Pinochet-tijdperk is bijna verleden tijdE
Gevangenis als bevrijding
voor Turkse immigrante
Reve-film verrassend, boeiend en i
Actrice Zuhal Ocay als Elif, de Turkse vrouw die in een Duitse gevangenis belandt.
„ABSCHIED VOM FALSCHEN PARADIES"
HAAGS FILMHUIS 2: „Abschied vom
falschen Paradies" met Zuhal Olcay,
Brigitte Janner en Ruth Olatsdottir.
Draaiboek en regie: Tevfik Baser.
Van de in de Bondsrepubliek
levende Turkse filmer Tevfik
Baser was in '86 „40 m2 Duits
land" te zien. Zijn eerste speel
film en een onthullende blik
op het leven van Turkse im
migranten. Zijn tweede film,
„Abschied vom falschen Para
dies" is in feite een vervolg op
die film. Een maatschappelijk
geëngageerd pleidooi voor
Turkse aanpassing aan de
nieuwe leefgemeenschap en
vrijmaking van conventies. En
opnieuw sterk emotioneel.
„40 M2 Duitsland" vertelde
het verhaal van een „Duitse"
Turk die in zijn geboorteland
zijn bruid gaat halen, maar die
daarna - als om haar te be
schermen tegen het Sodom en
Gomorra buiten - opgesloten
houdt op de veertig vierkante
meter uit de titel. Een gevan
genis dus. Tevfik Basers
nieuwste film vertelt het om
gekeerde verhaal: een Turkse
vrouw wordt de vrouwenge
vangenis binnengebracht. In
retrospectie zien we dat ze
haar man, van wie ze blijkbaai
niet houdt en aan wie ze uitge
huwelijkt is, vermoordt heeft
Die gevangenis wordt voor
haar door de solidariteit van
een aantal vrouwen daarbin
nen, en een nieuwe door haar
zelf „ontdekte" liefde-op-af
stand voor een (Turkse) ge
vangene in de mannenvleugel,
een bevrijding. Het „valse pa
radijs" uit de titel.
Wanneer de Turkse Elif hoort
dat ze na haar vrijlating haar
straf nog eens in Turkije moet
uitzitten (tegenwoordig is dat
anders: dan kunnen Turkse
veroordeelden in Duitsland
kiezen tussen de gevangenis
daar of in Turkije) probeert ze
zelfmoord te plegen. Ze ge
neest en uiteindelijk mag ze
haar eerste schuchtere stappen
buiten doen om daar „vals"
hopelijk voor „echt" te verrui
len.
De mooie Turkse actrice Zuhal
Olcay speelt haar hoofdrol
zeer precies, herkenbaar en
gevoelig. Basers film is zuiver
in zijn karakteristiek van die
twee werelden, duidelijk in
zijn stelligname, al neigt hij
naar simplicaties en daardoor
ongeloofwaardigheid. Zoals
wanneer Elifs maatschappelijk
werkster (voordien steeds aan
wezig) opeens nergens meer te
vinden is. Of via Duitse vrou
wen die ondanks hun veroor
delingen allemaal even lief
zijn. Of merkwaardige straffen
moeten uitzitten (levenslang
voor euthanasie??). Dan gaat
Basers film teveel op het
„leerstuk" van een vormings
werker lijken.
BERT JANSMA
Er zijn ettelijke uitspraken ge
daan door „mensen die het
kunnen weten" dat Gerard
Reve's „De Avonden" onver-
filmbaar was en dat wie er z'n
goede geld of naam aan waag
de, ze niet allemaal op een rij
tje had. Rudolf van den Berg
bewijst hun ongelijk. Zijn visie
op de roman waarmee (toen:
Simon van het) Reve in '47 de
eerste Reina Prinsen Geerlig-
sprijs won, levert een van de
beste Nederlandse speelfilms
van de laatste jaren op. Een
gelukkige combinatie van een
zelfstandige regisseursvisie, vi
suele en compositorische durf,
perfect acteren en een begrip
voor de waarden in dit eens
opschudding wekkende gege-
De angsten van de kritikas-
ters-vooraf golden voorname
lijk de filmvertaling van Re
ve's literaire stijl, tussen trivi
aal en plechtig in, en van de
structuurloos lijkende cirkel
gang van de tekst. Van den
Berg bouwde rond hoofdper
soon Frits van Egters een ster
ke eigen filmische structuur
op, visueel, symbolisch en
vooral gevoelsmatig. Van Eg
ters is zoekende, worstelend
om iets te zeggen. Gekweld
door de wereld, zijn ouders,
zijn vrienden, door zijn eigen
sexualiteit, door zijn weerbar
stige worsteling met de tekor
ten van lichaam en leven. Hij
zal het moeten „zeggen", d.i.
zijn aanvaarding van het le
ven vinden en dat is van meet
af aan duidelijk de leidraad.
Hij stelt zich voor dat klokslag
twaalf van Oud op Nieuw te
doen.
Van den Bergs films zet raak
het wezen van het boek neer:
de hoofdpersoon dolend langs
zijn vriendenkring, in het on
gemakkelijke gebied tussen er-
niet-bijhoren en er-toch-van-
houden, zijn walging van een
wereld waar hij emotioneel
nog zijn plek heeft, en een
verademende humor in het
verbeelden daarvan. Zo krij
gen de scènes met Van Egters'
ouders in het bedompte Am-
sterdam-Zuidse binnenhuis,
naarmate de klok verder naar
Oudiaar toe tikt, een steeds be-
vrijdender functie. Met Rijk de
Frits van Egters (Thorn Hoffman) met zijn sadistische vriend Maurice (Pierre Bokma) op de achtergrond voor een beijzelde ruit
in „De avonden".
Gooijer en Viviane de Muynck
perfect als die ouders: Dialo
gen van niks, dooddoeners, cli-
ché's. Handelingen idem dito:
de slurpende, zichzelf herha
lende vader. De onmachtig
liefhebbende moeder die haar
liefde vertaalt in de befaamde
fles „bessen-appel" als Oude-
jaarswijn. Het worden schrij
nende en tegelijkertijd humo
ristische portretten. Ingehou
den, via karikaturale aanzet
ten uitgroeiend tot complete
karakters.
Dat laatste geldt voor de mees
te rollen in Van den Bergs
film. Je mag er de acteurs
dankbaar voor zijn die lijken
te voelen aan iets belangrijks
te werken. Je mag er Van den
Berg het dankbaarst voor zijn
die het kader voor die wer
king schept. Hij herkent zui
ver wat Reve's Van Egters be
zighoudt. En maakt daar, via
een draaiboek waarin de ken
nis van de latere Reve in re
trospectie meetelt, pure film-
fictie van: complex en emotio
neel. Je hoeft niet alle lijnen
die Van den Berg neerlegt op
te pikken, om toch een vaak
ontroerende film te onder
gaan. Nieuw zijn de meer dan
in het boek gesuggereerde ho-
mosexualiteit waar Frits „niet
aan wil", de aanzetten van zijn
zoeken naar een mystieke
vorm van religie. Composito
risch en emotioneel sterke
vondst ls een „zwevende" scè
ne, waarin je vanuit Frits' per
spectief via de camera nog
eens langs alle componenten
van diens wereld reist en
waarin alles op z'n plaats gaat
vallen. Waarbij een ding bo
venal duidelijk wordt: het me
degevoel, de compassie die uit
eindelijk Van Egters' blik op
de wereld zal kenmerken.
Bij de slotbeelden, wanneer
zijn ouders als in zijn droom
de befaamde woorden zeggen
„Het is gezien, het is niet opge
merkt gebleven", daalt zijn
pen op papier. De suggestie
van een beginnend schrijvers
schap: Van Egters is beland
fel - - fe
waar hij „het kan gaan z|ma
gen". 77
Bij dat alles telt het aand'J^
van Thorn Hoffman z£,Sj(
zwaar: hij is Van Egters. I. Si
een paar scènes kan je je gè, 1«
andere acteur in die h j>7!
voorstellen. Hoffman g '6'7
soms zelfs fysiek op Reve h
ken. En bij hem werkt ivo<
mysterieuze filmacteursmap l
een enkele blik en je bent j®5
filmkijker bereid mee te gal^
mee te denken, mee te voel -45
Een rol van een grote inteiftdel
teit en zuiverheid. In een
langrijke film die je nog
na afloop bezighoudt. En ben
volle zalen verdient. rken
BERT JANSJTBT
!Cht\
l kw
Democratisering staat momenteel centraal en niet alleen in
Oost-Europa. Ook in Zuid-Amerika speelt zich al een tijd
lang een proces af waarin totalitaire regimes plaats maken
voor meer democratische systemen. Laatste in deze reeks is
Chili waar op 14 december, na ruim zestien jaar dictatuur,
algemene verkiezingen worden gehouden. Indien de demo
cratische oppositie wint, en dat lijkt te gebeuren, keren ook
daar de miltairen terug naar hun kazernes.
Op alle mogelijke wijzen werd
het beleid van Allende dan
ook getraineerd en gesabo
teerd. En beide kanten dreven
de zaakop de spits, compro
missen waren onmogelijk. Ook
de christen-democraten, die in
de jaren zestig zelf radicale
landhervormingen hadden
doorgevoerd, waren fel gekant
tegen de socialistische politiek
van de Unidad Popular en
stonden niet bepaald te treu
ren toen de militairen het pre
sidentiele paleis bombardeer
den en Allende vermoorden.
„De keuze van Allende tot
eerste socialistische president
op het Zuidamerikaanse conti
nent was feitelijk een foutje in
de democratische spelregels",
constateert Silva. Want al na
één verkiezingsronde kon de
grootste partij, ook zonder
meerderheid, een regering
vormen. Dit foutje had echter
gevolgen die niemand toen
kon bevroeden.
Silva: „De meeste Chilenen
dachten te leven in een be
schaafd land, met democrati
sche tradities, waar een mili
taire dictatuur niet zou passen.
Maar Pinochet c.s. waren al
lerminst van plan om de
macht van het parlement te
herstellen en terug te keren
naar hun kazernes".
De militaire junta schortte alle
burgelijke vrijheden op en be
vestigde met brute middelen
hun macht. Zo zette de gehei
me politie, onder begeleiding
van oud-nazi Walter Rauf (be
kend van Auschwitz) een net
werk van terreur op en
moordde zelfs in het buiten
land. Er werden minstens zes
concentratiekampen ingericht.
Intussen was de oppositie druk
bezig om uit te maken wiens
schuld het was dat de militai
ren de macht hadden kunnen
overnemen. Radicaal-links zei
dat de Unidad Popular (d.w.z.
de communisten en socialisten)
niets begrepen had van revo
lutionaire strijd, omdat zij
krampachtig vast hadden ge
houden aan de parlementaire
democratie. De communisten
beschuldigden de radicalen op
hun beurt er weer van met
volksmobilisaties het geweld
van de militairen te hebben
uitgelokt.
Sterker nog was de vijandig
heid ten opzichte van de chris
ten-democraten. Zij werkten
in eerste instantie samen met
de militairen en hun partij had
de staatsgreep goedgekeurd.
Pas later beseften de christen
democraten dat de militairen
het ook op hen gemunt had
den. Christen-democratische
vakbondsleden werden gevan
gen gezet en vermoord, hun
leiders moesten in balling
schap. Net als de kerk nam
deze partij in de loop der jaren
daarom steeds duidelijker af
stand van het terreurregime
van Pinochet.
Boerenslimheid
Dat de militairen het zestien
jaar hebben weten vol te hou
den is volgens Silva mede te
danken aan de persoon van
Pinochet.
„Ook in hem heeft iedereen
zich behoorlijk vergist. Door
zijn plattelands-dialect in
Nederland te vergelijken met
het taalgebruik van boer Koe
koek en zijn geringe woor
denschat, werd hij sterk on
derschat. Pinochet is inder
daad niet bepaald een intellec
tueel, maar beschikt wel over
een boerenslimheid en ge
bruikte zijn militair-tactische
kennis om aan de macht te
blijven".
Ook nu heeft de generaal, on
geacht de verkiezingsuitslag,
ervoor gezorgd dat hij opper
bevelhebber blijft en voorlopig
kan voorkomen dat militairen
voor hun misdrijven terecht
zullen moeten staan.
Pinochet bezit weinig charis
ma maar wel de bezieling om
van 'zijn' Chili een welvaren
de op katholieke tradities ge
stoelde natie te maken. Hij liet
zich daarom niet achter het
BUITENLAND/FILM EaidóaQowuvnt VRIJDAG 8 DECEMBER 1989 PAGINA 6J<"-
Dr. Patricio Silva: „Men heeft in Chili ondervonden hoe makkelijk het is om de militairen aan de
macht te helpen maar hoe moeilijk het later wordt ze weer in de kazernes terug te krijgen".
FOTO: CEES VERKERK
DEN HAAG Chili is
een land van extremen,
zowel geografisch, klima
tologisch als politiek. On
danks een lengte van 4500
kilometer is het nergens
breder dan Nederland. En
de voortdurende regen
buien in het zuiden doen
niet vermoeden dat in het
noorden van Chili de
droogste woestijn ter we
reld ligt.
Zo is ook het staatsbestel er
één van uitersten. Want een
voor Zuidamerikaanse begrip
pen ongekend lange periode
van parlementaire democratie
mondde in 1973 uit in een van
de wreedste dictaturen op het
Amerikaanse continent van
deze eeuw.
Sinds generaal Augusto Pino
chet het presidentiele paleis
betrok, zijn minstens dertig
duizend mensen vermoord en
worden er nog ettelijke dui
zenden vermist. De onder
drukking in Chili was, zeker
tot de crisis van 1981, prak
tisch totaal. Terwijl in Brazilië
nog linkse intellectuelen op de
universiteiten mochten doce
ren, in Argentinië de commu
nistische partij legaal bleef,
werd in Chili alle oppositie
uitgeroeid.
„Dit meedogenloos harde op
treden is een belangrijke re
den geweest voor de langduri
ge afwezigheid van reëel ver
zet tegen het regime", zegt Pa
tricio Silva, politicoloog, zelf
Chileen en in Nederland één
van de weinige deskundigen
op het gebied van autoritaris
me in Latijns-Amerika. Vol
gens hem kan dit geweld niet
los gezien worden van de tur
bulente tijden die vooraf gin
gen aan de coup van 11 sep
tember 1973. Silva: „De socia
listische regering van Allende
vormde een enorme bedrei
ging voor belangrijke groepen
in de Chileense samenleving.
Allende was met zijn Unidad
Popular in 1970 op democrati
sche wijze aan de macht geko
men en wilde van Chili een
socialistische samenleving ma
ken. Maar hij streefde een te
grote omwenteling na, die was
gebaseerd op een te kleine
aanhang. Want Allende had
slechts 34,6 procent van de
stemmen. Dat betekende dus,
in de toen sterk gepolariseerde
Chileense samenleving, dat
twee derde tegen hem was".
karretje spannen van groot
grondbezitters of rijke indus
triëlen. „Het is bijvoorbeeld
opvallend dat de tijdens de ja
ren zestig doorgevoerde land
hervormingen nooit door de
militairen zijn teruggedraaid",
constateert Silva.
Door gebruik te maken van
het onderdrukkingsapparaat
van de strijdkrachten kon in
Chili een economisch experi
ment doorgevoerd worden dat
aan de universiteit van Chica
go was uitgedacht. Een econo
misch liberalisme in zijn zui
verste vorm, gericht op het be
vorderen van voor de export
bestemde produkten. De over
heid moest zich volledig terug
trekken en „het vrije spel der
maatschappelijke krachten"
zijn werk laten doen. Met alle
desastreuze gevolgen: indus
trieën gingen kapot, tiendui
zenden arbeiders raakten zon
der werk, hongersnoden in
steeds groter wordende krot
tenwijken en de kindersterfte
nam een gigantische vlucht.
Maar er kwam economische
groei en het experiment van
de 'Chicago boys' leek te luk
ken. Economen als Milton
Friedman en Arnold Harber-
gen spraken in die jaren en
thousiast over „het Chileense
wonder".
In deze periode van euforie
werd door de miltairen een
nieuwe grondwet opgesteld die
ertoe- zou moeten leiden dat
Pinochet tot aan het eind van
deze eeuw zou kunnen rege
ren. Dit was de definitieve le
gitimatie van hun macht. „Wij
regeren om de democratie te
waarborgen'.', beweerde Pino
chet. „Want zonder economi
sche vrijheid is er geen politie
ke vrijheid en dus geen demo-
Maar de hele groei "van de
Chileense economie was spe
culatief. Winsten werden niet
geïnvesteerd maar verdwenen
naar het buitenland en de
markten in Europa en de Ver
enigde Staten bleken helemaal
niet zo toegankelijk te zijn als
de economen dachten. In één
jaar tijd stortte het hele „labo
ratorium van de Chicago
boys" in elkaar: het nationaal
inkomen van Chili daalde met
meer dan tien procent.
"Machismo'
Deze crisis was het begin van
het einde van de militaire dic
tatuur. De elite keerde zich
van Pinochet af en de opposi
tie vond een vorm van samen
U
tS
werking. Voor het eerst durf v<
den de mensen weer de strafrn'
op om te demonstreren. rrnt
Door zich keurig aan de regej
van de nieuwe grondwet JO 1
houden, wist de verenigde ofC"1
positie vorig jaar via eén
volksreferendum Pinochf*
weg te stemmen. Gezamenlijk
presenteren christen-democrf1™
ten, socialisten en liberalen r)84
één presidentskandidaat: P|n
tricio Aylwin, de oud-partje 1
voorzitter van de christen-d»
mocraten. tr>
Hij neemt het woensdag op tt^
gen een verdeeld rechts fro<
waarin de voormalige ministq
van financiën, Hernan Btlcj
de meest toonaangevende r<
speelt. Büchi is een propagar
dist van het economisch libè^
ralisme en een typische 'yu| y
die na een hippie-achtig
jeugd inmiddels een succesv
technocraat is geworden. Hij
een fanatiek bergbeklimme
doet aan skiën en deltavliege
en zijn campagnemedewerke|.
verzuchten dat ze nooit wetej
met welke vrouw hij 's avonij
het bed deelt. Dergelijk 'm^
chismo' roept misschien eng
thousiasmè op in buurland Ai
gentinië maar past niet in dn^
Chileense cultuur, waar Bi* d
chi's gedrag meer als een ci>nc
riositeit wordt beschouwd, die
Overgangsfase iet
Momenteel bevindt Chili zie) 2
in een overgangsfase tusseLf
democratie en dictatuur,
kan vrijelijk kritiek geuit wof
den op Pinochet, zolang dfr?
maar binnen de door de milfdt
tairen vastgestelde regels blijHdr
„Beide kanten weten het W
goed waar de grenzen liggen
Het is momenteel een subti^
spel waarbij genadeloze ondeL
drukking naast tolerantie br
staat". led
Voor na de verkiezingen hoof TC
en verwacht Silva dat gemkt o
tigdheid en een streven naiori
samenwerking de politielij
partijen zal blijven overhee^E
sen. „In die traumatische p^ei
riode hebben de toekomstwee
machthebbers mogelijk gj^E
leerd dat politieke tegenstejjter
lingen in de samenleving, hJp-o
ernstig ook, door middel vijen
overleg en compromissen difcn
nen te worden opgelost. WaInS
men heeft in Chili ondervofeeli
den hoe makkelijk het is ohol
de militairen aan de macht bej
helpen maar hoe moeilijk hbrs
later wordt ze weer in de kt v
zernes terug te krijgen". oni
FRANS BOTHOn.
„DE AVONDEN" j;
