
Havermans schrikt zichtbaar van deze
vraag. Hij zwijgt even en zegt dan: „Als
burgemeester hou je je in de verkiezings
tijd buiten alles wat te maken heeft met
of wat mogelijk invloed zou kunnen
hebben op de uitslag van de komende
verkiezingen. En dat vind ik ook zeer te
recht. Want als benoemde burgemeester
behoor je boven de partijen te staan".
Is dat niet een béétje schijnheilig? De
partijkleur van een burgemeester is toch
wel degelijk van belang? Een bekwaam
bestuurder als Ed van Thijn kan geen
burgemeester van Den Haag worden,
simpelweg omdat hij lid is van de PvdA
en niet van het CDA. Op het Binnenhof
is men nu eenmaal overeengekomen dat
Rotterdam (nu: Bram Peper) en Amster
dam een 'rode' burgervader moeten heb
ben en Den Haag een 'groene'. De
ambtsketen van Utrecht tenslotte wordt
altijd om de hals gehangen van een
VVD'er (nu: Lien Vos).
Havermans beaamt dit laatste; hij
spreekt van een minder gelukkig uit
vloeisel van het stelsel van de benoemde
burgemeester. „Zo zijn er nog wel meer
ongewenste zaken. Het benoemen en
dus het niet-kiezen van een burgemees
ter wordt in deze tijd steeds meer ge
voeld als iets dat niet past in een demo
cratie. Weer een ander probleem is dat
"de wijze waarop de benoeming plaats
heeft eigenlijk toch wel wat tweeslachtig
is. Dat weet ik uit eigen ervaring. Men
doet net alsof de gemeenteraad echt gro
te invloed heeft, maar in de praktijk
hoeft dat niet altijd zo te zijn. Soms
meent de regering goede redenen te heb
ben om af te wijken van de voordracht
van de vertrouwenscommissie uit de ge
meenteraad. En dan ontstaat er bijna al
tijd commotie".
„Gelukkig staat nu in het regeerakkoord
dat de regering meer rekening zal hou
den en serieuzer zal omgaan met de ver
trouwenscommissies. Dan ga je dus al
meer in de richting van een gekozen
burgemeester. Tegelijkertijd heeft men
gezegd: laten we ons ook nog maar 'ns
over het probleem 'an sich' buigen. Ik
denk dan ook dat de commissie-Deet-
man, die zich bezighoudt met de moge
lijkheden tot staatsrechtelijke en be
stuurlijke vernieuwing, zal concluderen
dat de plaats en de functie van de burge
meester in ons land ook letterlijk veran
dering behoeft. Op naar de gekozen bur
gemeester dus".
Dr. Havermans haast zich eraan toe te
voegen dat dat nog wel even zal duren
en dat in dat geval ook de bevoegdheden
van de eerste burger anders geregeld
moeten worden. Nu is het zo dat hij
vanuit zijn benoemde positie verant
woordelijk is voor bijvoorbeeld de poli
tie en de handhaving van de openbare
orde. „Dat zijn zaken die je op hun con
sequenties moet bekijken wanneer je de
burgemeester gaat kiezen en wanneer hij
dus meer afhankelijk wordt van de
plaatselijke politiek en de plaatselijke
meerderheid. Dan krijg je als burgemees
ter een volkomen andere functie en in
vulling van je positie".
Volgende pagina: Raadslidmaatschap
onderbetaald
EatcUcSowumt
