1
1
"Oliver and company': van Dickens naar Disney
I
De gouden eeuw der boekversierders
Brieven uit
het Oostblok
Steidóa&owwvnl
ZATERDAG 16 DECEMBER 1989
Als iets het gezicht van de
jaren tachtig heeft bepaald,
dan zijn het de stormachtige
ontwikkelingen in Oost-
Europa, De geest van
perestrojka en glasnost,
afkomstig uit de Sovjetunie
van Michail Gorbatsjov, lijkt
in enkele maanden een einde
te hebben gemaakt aan de
veertig jaar oude dictaturen in
Hongarije, Polen, de DDR.
Tsjechoslowakije en
Bulgarije.
Lijkt, want ondanks de
scheuren in de Berlijnse
Muur, het verwijderen van
het IJzeren Gordijn en het
aantreden van
coalitieregeringen, staat de
Oosteuropese vrijheid nog op
een wankele basis. Alleen
Roemenië houdt onder zijn
leider Ceausescu nog
halsstarrig vast aan de
beginselen die de overige
'broederlanden' hebben laten
vallen.
Westerse politici,
wetenschappers en media
hebben zich vol overgave
gestort op de gebeurtenissen
in Oost-Europa. Naast
verslagen over wéér een val
van een partijleider zijn er
uitvoerige beschouwingen
over de toekomst van één
groot Europa. Maar hoe
kijken de mensen in Oost-
Europa zélf aan tegen de
ingrijpende veranderingen?
In hoeverre hebben de
hervomingen gevolgen voor
het leven van alledag? En hoe
kan de Roemeense dictatuur
standhouden?
In deze bijlage laten wij
daarover die mensen uit
Oost-Europa zelf aan het
woord: een Roemeense
dichter, een Oostduitse
schrijver en journalist, een
Hongaarse journalist, een
Tsjechische leider van een
toneelgezelschap, een
Russische activist voor
godsdienstvrijheid en een
Poolse adjunct
hoofdredacteur.
Rijksmuseum Het Catharijneconvent, Nieuwe-
gracht 63, Utrecht. Openingstijden: di tm vr:
10.00 - 17.00; za tm ma: 11.00 - 17.00; nieuw
jaarsdag gesloten. Prijs catalogus (in het Engels
met Nederlandse samenvatting) 60,- De Spoor
wegen bieden een voordelig gecombineerd trein- en
toegangsbiljet.
Huiselijke details als een zijn voe
ten warmende Sint Jozef in een ta
fereeltje met Maria in het kraam
bed; een dramatische rangschik
king van figuren in de kinder
moord te Bethlehem; rijk versierde
kaders rond de voorstellingen
waaruit de figuren op speelse wijze
naar buiten breken; ranken voor
zien van spitse of drie-lobbige gou
den blaadjes.
Het zijn evenzovele voorbeelden van de
unieke rijkdom van de Nederlandse mi
niatuurkunst uit de vijftiende eeuw, die
terecht ook met 'gouden eeuw' wordt
aangeduid. Zij dienen als illustratie voor
handgeschreven boeken in een tijd waar
in voldoende rijkdom aanwezig was om
ze te kunnen bestellen en waarin de
boekdrukkunst de taak van de kopiisten
nog niet had overgenomen.
Een beeld van die rijkdom is in de we
ken rond de Kerst te aanschouwen in
het rijksmuseum Het Catharijneconvent
in Utrecht. Meer dan honderd hoogte
punten uit deze vroeg-Nederlandse beel
dende kunst zijn er bijeengebracht van
over de hele wereld. Want Nederland is
kwistig geweest met het verspreiden van
zijn kunstbezit. Talrijke werken, met
name die uit particulier bezit, zijn nooit
eerder tentoongesteld.
De tentoonstelling is niet alleen een lust
voor het oog, zij is ook cultuurhistorisch
van grote waarde. Uit de periode die de
expositie bestrijkt, tussen 1400 en 1535,
zijn nauwelijks paneelschilderingen be
kend. De beeldenstorm heeft later zijn
verwoestend werk gedaan. De miniatu
ren zijn daardoor een voorname bron
voor onze kennis van leven en gewoon
ten, kleding, maaltijden en behuizing in
die dagen.
Getijdenboeken
Er waren in de Nederlanden belangrijke
ontwikkelingen gaande die tot de hoge
bloei van de miniatuurkunst hebben ge
leid. Door het optreden van Geert Grote
en zijn volgelingen (de broeders en zus
ters van het Gemene Leven) in de voor
afgaande eeuw was het getijdenboek in
de belangstelling gekomen. Leken kon
den hierdoor in de eigen taal de getijden
bidden die in de kloosters het dagritme
bepalen. Meer dan de helft van de in de
Noordelijke Nederlanden vervaardigde
geïllustreerde handschriften werd door
die getijdenboeken gevormd. Maar ook
majestueuze Latijnse Bijbels verschenen
in grotere aantallen. Het schrijfwerk ge
beurde door de volgelingen van Geert
Grote en in de kloosters, de decoratie
werd hoogstwaarschijnlijk uitgevoerd
door kunstenaars buiten, de kloostermu
ren.
De tweede voorname factor is de komst
rond 1400 van het grafelijk hof naar
Den Haag, waar Albrecht van Beieren
en zijn tweede gemalin Margaretha van
KJeef kunstenaars, wetenschappers en
ambachtslieden om zich heen verzamel
den. De hofstijl kreeg er zijn eigen Hol
landse variant, schrijft prof. James Ma-
roow in zijn inleiding tot de expositie.
Niet alleen toonden de miniaturen de
heersende hofideologie. ook zijn ze van
een grote, soms dramatische expressie,
zoals de behandeling van Malchus in de
Gevangenneming van Christus (Biblia
Pauporum), waarin de knecht van de
hogepriester uit de tekening lijkt te val
len.
Delftse boeken
Utrecht was een van de voornaamste
centra van de miniatuurkunst, daarnaast
Haarlem en Delft. Delftse boeken zijn te
herkennen aan het regelmatig terugkeren
van de patroonheiligen St. Hippolytus
en St. Ursula, aan de soms afwijkende
volgorde van de getijden en aan de gri
saille-techniek. in grijze 'tinten geko
pieerde afbeeldingen die vaak voor de
export werden geproduceerd.
Dc namen van de kunstenaars zijn niet
bekend gebleven. Ze worden genoemd
naar hun opdrachtgevers, de Utrechtse
bisschop Zweder van Culemborg, ka
nunnik Evert Zoudenbalch of Kathanna
van Kleef (nazaat van de voornoemde
Margaretha), maar ook naar kenmerken
of technieken van hun werk, zoals de
meesters van de Delftse halffiguren, de
meester van de Vederwolken of de Leid-
se Zwarte-Ogenmeester.
De tentoongestelde werken zijn gegroe
peerd rond de voornaamste stukken. Be
halve de opengeslagen handschriften zijn
er veel miniaturen op dia te bewonde
ren. Absoluut hoogtepunt is het Getij
denboek van Katharina van KJeef, her
togin van Gelre, het bekendse en meest
verfijnde van de getoonde handschrif
ten. Beide delen - vorige eeuw werd het
boek gesplitst - zijn in Utrecht aanwe
zig. De artiest blonk uit in alle onderde
len van zijn vak, als portrettist, als deco
rateur van randversieringen, als weerge
ver van Hollandse huiselijke tafereeltjes,
als schilder van vergezichten, als een
man die zich uitleefde in fantasieën over
hemel en hel. In zijn werk komen de late
middeleeuwen tot uiting in hun rijke
symboliek, de contrastrijke vermenging
van fantasie en vroeg-Hollands realisme,
van het heilige en profane, en dit alles in
een overdaad van vorm en kleur.
Tol en met 11 februari is er gelegenheid
deze rijkdom uit onze middeleeuwse ge
schiedenis in Utrecht te bewonderen.
Daarna gaat de expositie naar de Pier
pont Morgan Library in New York. het
rijkste museum op dit punt in de Vere
nigde Stalen.
PAUL TOBY
ib,
e- ver' is een
en tide hit in
r bioscoop
iub' rondde
t# erstdagen.
FOTO: PR
)lein .A. J
ISTERDAM - Er was eens, heel
fll^ geleden, Uncle Walt Disney,
suikeroom van het bioscoopbe-
f uit wiens studio's eens in de
3- e jaar een filmhit van mega-
str<borties de wereld werd inge-
eriaird. Tekenfilms die vaak in de
ikere dagen voor Kerst in pre-
ratl;re gingen en weken achtereen
bioscoopschermen bezet hiel-
Oom Walt leeft al lang niet
;r, de minutieuze tekenfilms
weleer werden'flodderige vlug-
jes voor de tv.
n tw
hadden ons al neergelegd bij de
in gels. Bluffers, Troetelberen of hoe ze
mogen heten, tot een nieuw feno-
n z'n intrede deed. Don Bluth, een
Disney-animator die ging proberen
steund door het produktiegenie Ste-
Spielberg - het weer te doen zoals
hoorde. 'Volledig geanimeerd', ge-
>p d beeldjes per seconde, mooie achter-
andjden, diepte in de tekeningen in
;s van de vlakke, haastige en sprin-
vincP animatie van de getekende houten
eve^n met alleen maar 'happende' mon-
,ove\vannecr er gepraat werd. Het was
nitiatief van Don Bluth (inmiddels
eigen Bluth-Sullivan studio's in Ier-
1-» gevestigd) dat de Disney-studio's
lft overigens inmiddels zeer succesvol
geworden op speelfilmgebied -
'.brachten bij dat oude uitgangspunt,
iassickc animatie. Eerst nog minne-
'Taran en de toverketel'). maar zich
ïeds meer van bewust dat klasse op
duur zichzelf betaalt. Want een
e adJ^vu"enc'e tekenfilm mag dan zeer
(aal- en arbeidsintensief zijn, een
lcel? tekenfilm heeft een héél lang le-
Dm de investeringen terug te spelen.
Vandaar dat we nu met Kerstmis weer
een redelijk imposante Disney-film in de
bioscopen kunnen zien, 'Oliver and
company'. Amusement voor de hele fa
milie, zoals het hoort. Oom Walt moet
dezer dagen vanaf de rose wolkjes van
zijn tekenfilm-Walhalla weer met genoe
gen terugkijken op de wereld.
Ongebreideld
De tekenaars bij Walt Disney hebben
voor 'Oliver and company' nóg een
greep terug gedaan in de geschiedenis.
Naar Charles Dickens, de Engelse mees
terverteller uit de vorige eeuw. Had Dic
kens in onze eeuw geleefd, wie weet had
hij speelfilms gemaakt en wie weet zelfs
tekenfilms. Terreinen waarin de massa
(Dickens schreef z'n boeken veelal in
eerste instantie als feuilletons voor die
massa) het ongebreidelde vertellen kan
genieten. Basis voor de nieuwste Disney-
film werd Dickens' 'Oliver Twist', het
meesterlijke verhaal van het weesjonge
tje Oliver dat in een een werkhuis op
groeit. terechtkomt bij de zakkenrollers
en kleine boefjes van de joodse heler Fa-
gin en dc rauwe onderwereld van boef
Bill Sykes.
Dickens leverde er stof mee voor de eeu
wigheid. Zelfs als zijn boek zélf niet
meer gelezen wordt, zal er ooit wel weer
een bewerking van gemaakt worden. Er
waren diverse verfilmingen van het ver
haal (onder anderen met Alec Guiness
als Fagin), musicalschrijver Lionel Bart
maakte er dc musical 'Oliver' van - hier
gespeeld met een prachtige Johnny
Kraaijkamp als Fagin - en die musical
werd óók weer verfilmd. De 'Oliver' van
Disney is uiteraard veranderd, aange
past. De tweevoeters zijn dieren gewor
den. volgens de aloude Disney-formule.
Geen dieren, die zich als mensen op
twee achterbenen voortbewegen, maar
dieren op hun eigen vier poten. En dat
vraagt heel wat méér aan kunde, inventi
viteit en getekende beeldjes van de te-
kertfilm-animators. Zo werd het weesje
Oliver een aanminnig katje dat moeder
ziel a(leen in New York terechtkomt en
op straat in aanraking komt met de
straathond Dodger ('the artful Dodger'
van Dickens). Die Dodger brengt Oliver
in de haven van New York bij de arme
sloeber Fagin, geen boef uiteraard en
ook niet joods - we leven nog altijd met
het Shylock-complex -, die hopen geld
moet terugbetalen aan de in-slechte, si-
garenrokende woekeraar Bill Sykes. Fa^
gin en z'n verzameling straathonden
proberen in leven te blijven door kleinê
diefstallen en 'sleurwerk' langs de vuil
nisbelten van de stad. Het katje Oliver
wordt gevonden door een klein meisje
van rijke ouders en komt terecht in het
peperdure milieu van Manhattan. Met
een nuffige poedel, die dat kleine opdon-
dertje van de straat een ongewenste in
dringer binnen haar luxe-wereldje vindt.
Boef Sykes komt achter de nieuwe ver
blijfplaats van Oliver en ziet zijn kans
schoon om aan geld te komen door het
kleine mcnsenmeisje te ontvoeren.
Waarna de Disney-tekenaars het Dic-
kens-pad verlaten om een eigen draai
aan het verhaal te geven.
'Oliver and company' is voor de echte,
oudere liefhebber in Amsterdam te zien
in de Engelse versie. Elders in het land
de Nederlandse versie met Simone
Kleinsma als de poedel Georgette. Frits
Lambregts als Dodger, Coen Flink als
Fagin en Alfred Lagarde als Tito:
Back to future
Is 'Oliver and company' dé film voor
het hele gezin, vooral als daar kleintjes
in verkeren, de belangrijkste kerstpre
mière voor de wat oudere jeugd is zon
der meer 'Back to the future II'. Een ver
volg, een Hollywood-specialiteit dus.
Geld verdienen via een succesformule.
In dit geval echter hebben producent
Steven Spielberg (alweer) en regisseur
Robert Zemeckis en hun scenarioschrij
vers hun uiterste best gedaan nummer II
op het niveau van het erg leuke eerste
deel te houden. De supersnelle, de tijds-
barrière doorbrekende DeLorean-auto
van professor Christopher LLoyd is
- zoals alle tijdmachines van Marten
Toonder tot en met Willy Vander-
steen - weer een dankbaar object om
uitgemolken te worden. Michael J. Fox
is Marty McFly die nu zelfs véél ouder
moet worden (vijftig jaar) om in het jaar
2015 zijn kleinzoon op het goede pad te
houden, maar terugkomt in 1985 en zijn
eigen samenleving ook behoorlijk ver
loederd vindt.' zodat Marty ook weer
eens naar 1955 terug moet om daar voor
een nieuwe basis te zorgen. 'Back to the
future II' ging half november in Ameri
ka uit en sloeg daar het ene record na
het andere.
Ghostbusters
'Back to the future' lijkt een gunstige uit
zondering op de Hollywoodse vervolg-
formule die meestal teleurstellingen op
levert. Dat geldt voor 'Ghostbusters II',
ook een 'kerstfilm', waarin de geesten-
verdrijvers Bill Murray, Dan Ackroyd
c.s. nu een opdringerig slijm te lijf mo
gen. waarin alle haat van de moderne
Newyorkse samenleving zich heeft ver
zameld en waarvoor een Karpatische ge
schilderde Dracula-variant uit zijn mu-
seumlijst stapt om het te misbruiken
voor zijn komende reïncarnatie. Ontzet
tend bedacht, op een enkele grap na nau
welijks aardig. Visueel hoogtepunt is de
wandeling van de 'ghostbusters' binnen
in het Vrijheidsbeeld door de straten
van New York. Kerst 1989 levert in de
breedte eigenlijk maar bar weinig top
pers. Terry Jones' 'Erik the Viking'
- met een mooi rolletje van John Cleese
als een gewelddagige Noor, Haldan the
Black - is een soort Erik de Noorman
spektakel met Monty Pythonrandje
waarvan het idee leuker is dan de uit
werking. 'The Abyss' is het interessantst
in dc manier waarop de film onderwater
in een tweetal reusachtige tanks gefilmd
is. Het verhaal en de acteurs zijn echter
van B-niveau, terwijl voor het slot leent
jebuur gespeeld is bij 'Close Encounters'
cn 'E.T.' tegelijkertijd. De enige kerst-
verrassing, waarover op moment van
schrijven nog niets met zekerheid te zeg
gen valt. kan uit Nederland komen:
"Theo en Thea en de ontmaskering van
het tenenkaasmysterie', een produktie
uit de Haagse school van Kees Kasander
en Dennis Wigman, gebaseerd op het
VPRO-tv-succes van de twee jonge ac
teurs met de lange tanden. Met Marco
Bakker als kleverige operetteprins, een
dappere parodie van dè zanger op het
zoete succes-image dat hij voor zichzelf
creëerde.
Voor wie de vrije dagen rond de Kerst
wil vieren met een écht goede film: ga
naar 'De Avonden'. Tenslotte speelt Ru-
dolf van den Bergs Reve-verfilming tij
dens de laatste tien dagen van het oude
jaar. Al hebben de oliebollen er een Re
viaanse bijsmaak in, ze zijn van bijzon
dere kwaliteit! En het zou jammer zijn
als ze bedolven raken onder de hoop
kerstkransjes van buitenlandse makelij.
BERT JANSMA
nktie
akke'
StgTc
;kosfoer, koning
n wijzen in
beraad.
Uustratie in
't 'Book of
in het
van de
Pierpont
Morgan
'iary in New
York.
Jr -Be
rs i
Zit v
Otlttr