„Alwéér
die
oorlog"
final
'THE ROSE GARDEN',
NIEUWE FILM VAN
FONS RADEMAKERS
Duitsland
denkt aan
hereniging,
niet
aan een
oorlogs
misdadiger
'£eidóc@cH!/ta*it
Aaron Reichenbach (Maximilian Schell) vindt in de rechtszaal een van zijn twee in de oorlog verdwenen zusters terug (Gila Almagor).
AMSTERDAM - Alweer de oorlog!
Fons Rademakers riep het nadat hij
even snel de laatste bladzijde had be
keken van een nieuw filmscript dat
producent Menahem Golan hem
zond. De oorlog was met vaste regel
maat teruggekeerd in zijn filmoeuvre.
Eerst de oorlog volgens W.F. Hermans
('Als twee druppels water'), later via
Harry Mulisch ('De Aanslag'), en nu
weer eens? „Logisch, die reactie", zegt
Nederlands eerste internationale fil
mer nu. „Maar het is precies waar
'The Rose Garden' over gaat. Het op
rakelen van een weggemoffelde mis
daad uit de oorlog. Waar niemand
meer op zit te wachten".
In 1987 won Rademakers de Oscar
met 'De Aanslag'. Een tijdperk van
glorie leek aan te breken voor Neder
lands allereerste speelfilmregisseur die
internationaal (al een Oscar-nominatie
en een Golden Globe voor zijn eerste
ling 'Dorp aan de rivier' in 1959)
naam maakte. „Een gespreid bed?",
lacht Rademakers lichtelijk schamper.
Zou je denken. De glorie was er, maar
een nieuwe film maken is elke keer
weer even moeilijk. En Rademakers
wilde na 'De Aanslag' iets heel moei
lijks. Een oud plan. Een internationale
produktie naar het boek 'Instant in the
Wind' van de Zuidafrikaanse schrijver
André Brink. Rademakers kende
Brink niet, maar ontmoette in 1980 op
een discussiebijeenkomst in Stock
holm de directeur-generaal van het
Zweedse ministerie van cultuur. „Jul
lie Nederlanders hebben een van de
allerbeste schrijvers van dit ogenblik",
zei de man. Wie dan? André Brink.
Rademakers: „Nou, Nederlandser kan
het niet, maar mij was die naam onbe
kend. Tot bleek dat het een Zuidafri
kaan was. Ik ben drie boeken van hem
gaan lezen en werd gegrepen door 'In
stant in the Wind'. Een liefdesverhaal
tussen een blanke vrouw en een zwar
te man in 1750. Via Adriaan van Dis,
die in Zuid-Afrika gestudeerd heeft,
heb ik Brink opgezocht. Ik kon de
rechten krijgen. Hij was toen bezig aan
een nieuw boek, 'A Dry White Sea
son'. Dat leek me nog interessanter. Ik
kon de rechten voor niets krijgen.
Maar ik wilde het beslist in Zuid-Afri
ka filmen, en dat kon ik absoluut ver
geten. Ik heb gezien wat Euzhan Palcy
van dat boek gemaakt heeft. Een res
RECHTS:
Maximilian
Schell als de
uit Israel naar
Duitsland
teruggekeerde
Jood Aaron
Reichenbach,
die een nog vrij
rondlopende
ex-SSer
aanvalt en
wordt
opgesloten.
pectabele film, maar een beetje kaal.
Ik had meer ontroerd willen worden".
„Ik ben dus gaan zoeken naar een ac
trice van naam, want die had ik nodig
voor een dure internationale produk
tie, voor 'Instant in the Wind'. Een lij
densweg en een periode van geldweg-
smijterij. Allerlei beroemde actrices
waren geïnteresseerd. Maar een voor
een vielen ze af. Agenten die de blank-
zwart-verhouding niet zagen zitten,
niet goed voor de carrière van hun
cliënt, mijn producent Golan die be
paalde actrices weer niet zag zitten. Na
die Oscar voor 'De Aanslag' moest het
lukken, dacht ik. Sissy Spacek diende
zich aan. Ik ben op bezoek geweest op
haar 'estate' in Virginia. We hebben er
aan het scenario zitten dokteren. Alles
leek in kannen en kruiken. Tot ze me
belde. Huilend bijna: 'Ik heb een pro
bleem. Je weet hoe graag ik wil. Maar
ik ben bij m'n ouders in Texas ge
weest, en op een gegeven ogenblik zegt
m'n vader: Als je die film doet kom je
nooit van je leven dit huis meer in. En
ik heb een kind. Ik zou het verschrik
kelijk vinden als dat z'n grootouders
niet meer kan zien'. Ze zag er van af'.
Rademakers zucht. „En zij staat toch
bekend als een 'daring lady', een dur
fal. Die ouders zouden in Texas niet
meer aangekeken worden wanneer
hun dochter een liefdesrelatie op film
met een zwarte man zou hebben. Toch
ongelooflijk".
Vlak daarna viel het script van 'The
Rose Garden' bij Fons Rademakers in
de bus. Met een briefje van Menahem
Golan dat hij een hoofdrolspeelster
had, Liv Ullman, en een contract voor
Rademakers en voor haar. Liv Ull
man zou de film alleen maken als Ra
demakers zou regisseren. En omge
keerd. „Uniek", vindt Rademakers.
Hij keek uit gewoonte eerst op die
laatste bladzij en dacht: nee, niet weer
oorlog. Hij gaf het zijn vrouw Lily en
die zei: „Je bent gek als je het niet
doet. Zo'n film mag je niet laten lo
pen". Dus werd het, 'in opdracht',
'The Rose Garden'.
Het project kwam van de befaamde
Berlijnse filmproducent Arthur Brau-
ner en diens CCC Filmkunst. Brauner
had een documentaire gezien over een
SS'er die aan het slot van de oorlog,
terwijl de geallieerden al op de drem
pel stonden, een twintigtal joodse kin
deren had vermoord. Ze waren als
medische proefkonijnen gebruikt, had
den oraal tuberculose-bacillen toege
diend gekregen en moesten uit de weg
geruimd worden. Er bleek geen gif
meer te zijn en de SS-commandant be
sloot de kinderen zelf op te hangen.
Rademakers: „Een ongelooflijk, waar
verhaal. Het was boven water geko
men door het werk van een journalist,
Günther Schwarberg, die zich jaren
lang voor Der Spiegel in nazi-zaken
specialiseerde. Die SS'er leefde nog,
was voor het gerecht gedaagd, maar
om gezondheidsredenen ontslagen van
rechtsvervolging. Stel je voor, gezond
heidsredenen! Die journalist had er
een boekje over geschreven, daar was
die documentaire op gebaseerd. Brau
ner had die met een aantal mensen ge
zien en die hadden zonder uitzonde
ring zitten janken. Brauner heeft toen
de Oostenrijkse scenarioschrijver Paul
Hengge benaderd en zo is 'The Rose
Garden' uiteindelijk bij mij terechtge
komen".
En kwam Rademakers zelf in Duits
land terecht. Waar men niet zat uit te
kijken naar een Hollander die het ver
leden weer eens oprakelde. Radema
kers: „Aan de andere kant: de mede
werkers die je dan wél krijgt, zijn stuk
voor stuk mensen die vinden dat zo'n
film gemaakt móet worden. Dat we
nooit mogen vergeten. De goede men
sen. Het is voor geen enkele Duitser
een lolletje om die SS'er te spelen. Ik
heb er een fantastische acteur voor ge
vonden, Kurt Hübner. Een theater-in
tendant die vond dat die rol gespeeld
moest worden. Natuurlijk waren er
Duitsers die zeiden: moet dat nou
weer? Het gaat me er niet om te zeg
gen dat alle Duitsers schuldig zijn,
'The Rose Garden' gaat niet over col
lectieve schuld. Hollanders zijn ook
niet netjes als ze oorlog voeren. Maar
het gaat om een aantal misdadigers
die je moet aanwijzen. En die de nor
in moeten draaien".
Er was één Duitser, geboren Oostenrij
ker, die daar geen problemen mee had.
Die al een filmcarrière lang Duitse of
ficieren èn joden had gespeeld, een
Oscar kreeg voor z'n rol als advocaat
in de film 'Judgement at Nurnberg'.
Maximilian Schell. Al had Liv Ullman
meteen een nominatie voor een Gol
den Globe (die ze niet kreeg) voor
haar rol in de film, het is Schell die er
het meeste uitspringt. Hij speelt de
oude joodse Aaron Reichenbach die
uit Israël in Duitsland terugkeert. En
die op een vliegveld in Frankfurt een
keurige, grijze heer aanvalt en letsel
toebrengt. Hij wordt gearresteerd,
maar doet zijn mond niet open. Hij
mummelt onverstaanbaar Jiddisj, wil
zich niet verdedigen. Tot advocate Liv
Ullman in de zaak gemengd wordt en
uitvindt dat die Reichenbach twee
zusjes in de oorlog is kwijtgeraakt. Eén
ervan is met die andere twintig kinde
ren vermoord in de oude school, die
nu midden in een rozentuin staat. Rei
chenbach wilde nog een keer proberen
dat brok bittere geschiedenis te verha
len op die vrij rondlopende SS'er. Een
prachtrol.
Scheermesje
Rademakers: „Schell wilde dolgraag.
Ik had ergens een foto uit een krant
geknipt met een man waarvan ik vond
dat Reichenbach er zó uit moest zien.
Een oude man die van z'n laatste cen
tjes naar Europa was gekomen. Maar
Schell zag er voor z'n 59 jaar nog per
fect uit. Prachtige bos haar en zo. We
knippen je haar, zei ik. Hij blééf er
goed uitzien. We hebben make-up ge
probeerd, z'n oren wijder van z'n
hoofd gezet. Niets werkte. Tot hij zei:
'Weet je wat, hier boven vóór op m'n
hoofd zitten ongeveer tweehonderd
haren. Die ga ik zelf in m'n hotel met
een scheermesje voor driekwart wegs
nijden. Zodat je er doorheen kunt kij
ken, op m'n kale schedel'. Fantastisch,
zo'n toewijding. Schell was zó bezeten,
je moest hem zelfs remmen. Reichen
bach wordt in een Duitse cel opgeslo
ten na die aanval op die SS'er. Bij de
opnamen in Berlijn komt Schell naar
me toe en zegt: 'Ik heb geregeld dat ik
dit weekeinde in een cel kan slapen'.
Eerlijk gezegd vond ik dat een beetje
overdreven. Je kunt je best thuis in je
hotelkamer voorstellen hoe erg het is
in een cel. Zondagmiddag om twee
uur gaat de telefoon. Schell. Vanuit
München. Hij zat niet in een cel, maar
in een ziekenhuis. Zijn vrouw, een
beeldschone 20-jarige Russische actri
ce moest bevallen. Ik hoefde me geen
zorgen te maken, de volgende dag zou
hij weer op de set zijn".
Rademakers maakte 'The Rose Gar
den' is Duitsland, met internationale
acteurs (Peter Fonda o.a.), een Duitse
crew en een Duitse cameraman. In het
Engels - Nederland krijgt de Engelsta
lige versie te zien - en in het Duits.
Rademakers: „Je hebt als regisseur ca
meramensen met wie je graag wilt
werken. Jan de Bont staat bovenaan
m'n lijstje. Die maakt in Amerika de
ene succesfilm na de andere. Ik ben
gaan kijken toen hij aan 'Die hard' be
zig was. Hij is van de hele crew de eni
ge die zich het apelazerus werkt. Te
gen de zin van een hoop mensen, dat
merk je. Maar producenten vinden het
prachtig. Jan heeft iets van: opschieten
verdikkeme, dat shot móet er vandaag
opzitten. Maar hij was bezet. De vol
gende was de Zweed Sven Nykvist.
Die zou een film met Woody Allen
gaan draaien. 'Wanneer je jouw opna
men vier of vijf dagen uitstelt, doe ik
het', zei hij. Hij is enthousiast tegen
Allen gaan vertellen over mijn film en
die vond dat blijkbaar niet zo leuk, zo
vlak achter zijn film aan. Die heeft
Nykvist voor alle zekerheid meteen
een langer contract gegeven waardoor
hij mijn film niet kon maken. Moest-
ie wél betalen, maar Nykvist had die
dagen niets te doen. Hij kwam me op
zoeken bij de opnames in Berlijn. Niet
te geloven. Maar ik zocht nog wel
steeds een cameraman. Producent
Brauner stuurde me een videocassette,
een tv-film over Schubert. Ik heb nog
nooit van m'n leven een film gezien
waarin ieder 'shot' zoveel 'impact',
kracht had. Het werk van Gernot
Roll. Ik kende de man absoluut niet.
Het bleek dat hij daarvóór die lange
serie 'Heimat' had gedraaid voor de
Duitse tv. Niet mis dus".
Kubrick
„Moeilijk punt was hoe iets van dat
oorlogsverleden van die SS'er te laten
zien. Je móet iets laten zien, anders
wordt het kwaad te abstract. Je moet
zichtbaar maken wat mensen elkaar
aangedaan hebben. Ik heb het heel de
cent, heel 'sec' gedaan, maar daardoor
wordt het nog gruwelijker". Radema
kers filmde de ophanging van de jood
se kinderen zoals de jonge Reichen
bach die ziet, via een raam, als een
schaduwbeeld op de wand. Radema
kers: „De decorateur van mijn film is
Jan Schubach, die ook voor Stanley f
Kubrick werkt. 'Dat kun je niet laten
zien', vond hij. Hij is er zelfs met Ku
brick over gaan praten. Die is al jaren h
bezig met een film over de concentra- L
tiekampen. Weet je overigens dat hij l
getrouwd is met een dochter van Veit
Harlan? (De Duitse regisseur die in
opdracht van Goebbels 'Jood Sü$s' 'r
maakte. BJ). Kubrick vond dat 't ook
niet kon. Maar die dacht waarschijn-
lijk aan z'n eigen problemen. Dat hij
niet duizenden figuranten kan laten
hongeren voor scènes in een concen- a,
tratiekamp". ,r
'The Rose Garden' werd in de laatste
week van het vorige jaar in Los Ange-
les uitgebracht. Een zogenaamde 'Os- li
car-release'. Waardoor de film even- i
tueel nog mee kan tellen voor de film- e
prijzen over het jaar 1989. „In één y
theater", meesmuilt Rademakers. „Liv pi
Ullman belde me op. Ze was voor een c
talkshow bij Johnny Carson, een half r
uur lang, 'coast to coast'. Iedereen e
dacht dat 'The Rose Garden' dan wel j_
in enkele honderden bioscopen te zien
zou zijn. Maar nee hoor, alleen Los I
Angeles. Ik ben daar zeer mépris van.
Een bevriende Amerikaan belde me
cynisch op: 'I hope they don't keep the
film a secret'. Ik hoop dat ze de film P
niet geheim houden". Maar 'The As- r
sault' (De Aanslag) is in Amerika toch
goed uitgebracht? Rademakers heeft ft
daar ook z'n twijfels over: „Ik heb me lp
laten vertellen dat die film met die j-
Oscar vele miljoenen meer had y
moeten maken". e
Ondanks de Oscar gaat Rademakers' jh
pad niet over rozen. Producent Arthur
Brauner liet hem vanuit Berlijn weten 1
dat hij 'The Rose Garden' voor Duitse P
filmdistributeurs had vertoond. „Sie r
waren so beeindruckt, fantastisch", j*
liet hij weten. En daarachter aan: r
„Maar ik heb nog géén verhuurder. a
Niemand durft". Rademakers: „Weet L
je hoe men in Duitsland denkt? De js
Muur wordt afgebroken, we praten L
over hereniging, dat is toch niet het g|
moment om Duitsers nog eens een j(
klap op hun kop te geven?".
BERT JANSMA
