1 1 "Oliver and company': van Dickens naar Disney I De gouden eeuw der boekversierders Brieven uit het Oostblok Steidóa&owwvnl ZATERDAG 16 DECEMBER 1989 Als iets het gezicht van de jaren tachtig heeft bepaald, dan zijn het de stormachtige ontwikkelingen in Oost- Europa, De geest van perestrojka en glasnost, afkomstig uit de Sovjetunie van Michail Gorbatsjov, lijkt in enkele maanden een einde te hebben gemaakt aan de veertig jaar oude dictaturen in Hongarije, Polen, de DDR. Tsjechoslowakije en Bulgarije. Lijkt, want ondanks de scheuren in de Berlijnse Muur, het verwijderen van het IJzeren Gordijn en het aantreden van coalitieregeringen, staat de Oosteuropese vrijheid nog op een wankele basis. Alleen Roemenië houdt onder zijn leider Ceausescu nog halsstarrig vast aan de beginselen die de overige 'broederlanden' hebben laten vallen. Westerse politici, wetenschappers en media hebben zich vol overgave gestort op de gebeurtenissen in Oost-Europa. Naast verslagen over wéér een val van een partijleider zijn er uitvoerige beschouwingen over de toekomst van één groot Europa. Maar hoe kijken de mensen in Oost- Europa zélf aan tegen de ingrijpende veranderingen? In hoeverre hebben de hervomingen gevolgen voor het leven van alledag? En hoe kan de Roemeense dictatuur standhouden? In deze bijlage laten wij daarover die mensen uit Oost-Europa zelf aan het woord: een Roemeense dichter, een Oostduitse schrijver en journalist, een Hongaarse journalist, een Tsjechische leider van een toneelgezelschap, een Russische activist voor godsdienstvrijheid en een Poolse adjunct hoofdredacteur. Rijksmuseum Het Catharijneconvent, Nieuwe- gracht 63, Utrecht. Openingstijden: di tm vr: 10.00 - 17.00; za tm ma: 11.00 - 17.00; nieuw jaarsdag gesloten. Prijs catalogus (in het Engels met Nederlandse samenvatting) 60,- De Spoor wegen bieden een voordelig gecombineerd trein- en toegangsbiljet. Huiselijke details als een zijn voe ten warmende Sint Jozef in een ta fereeltje met Maria in het kraam bed; een dramatische rangschik king van figuren in de kinder moord te Bethlehem; rijk versierde kaders rond de voorstellingen waaruit de figuren op speelse wijze naar buiten breken; ranken voor zien van spitse of drie-lobbige gou den blaadjes. Het zijn evenzovele voorbeelden van de unieke rijkdom van de Nederlandse mi niatuurkunst uit de vijftiende eeuw, die terecht ook met 'gouden eeuw' wordt aangeduid. Zij dienen als illustratie voor handgeschreven boeken in een tijd waar in voldoende rijkdom aanwezig was om ze te kunnen bestellen en waarin de boekdrukkunst de taak van de kopiisten nog niet had overgenomen. Een beeld van die rijkdom is in de we ken rond de Kerst te aanschouwen in het rijksmuseum Het Catharijneconvent in Utrecht. Meer dan honderd hoogte punten uit deze vroeg-Nederlandse beel dende kunst zijn er bijeengebracht van over de hele wereld. Want Nederland is kwistig geweest met het verspreiden van zijn kunstbezit. Talrijke werken, met name die uit particulier bezit, zijn nooit eerder tentoongesteld. De tentoonstelling is niet alleen een lust voor het oog, zij is ook cultuurhistorisch van grote waarde. Uit de periode die de expositie bestrijkt, tussen 1400 en 1535, zijn nauwelijks paneelschilderingen be kend. De beeldenstorm heeft later zijn verwoestend werk gedaan. De miniatu ren zijn daardoor een voorname bron voor onze kennis van leven en gewoon ten, kleding, maaltijden en behuizing in die dagen. Getijdenboeken Er waren in de Nederlanden belangrijke ontwikkelingen gaande die tot de hoge bloei van de miniatuurkunst hebben ge leid. Door het optreden van Geert Grote en zijn volgelingen (de broeders en zus ters van het Gemene Leven) in de voor afgaande eeuw was het getijdenboek in de belangstelling gekomen. Leken kon den hierdoor in de eigen taal de getijden bidden die in de kloosters het dagritme bepalen. Meer dan de helft van de in de Noordelijke Nederlanden vervaardigde geïllustreerde handschriften werd door die getijdenboeken gevormd. Maar ook majestueuze Latijnse Bijbels verschenen in grotere aantallen. Het schrijfwerk ge beurde door de volgelingen van Geert Grote en in de kloosters, de decoratie werd hoogstwaarschijnlijk uitgevoerd door kunstenaars buiten, de kloostermu ren. De tweede voorname factor is de komst rond 1400 van het grafelijk hof naar Den Haag, waar Albrecht van Beieren en zijn tweede gemalin Margaretha van KJeef kunstenaars, wetenschappers en ambachtslieden om zich heen verzamel den. De hofstijl kreeg er zijn eigen Hol landse variant, schrijft prof. James Ma- roow in zijn inleiding tot de expositie. Niet alleen toonden de miniaturen de heersende hofideologie. ook zijn ze van een grote, soms dramatische expressie, zoals de behandeling van Malchus in de Gevangenneming van Christus (Biblia Pauporum), waarin de knecht van de hogepriester uit de tekening lijkt te val len. Delftse boeken Utrecht was een van de voornaamste centra van de miniatuurkunst, daarnaast Haarlem en Delft. Delftse boeken zijn te herkennen aan het regelmatig terugkeren van de patroonheiligen St. Hippolytus en St. Ursula, aan de soms afwijkende volgorde van de getijden en aan de gri saille-techniek. in grijze 'tinten geko pieerde afbeeldingen die vaak voor de export werden geproduceerd. Dc namen van de kunstenaars zijn niet bekend gebleven. Ze worden genoemd naar hun opdrachtgevers, de Utrechtse bisschop Zweder van Culemborg, ka nunnik Evert Zoudenbalch of Kathanna van Kleef (nazaat van de voornoemde Margaretha), maar ook naar kenmerken of technieken van hun werk, zoals de meesters van de Delftse halffiguren, de meester van de Vederwolken of de Leid- se Zwarte-Ogenmeester. De tentoongestelde werken zijn gegroe peerd rond de voornaamste stukken. Be halve de opengeslagen handschriften zijn er veel miniaturen op dia te bewonde ren. Absoluut hoogtepunt is het Getij denboek van Katharina van KJeef, her togin van Gelre, het bekendse en meest verfijnde van de getoonde handschrif ten. Beide delen - vorige eeuw werd het boek gesplitst - zijn in Utrecht aanwe zig. De artiest blonk uit in alle onderde len van zijn vak, als portrettist, als deco rateur van randversieringen, als weerge ver van Hollandse huiselijke tafereeltjes, als schilder van vergezichten, als een man die zich uitleefde in fantasieën over hemel en hel. In zijn werk komen de late middeleeuwen tot uiting in hun rijke symboliek, de contrastrijke vermenging van fantasie en vroeg-Hollands realisme, van het heilige en profane, en dit alles in een overdaad van vorm en kleur. Tol en met 11 februari is er gelegenheid deze rijkdom uit onze middeleeuwse ge schiedenis in Utrecht te bewonderen. Daarna gaat de expositie naar de Pier pont Morgan Library in New York. het rijkste museum op dit punt in de Vere nigde Stalen. PAUL TOBY ib, e- ver' is een en tide hit in r bioscoop iub' rondde t# erstdagen. FOTO: PR )lein .A. J ISTERDAM - Er was eens, heel fll^ geleden, Uncle Walt Disney, suikeroom van het bioscoopbe- f uit wiens studio's eens in de 3- e jaar een filmhit van mega- str<borties de wereld werd inge- eriaird. Tekenfilms die vaak in de ikere dagen voor Kerst in pre- ratl;re gingen en weken achtereen bioscoopschermen bezet hiel- Oom Walt leeft al lang niet ;r, de minutieuze tekenfilms weleer werden'flodderige vlug- jes voor de tv. n tw hadden ons al neergelegd bij de in gels. Bluffers, Troetelberen of hoe ze mogen heten, tot een nieuw feno- n z'n intrede deed. Don Bluth, een Disney-animator die ging proberen steund door het produktiegenie Ste- Spielberg - het weer te doen zoals hoorde. 'Volledig geanimeerd', ge- >p d beeldjes per seconde, mooie achter- andjden, diepte in de tekeningen in ;s van de vlakke, haastige en sprin- vincP animatie van de getekende houten eve^n met alleen maar 'happende' mon- ,ove\vannecr er gepraat werd. Het was nitiatief van Don Bluth (inmiddels eigen Bluth-Sullivan studio's in Ier- 1-» gevestigd) dat de Disney-studio's lft overigens inmiddels zeer succesvol geworden op speelfilmgebied - '.brachten bij dat oude uitgangspunt, iassickc animatie. Eerst nog minne- 'Taran en de toverketel'). maar zich ïeds meer van bewust dat klasse op duur zichzelf betaalt. Want een e adJ^vu"enc'e tekenfilm mag dan zeer (aal- en arbeidsintensief zijn, een lcel? tekenfilm heeft een héél lang le- Dm de investeringen terug te spelen. Vandaar dat we nu met Kerstmis weer een redelijk imposante Disney-film in de bioscopen kunnen zien, 'Oliver and company'. Amusement voor de hele fa milie, zoals het hoort. Oom Walt moet dezer dagen vanaf de rose wolkjes van zijn tekenfilm-Walhalla weer met genoe gen terugkijken op de wereld. Ongebreideld De tekenaars bij Walt Disney hebben voor 'Oliver and company' nóg een greep terug gedaan in de geschiedenis. Naar Charles Dickens, de Engelse mees terverteller uit de vorige eeuw. Had Dic kens in onze eeuw geleefd, wie weet had hij speelfilms gemaakt en wie weet zelfs tekenfilms. Terreinen waarin de massa (Dickens schreef z'n boeken veelal in eerste instantie als feuilletons voor die massa) het ongebreidelde vertellen kan genieten. Basis voor de nieuwste Disney- film werd Dickens' 'Oliver Twist', het meesterlijke verhaal van het weesjonge tje Oliver dat in een een werkhuis op groeit. terechtkomt bij de zakkenrollers en kleine boefjes van de joodse heler Fa- gin en dc rauwe onderwereld van boef Bill Sykes. Dickens leverde er stof mee voor de eeu wigheid. Zelfs als zijn boek zélf niet meer gelezen wordt, zal er ooit wel weer een bewerking van gemaakt worden. Er waren diverse verfilmingen van het ver haal (onder anderen met Alec Guiness als Fagin), musicalschrijver Lionel Bart maakte er dc musical 'Oliver' van - hier gespeeld met een prachtige Johnny Kraaijkamp als Fagin - en die musical werd óók weer verfilmd. De 'Oliver' van Disney is uiteraard veranderd, aange past. De tweevoeters zijn dieren gewor den. volgens de aloude Disney-formule. Geen dieren, die zich als mensen op twee achterbenen voortbewegen, maar dieren op hun eigen vier poten. En dat vraagt heel wat méér aan kunde, inventi viteit en getekende beeldjes van de te- kertfilm-animators. Zo werd het weesje Oliver een aanminnig katje dat moeder ziel a(leen in New York terechtkomt en op straat in aanraking komt met de straathond Dodger ('the artful Dodger' van Dickens). Die Dodger brengt Oliver in de haven van New York bij de arme sloeber Fagin, geen boef uiteraard en ook niet joods - we leven nog altijd met het Shylock-complex -, die hopen geld moet terugbetalen aan de in-slechte, si- garenrokende woekeraar Bill Sykes. Fa^ gin en z'n verzameling straathonden proberen in leven te blijven door kleinê diefstallen en 'sleurwerk' langs de vuil nisbelten van de stad. Het katje Oliver wordt gevonden door een klein meisje van rijke ouders en komt terecht in het peperdure milieu van Manhattan. Met een nuffige poedel, die dat kleine opdon- dertje van de straat een ongewenste in dringer binnen haar luxe-wereldje vindt. Boef Sykes komt achter de nieuwe ver blijfplaats van Oliver en ziet zijn kans schoon om aan geld te komen door het kleine mcnsenmeisje te ontvoeren. Waarna de Disney-tekenaars het Dic- kens-pad verlaten om een eigen draai aan het verhaal te geven. 'Oliver and company' is voor de echte, oudere liefhebber in Amsterdam te zien in de Engelse versie. Elders in het land de Nederlandse versie met Simone Kleinsma als de poedel Georgette. Frits Lambregts als Dodger, Coen Flink als Fagin en Alfred Lagarde als Tito: Back to future Is 'Oliver and company' dé film voor het hele gezin, vooral als daar kleintjes in verkeren, de belangrijkste kerstpre mière voor de wat oudere jeugd is zon der meer 'Back to the future II'. Een ver volg, een Hollywood-specialiteit dus. Geld verdienen via een succesformule. In dit geval echter hebben producent Steven Spielberg (alweer) en regisseur Robert Zemeckis en hun scenarioschrij vers hun uiterste best gedaan nummer II op het niveau van het erg leuke eerste deel te houden. De supersnelle, de tijds- barrière doorbrekende DeLorean-auto van professor Christopher LLoyd is - zoals alle tijdmachines van Marten Toonder tot en met Willy Vander- steen - weer een dankbaar object om uitgemolken te worden. Michael J. Fox is Marty McFly die nu zelfs véél ouder moet worden (vijftig jaar) om in het jaar 2015 zijn kleinzoon op het goede pad te houden, maar terugkomt in 1985 en zijn eigen samenleving ook behoorlijk ver loederd vindt.' zodat Marty ook weer eens naar 1955 terug moet om daar voor een nieuwe basis te zorgen. 'Back to the future II' ging half november in Ameri ka uit en sloeg daar het ene record na het andere. Ghostbusters 'Back to the future' lijkt een gunstige uit zondering op de Hollywoodse vervolg- formule die meestal teleurstellingen op levert. Dat geldt voor 'Ghostbusters II', ook een 'kerstfilm', waarin de geesten- verdrijvers Bill Murray, Dan Ackroyd c.s. nu een opdringerig slijm te lijf mo gen. waarin alle haat van de moderne Newyorkse samenleving zich heeft ver zameld en waarvoor een Karpatische ge schilderde Dracula-variant uit zijn mu- seumlijst stapt om het te misbruiken voor zijn komende reïncarnatie. Ontzet tend bedacht, op een enkele grap na nau welijks aardig. Visueel hoogtepunt is de wandeling van de 'ghostbusters' binnen in het Vrijheidsbeeld door de straten van New York. Kerst 1989 levert in de breedte eigenlijk maar bar weinig top pers. Terry Jones' 'Erik the Viking' - met een mooi rolletje van John Cleese als een gewelddagige Noor, Haldan the Black - is een soort Erik de Noorman spektakel met Monty Pythonrandje waarvan het idee leuker is dan de uit werking. 'The Abyss' is het interessantst in dc manier waarop de film onderwater in een tweetal reusachtige tanks gefilmd is. Het verhaal en de acteurs zijn echter van B-niveau, terwijl voor het slot leent jebuur gespeeld is bij 'Close Encounters' cn 'E.T.' tegelijkertijd. De enige kerst- verrassing, waarover op moment van schrijven nog niets met zekerheid te zeg gen valt. kan uit Nederland komen: "Theo en Thea en de ontmaskering van het tenenkaasmysterie', een produktie uit de Haagse school van Kees Kasander en Dennis Wigman, gebaseerd op het VPRO-tv-succes van de twee jonge ac teurs met de lange tanden. Met Marco Bakker als kleverige operetteprins, een dappere parodie van dè zanger op het zoete succes-image dat hij voor zichzelf creëerde. Voor wie de vrije dagen rond de Kerst wil vieren met een écht goede film: ga naar 'De Avonden'. Tenslotte speelt Ru- dolf van den Bergs Reve-verfilming tij dens de laatste tien dagen van het oude jaar. Al hebben de oliebollen er een Re viaanse bijsmaak in, ze zijn van bijzon dere kwaliteit! En het zou jammer zijn als ze bedolven raken onder de hoop kerstkransjes van buitenlandse makelij. BERT JANSMA nktie akke' StgTc ;kosfoer, koning n wijzen in beraad. Uustratie in 't 'Book of in het van de Pierpont Morgan 'iary in New York. Jr -Be rs i Zit v Otlttr

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidse Courant | 1989 | | pagina 23