Totalitaire staat is ten dode opgeschreven
„Perestrojka
heeft geen kans"
BUITENLAND
ËotdócSoivumt
ZATERDAG 30 DECEMBER 1989 P^JIf
Karl Marx heeft in Het Kapi
taal geschreven over de klad-
deradatsch, de ineenstorting
van het kapitalisme. Beleven
we nu de kladderadatsch van
het socialisme?
,,Ik denk dat we nu inderdaad
de ondergang van het zoge
naamde reëel bestaande socia
lisme beleven. Maar niet de
ondergang van het socialisme
als zodanig. Integendeel, het
democratische socialisme zoals
dit in de kapitalistische landen
bestaat, heeft er zelfs toe bijge
dragen dat het reëel bestaande
socialisme nu verdwijnt. Wat
ik bedoel is dat de sociaalde
mocraten met de hulp van de
linkervleugel van het libera
lisme aanzienlijke successen
hebben geboekt. Bovendien is
het kapitalisme zelf drastisch
veranderd, niet alleen in rela
tie tot de tijd waarin Marx
leefde, maar ook in vergelij
king met de periode tussen de
twee wereldoorlogen. Na 1945
heeft zich in de kapitalistische
landen immers de welvaarts
staat ontwikkeld".
Die welvaartsstaat is in de so
cialistische landen niet moge
lijk?
„Nee. En Marx heeft dus van
de ontwikkelingsmogelijkhe
den van het kapitalisme niet
veel begrepen. Lenin trou
wens nog minder. Waarmee ik
overigens niet aan hun histori
sche betekenis wil tornen. Zij
hebben in Europa en in min
stens de helft van de wereld
heel wat teweeg gebracht".
De veranderingen in Tsjecho
slo wakije en in de DDR, zelfs
in Bulgarije gaan momenteel
razend snel.
„Zowel de snelheid als de mas
saliteit van de veranderingen
komen voor mij niet onver
wacht. Het bewijst alleen maar
dat de crisis er al lang was. En
het bewijst ook dat die crisis
zeer diep zit en slechts kon
worden onderdrukt met
machtsmiddelen en met pro
paganda die een vertekend
beeld van de werkelijkheid
geeft. Begin juni was ik op een
bijeenkomst in Noorwegen
waar ik de Tsjechische minis
ter van Buitenlandse Zaken
uit de periode-Dubcek en late
re mede-oprichter van Charta
77 Jiri Hajek ontmoette. We
waren het erover eens dat er
in Tsjechoslowakije sprake
was van een crisis. Maar Hajek
dacht dat het nog wel even
kon duren voordat die crisis
tot een uitbarsting zou komen.
Ik zei dat het al heel gauw zou
gebeuren. Achteraf bezien was
ik dus optimistischer dan hij".
Hajek wilde indertijd evenals
Dubcek een socialisme met
een menselijk gezicht. Krijgt
dat nu een kans?
,,Ik heb nooit in een commu
nisme met een menselijk ge
zicht geloofd. Communisme 'is
communisme. Het heeft geen
menselijk en geen onmenselijk
gezicht, maar het is een totali
tair repressief regime. Ik ben
geen socioloog, ik kijk slechts
naar wat er gebeurt en ik heb
het communisme wel eens
vergeleken met het industriële
feodalisme. Landen als de
Sovjetunie en Joegoslavië
waar een echte revolutie van
binnenuit heeft plaats gevon
den verschillen van de andere
Oosteuropese landen waar het
zogenaamde reële socialisme
met behulp van het Rode Le
ger is gevestigd. Daarom kun
nen die landen ook gemakke
lijker veranderen dan de Sov-'
jetunie en Joegoslavië waar de
revolutie in elk geval authen
tiek was. Vooral in de Sovjetu
nie heeft de revolutie een be
trekkelijk stabiele en geconso
lideerde periode ingeluid. Bo
vendien hebben de partijfor
maties in deze beide landen
een mythe voortgebracht van
een heldhaftig verleden en die
wordt ook nog steeds gevoed.
Maar dat zal niet lang meer
duren".
Niet lang meer?
„Nee, niet lang meer, hoewel
in de Sovjetunie en in Joego
slavië de processen gecompli
ceerder zijn omdat de ideologi
sche en economische proble
men daar parallel lopen met
nationale conflicten. Maar bei
de regimes hebben hun morele
en ideologische basis verloren
en daarmee ook het recht om
de richting van de natie te be
palen".
Betekent dit dat het ook met
de eenheid in Joegoslavië is
„Ik denk dat Joegoslavië het
wel overleeft. Maar het land
moet een democratische fede
rale staat worden met een po
litiek pluralisme zodat niet al
leen meer de communistische
partij de dienst uitmaakt en
waar de federale structuur elk
volk het volle pond geeft".
En datzelfde geldt voor de
Sovjetunie?
„Dat geldt in dezelfde mate
voor de Sovjetunie". Maar de
Sovjetunie heeft beduidend
meer nationaliteiten. „Dat is
waar en daarom zijn de pro
blemen daar ook veel groter.
Er is daar sprake van immense
culturele verschillen en de
Russen hebben natuurlijk een
dominante rol. Hier in Joego
slavië zijn de culturele ver
schillen minder groot en de re
publiek met de grootste bevol
king, Servië, is ook weer niet
zo groot dat zij de andere re
publieken kan overheersen".
Gorbatsjov is nu bezig de Sov
jetunie te veranderen. Heeft
zijn perestrojka volgens u een
kans?
„Nee. Daar ben ik volledig ze
ker van. Je ziet ook dat het
niet lukt. Dat komt omdat de
economische veranderingen
halfslachtig zijn. Ook Gorbats
jov houdt vast aan het staatsei
gendom van de produktiemid-
delen. En dan kun je moderni
seren zoveel je wilt, maar een
echte herstructurering wordt
het nooit. Hoogstens kan het
met kredieten uit het Westen
tot een tijdelijke verbetering
komen".
Van die verbetering is nu in
elk geval nog niets te bespeu-
„Integendeel, het is alleen
maar slechter geworden en dat
geldt voor vrijwel elk gebied".
Indien Gorbatsjov inderdaad
geen succes heeft en hij van
het toneel verdwijnt hoe moet
het dan verder in de Sovjelu-
„Eerst zal de crisis waarschijn
lijk nog groter worden, zowel
tussen de verschillende natio
naliteiten als binnen de partij
waar de conservatieve bureau
cratie nog heel sterk is. En
wanneer alles in de Sovjetunie
nog slechter is geworden krijg
je vermoedelijk ook daar een
omslag in de richting van een
pluralisme dat lijkt op dat van
het Westen. Ik zeg altijd: com
munisten kunnen veranderen,
maar het communisme, kan
niet veranderd worden. Onder
de communisten bestaan de
mocratische tendenzen en na
tionale tendenzen, maar het
communisme is niet democra
tisch te maken en het kan niet
nationalistisch zijn. Welnu, dat
proces van democratisering en
herboren nationaal bewustzijn
contra het communisme speelt
zich nu af in heel Oosteuropa
en het kan voor de grenzen
van Joegoslavië en de Sovjetu
nie geen halt maken. Want in
feite gaat het hier om gebeur
tenissen die de geschiedenis
een andere richting geven en
dat niet alleen in Oost-Europa,
maar in de hele ontwikkelde
wereld, in de hele wereld. We
maken momenteel wereldge
schiedenis mee. Het Westen
zal zijn systeem niet wezenlijk
veranderen, maar het zal zich
toch op een of andere manier
moeten aanpassen, niet alleen
in economisch maar ook in po
litiek opzicht".
Dat betekent op de eerste
plaats concrete hulp van het
Westen aan Oost-Europa?
„Dat is vanzelfsprekend. Maar
wat de Sovjetunie betreft is
dat erg moeilijk. De structuur
van de Sovjeteconomie is zo
dat ze in feite geen hulp kan
aanvaarden. Wel natuurlijk in
de vorm van consumptiegoe
deren: voedsel, kleren, medi
cijnen, maar dat is armen-
hulp".
En dus geen economische
hulp?
„Precies. Je kunt met voedsel-
zendingen de erbarmelijke si
tuatie waarin het Sovjetvolk
leeft wel even verlichten,
maar daarmee zijn de structu
ren nog niet veranderd. De zin
van economische hulp is dat
het op de lange duur beter
gaat omdat met die hulp de
structuren veranderd kunnen
worden. En daar is in de Sov
jetunie nog geen uitzicht op.
Het blijft dus een vat zonder
bodem. Voor Joegoslavië geldt
trouwens hetzelfde. Het land
heeft nu een schuld van twin
tig miljard dollar. Als de struc
turen niet veranderen is die
schuld over vijf jaar nog even
groot of, wat waarschijnlijker
is, ze is zelfs nog groter gewor
den".
U noemde de veranderingen
die momenteel in Oosteuropa
plaatsvinden een wending in
de geschiedenis. Past daar ook
een eventuele Duitse hereni
ging in?
„Er is natuurlijk al een een
heid tussen de DDR en de
Bondsrepubliek, althans op
zijn minst in de geest. Maar ik
denk dat de verwerkelijking
van die eenheid op een vreed
zame basis moet geschieden.
Dat wil zeggen: er moet een
vredesverdrag komen om te
garanderen dat Duitsland niet
opnieuw een gevaar voor Eu
ropa kan worden. Vooral de
Slaven zijn op dit punt erg ge
voelig omdat zij in het verle
den ook zo vaak het slachtof
fer zijn geweest. Duitsland kan
in een unie of in een Europese
statenbond best een leidende
of zelfs dé leidende macht
worden, maar het mag in mili
tair en politiek opzicht niet
sterker worden dan de Sovjet
unie, want dan zou het even
wicht in Europa totaal worden
verstoord".
Zou de Duitse hereniging het
begin kunnen zijn van Gor-
batsjovs Europese huis?
„Dat denk ik wel. Ik weet dat
er in het Westen verschillende
theorieën over bestaan. De
eerste luidt dat er een Cen-
traal-Europa moet worden ge
creëerd. Maar dat lijkt me niet
reëel. Want een Centraal-Eu-
ropa met Duitsland zou loor
Duitsland worden gec »r -
neerd en zonder Duitsland is
het een lichaam zonder hoofd.
En de theorie dat een Cen-
traal-Europa, dus inclusief eer
herenigd Duitsland iets za;
zien in een samengaan met
een democratischere Sovjetu
nie lijkt me even onwaar
schijnlijk. Ik denk dus dat er
een andere ontwikkeling komt
en wel in die richting dat de
Sovjetunie steeds meer naar
Europa gaat tenderen en of dat
op de lange duur dan in een
echt Europees huis resulteert
of in iets anders, dat moeten
we maar afwachten. Dat hangt
trouwens ook af van de hou
ding die de Verenigde Staten
in de toekomst tegenover Eu
ropa zullen innemen".
Hoe zou Tito gereageerd heb
ben op de ontwikkelingen zo
als die nu in Oost-Europa
plaatsvinden?
„Hij zou ze aan reactionaire,
antisocialistische en anticom
munistische krachten hebben
toegeschreven. En wat Joego
slavië betreft zou hij getracht
tat(
gelukt zijn. Want ofs«
hervormingsproces
moeizamer verloopt 1
nu toch een duideliftab
ding van het titoismei".
Wat blijft er dan ni
communisten
over?
„Weinig. In Slowenié
aan het verdwijnen,
tië eigenlijk ook. In
de partij iets sterker,
daar klinken reeds d
sche geluiden. In Be
zojuist een democrati'
tij opgerecht. Het
slechts om een hand
lectuelen, maar het is
begin". Ljj
Tf lijkt me nu vitalel
ve jaar geleden toen
interview met deze
spoedige ondergang
communisme vi
Komt dat omdat u z n
gelijk hebt gekregen: L
„Ja, ik heb in zekere Fer
gekregen, maar ik c v
dat dat uitwerking he :1a
op mijn fysieke toe! ,je
word binnenkort 79 cl
me nu beslist ouder
ker dan zeven jaar g<tei
[af;
„Ik ben nooit een lig J
ken optimist of een usch
ken pessimist geweepn;
als ik nu over de toekjkl;
Europa nadenk, overius
sen van de democratjvi
werelddeel dan ovenp
derdaad het optimism*! I
LEO VAN VÜki
Milovan Djilas was al voor de Tweede
Wereldoorlog communist en vocht als
partizaan aan de zijde van Tito. Hij
voerde gesprekken met Stalin en was
Joegoslavië's belangrijkste
woordvoerder toen het in 1948 tot een
breuk kwam met de Sovjetunie. Djilas
was sindsdien in Joegoslavië zelf
onaangevochten de tweede man naast
Tito. Toen hij enkele jaren later ook
vraagtekens zette bij de koers van Tito
werd hij de eerste dissident in de
communistische wereld. Sedertdien
heeft de nu ruim 78-jarige
Montenegrijn in de gevangenis gezeten
en kreeg hij afwisselend een uitreis- en
inreisverbod. De laatste jaren kan hij
zich weer vrij bewegen. Milovan Djilas
is sinds lang naar zijn eigenlijke stiel
teruggekeerd: het schrijverschap. Hij
schreef onder meer 'Gesprekken met
Stalin' en 'De Nieuwe Klasse', waarin
hij als eerste het bestaan van de
zogenaamde nomenklatura signaleerde.
Enkele jaren geleden publiceerde hij
een ontluisterende biografie van Tito.
Toen Tito in 1981 op sterven lag,
voorspelde Milovan Djilas in een
gesprek met onze redacteur Leo van
Vlijmen de spoedige ondergang van het
communisme in Oost-Europa. Nu zijn
voorspelling lijkt uit te komen bezocht
Leo van Vlijmen de 'grand old man' van
Joegoslavië opnieuw.
DAPE
nd j;
:erug
---PPe
onnjrikt
gezir a
OXFORD We staan op
de drempel van het post-
totalitaire tijdperk. Behal
ve in Albanië, waar nog
steeds wordt vastgehou
den aan een orthodox Sta
linisme, zijn de communis
tische regimes van Oost-
Europa aan hervormingen
onderhevig. Dit zal onver
mijdelijk leiden tot de
ontmanteling van de tota
litaire staat. Alles wijst
erop dat die ontmanteling
onomkeerbaar zal zijn.
In al zijn variëteiten is het to
talitarisme een poging de bur
germaatschappij te vernieti
gen. In zijn klassieke vorm, in
de tijd van Stalin, was het to
talitarisme een versmelting
van de economie en een sy
steem van centrale planning
ondersteund door een terroris
tische geheime politie.
Al in het „tijdperk van stagna
tie" onder Breznjev begon dit
systeem af te brokkelen; een
veelomvattende parallelecono
mie moest het economisch fa
len van de centrale planning
compenseren. Nu heeft het
economische puin van de cen
trale planning de stoot gege
ven voor de instorting van de
communistische macht in het
Oostblok. En ook in de Sovjet
unie zelf zal dit het uiteindelij
ke resultaat zijn.
In de Sovjetunie heeft de bur
germaatschappij - in de vorm
van sterke nationalistische, re
ligieuze en ecologische opposi
tiebewegingen - zo'n macht
gekregen dat de terugkeer
naar het totalitarisme in de
klassieke vorm uitgesloten is.
De communistische „nomen
klatura" (ambtenarij) voelt
zich in de Sovjetunie, net als
in de rest van Oost-Europa, in
bestaat dat deze communisten
het marktgeoriënteerde over-
gangsbeleid van de Solidaritei-
tregering zullen dwarsbomen.
Als markthervormingen wor
den tegengehouden door ver
zet van de communistische
bonden, is de val van de
kwetsbare nieuwe regering
voorspelbaar, en daarmee de
opkomst van een nieuwe dic
tatuur, ditmaal naar het model
van Pinochet en misschien
met Jaruzelski aan het hoofd.
Desintegratie
Het kan wellicht ook anders.
In Tsjechoslowakije is een de
mocratische overgang mis
schien wel mogelijk gezien de
diepgewortelde democratische
tradities van het land en een
minder ongunstig economisch
klimaat, terwijl in Oost-Duits-
land democratie en hereniging
wel eens onafscheidelijk kun
nen zijn. Elders, met name in
de Sovjetunie, zal de economi
sche chaos van de overgang de
broze democratische bewegin
gen verzwelgen.
Voor de meeste Oost-Europese
landen zal het einde van het
totalitarisme „herbalkanise
ring" betekenen: een opeen
volging van zwakke, autoritai
re regeringen ondersteund
door populistische bewegin
gen. De Sovjetunie staat in het
post-totalitaire tijdperk chaos
te wachten naar Joegoslavisch
model: economische ineenstor
ting, etnische conflicten en
een dreigende desintegratie.
Wat er ook gebeurt, het is dui
delijk dat het totalitarisme zijn
tijd heeft gehad. Alleen al door
het economisch falen van het
totalitaire systeerp is het ten
dode opgeschreven, zelfs in
Roemenië, waar het zich met'
bruut geweld probeerde te
verdedigen, zelf in China,
waar het totalitarisme nu nog
vernieuwd wordt.
De Sovjetunie zal ons
op diplomatieke, wijzig
nomische steun van fr€
ten zoeken in de hoofig(
totalitaire systeem van^
met een iets gewijzigLj.
ling kan blijven betal
zelfs aanzienlijke inj%
Duits, Japans en EGijc
en technologie zullel^
van het Sovjetsysteeii^
ge termijn niet kunnt^
gaan.
Repressie J,.
De combinatie van «rh
sche ineenstorting enIBi
listische onrust voon
nig goeds voor Gorbaife
restrojka. De waars
mislukking van deze)
mingspolitiek zal ech|i
herstel van het Sovjef
op klassieke totalitaifloi
slag tot gevolg hebbl
staatscontrole over ie(
tor van de samenleviiL
In plaats daarvan zal
ritair regime ontstaai
nauwelijks ruimte
ideologie. Dit zal aan
kunnen blijven door
binatie van tactisch*
sies, selectieve repr
Westerse hulp. De tri
draad van de ges
wordt weer opgepakt
geschiedenis van de
naire theorieën van
xisme en het Ameriki
ralisme, maar de ges
van autoritaire regimj
teit van grote mog<
geheime diensten en
en religieuze conflict#!
deze harde, maar vet
wereld keren wij nu $5
moeten ons voorberil
de beproevingen v?r
nieuwe realiteit.
JOH16
De onlusten
en massa
betogingen
in Azer-
bajdzjan van
dit jaar
waren al een
duidelijk
signaal dat
het
nationalisme
Gorbatsjovs
perestrojka
bedreigt.
FOTO: AP
toenemende mate onderge
waardeerd en lijkt de wil om
te regeren verloren te hebben.
Dus rijst de vraag: wat komt
er na het totalitarisme? Precie
zer geformuleerd: is het verval
van het totalitarisme een voor
bode van een rooskleurige toe
komst waarin zoals de
Amerikaanse beleidsplanner
Francis Fukuyama schreef
de burgermaatschappijen naar
het Westerse liberaal-demo
cratische model zullen over
winnen?
Ontmanteling
De eerste van de nieuwe post-
totalitaire staten was Polen,
waar de burgermaatschappij
nooit helemaal onderdrukt ge
weest is. De Rooms-Katholieke
kerk en later ook Solidariteit,
beteugelden de macht van de
totalitaire bureaucratie. Hie-
door kon een post-communis-
tische regering aan het bewind
komen. De vreselijke erfenis
van iets meer dan veertig jaar
communisme in Polen plaatst
de nieuwe democratische rege
ring voor onvoorstelbare
moeilijkheden. Moeilijkheden,
waar overigens het hele Oost
blok mee te kampen heeft.
Een op de drie Poolse arbei
ders zal zijn baan kwijtraken,
zonder een werkloosheidsuit
kering om op terug te vallen.
Monetaire hervormingen om
een einde te maken aan de
huidige hyperinflatie zullen
een verlammende werking
hebben voor de mensen met
lage inkomens en weinig
spaargeld. Op het moment
mist Polen de institutionele
structuren van een markteco
nomie, zoals een geldmarkt en
een banksysteem.
De leiders van de nieuwe
Poolse regering zijn zich be
wust van dit dilemma. Het ge
vaar komt van buiten de rege
ring. Het ledental van Solida
riteit is afgenomen tot onge
veer twee miljoen, terwijl dat
van de voormalige communis
tische vakbonden gestegen is
tot de vijf miljoen. Het gevaar
