Onafhankelijke media in Sovjetunie floreren
Vladimir Horowitz:
laatste romanticus
die nooit verveelde
.ff
Protest tegen dammenbouw in de „tranen van Shiva'
Publieksprijs voor
Marjolein Bastin
Imogen Cooper humorloos in Schumann
KUNST/BUITENLAND
Seidoe Sou/iont
MAANDAG 6 NOVEMBER 1989 PAGINj
Olivier laat Hamlet-editi-
na aan sir John Gielgud
LONDEN De in juli overleden Britse topac
Laurence Olivier heeft een zeldzame uitgave
„Hamlet" nagelaten aan sir John Gielgud, zijn r
als het aankwam op vertolkingen van Shakespe
rollen. Oliviers totale nalatenschap bedraagt ruin
miljoen gulden, zo bleek verder uit het vrijdag O]
baar gemaakte testament. Zijn weduwe, Joan
wright, en vier kinderen erven het meeste, waa
der een huis in Londen en een landgoed in Zuid
geland. „Ik ben zeer geroerd dat Larry aan me h
gedacht en een deel van zijn grote schat aan
schenkt. Het is heel erg lief", was de reactie van G
gud, die niet echt bevriend was met Olivier. De
82-jarige leeftijd overleden topacteur liet verder tl
terstukken na aan zijn collega's sir John Mills
dame Peggy Ashcroft. Bovendien stortte hij een
drag van circa 3250 gulden in een fonds voor acte
Annie Romein-prijs
voor Hannes Meinkema
AMSTERDAM De Annie Romein-prijs, de
tweejaarlijkse literaire prijs van het feministisch
maandblad Opzij, is dit jaar toegekend aan de
publiciste Hannemieke Stamperius. Zij is als ro
manschrijfster bekend onder de naam Hannes
Meinkema. De jury, onder voorzitterschap van
Iteke Weeda, is van mening dat Stamperius en
Meinkema „samen een collectief vormen, vere
nigd in één persoon, dat een zeer breed Jjprrein
van de letteren bestrijkt". Volgens de'jüry ver
dient Stamperius de prijs omdat zij een indruk
wekkende hoeveelheid publicaties op haar naam
heeft staan „die de ontwikkeling binnen de
vrouwenbeweging tot stut en steun zijn geweest
en die ontelbare vrouwen herkenning en stof tot
nadenken hébben geboden". Aan de prijs is een
bedrag verbonden van 5000 gulden.
AMSTERDAM De Publieksprijs voor het Neder
landse Boek is toegekend aan de tekenares Marjo
lein Bastin. De prijs van de Stichting Collectieve
Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB) be
staat Uif een bedrag van 15.000 gulden en een bron
zen sculptuur van Jeroen Henneman. De publieks
prijs stónd dit jaar in het teken van „tekeningen en
illustraties". Van de 37.025 lezers boven de 16 jaar
die dit keer meewerkten aan de speciale publieksen
quête, sprak ruim 23 procent eén voorkeur uit voor
Marjolein Bastin. Op de tweede plaats kwam Rien
Poortvliet, derde en vierde eindigden respectievelijk
Peter van Straten en Dick Bruna. Daarnaast had
een nominatie-comité Theo van den Boogaard, In-
grid en Dieter Schubert, The Tjong King en Peter
Vos voorgedragen voor de prijs.
De Engelse pianiste Imogen Cooper die sinds de
film Amadeus (zij speelde daarvoor een pianocon
cert van Mozart) wereldberoemd is geworden, had
een inspannend programma samengesteld voor zo
maar een zondagmiddagrecital.
Zij moet een enorm uithoudingsvermogen hebben
om meer dan anderhalf uur te vullen met bepaald
niet makkelijk te spelen muziek van Schumann en
Brahms. Het concert was wel boeiend, maar aan de
andere kant een beetje vermoeiend. Imogen Cooper
vertolkt Schumann namelijk op precies dezelfde
manier als hoe zij Brahms speelt.
Wat Brahms betreft heeft ze gelijk, want hij was nu
eenmaal iemand die als componist super serieus te
werk ging. Brahms deed er alles aan om zijn com
posities volgens zijn eigen inzichten goed te krijgen,
wat meestal resulteerde in heel mooie maar humor
loze muziekstukken. Op deze wijze voerde Cooper
ook Brahms' Fantasien opus 116 uit: mooi en zonder
humor, en daarom ook overtuigend.
Maar het is niet goed om Schumann op die manier
te spelen, de stukken worden dan loodzwaar, enigs
zins vervelend en verliezen veel van hun kracht.
De Davidsbündlertënze klonken, hoe goed Cooper
ze technisch ook neerzette, bijna nooit zoals het vol
gens Schumanns aanwijzingen (bijvoorbeeld: frisch,
mit gutem Humor, Einfach of Wild und Lustig) zou
moeten. De pianiste heeft ook de neiging alles een
beetje te egaliseren. Onbeduidende lijntjes worden
naar voren gehaald ten koste van de hoofdmelodie.
Imogen Cooper dwingt veel respect af met de be
heersing van het instrument en haar Brahmsspel,
maar Cooper en Schumann lijkt geen ideale combi-
ARTHUR VAN DER DRIFT
LATE LIEFDE VOOR MOZART ALS LEERMEESTER
(Vervolg van de voorpagina)
DEN HAAG Terwijl nu
op radio en televisie de
zondag overleden Vladi
mir Horowitz wordt her
dacht, kregen velen tij
dens zijn leven grijze ha
ren van hem: Horowitz
stelde altijd wel keurig
programma's op, maar
niemand wist, of hij zich
daar wel aan zou houden;
meestal was dat niet het
geval en moesten in aller
ijl inlegvelletjes in de pro
grammaboekjes worden
meegegeven. Om nog
maar te zwijgen van de pi
anodocenten, die met af
grijzen moesten constate
ren dat Horowitz er een
volmaakt eigen vingerzet
ting op na hield, trillers
uitvoerde naar eigen be
denksel en de rechter
pink in opgerolde toe
stand warmhield, om die
vinger pas in uiterste
noodzaak pijlsnel uit te
gooien en na gebruik
weer op te rollen. „Horo
witz doet het óók", wisten
de minder getalenteerde
studenten.
Boos kon men op hem worden,
wanneer hij van Chopin weer
een eigenzinnig rommeltje
maakte, waarna hij dezelfde
componist weer zó zangerig
kon weergeven dat men er
tranen van in de ogen kreeg.
Maar het opmerkelijkst was
wel zijn late liefde voor Mo
zart, die hij alsnog tot zijn leer
meesters rekende en die hem,
wat en wie hij daarvoor ook
mocht hebben gespeeld, uit
eindelijk het meest te zeggen
had.
Slotakkoord
Met het heengaan van Vladi
mir Horowitz heeft het slotak
koord geklonken van de ro
mantische pianokunst uit de
19e eeuw. En hoewel de ro
mantiek in de pianistiek lang
zaam lijkt terug te keren, is er
niemand meer die de plaats
van de vereerde troonopvolger
van Franz Liszt kan innemen.
De onvergelijkbare pianovir
tuoos bezat op zeer hoge leef
tijd nog de gave zijn klavier te
laten zingen en met zijn ge
voelige spel de toehoorders te
ontroeren.
Bij vergelijkbare grootheden
als Swjatoslav Richter, noch
bij Arturo Benedetti Michelan-
geli, om maar te zwijgen over
jongeren als Pollini en Pogore-
lich, kan vingerspel, pedaalge-
bruik, toucher en frasering het
halen bij het spel van Horo
witz. Niemand nam het piano
forte zo serieus als hij. Nie
mand echter ook met zijn ken
nis en ervaring oordeelde zo
radicaal en arrogant: Beetho-
vens 'Fidelio' noemde hij 'vol
slagen mislukt', van het vierde
pianoconcert 'deugt niet veel',
net zo min als van 'Carnaval'
van Robert Schumann. De di
rigenten 'kunnen niets meer'
en bij praktisch alle pianisten
miste hij 'de echte virtuositeit'.
Hieronder verstond Horowitz
'alles: techniek, toon, repertoi
re, handen, hoofd, hart'.
Horowitz knoeide met prak
tisch alles wat hij speelde, ac
centen verleggend, innerlijke
stemmen naar voren bren
gend. Hij legde zijn sterke,
persoonlijke en soms perverse
opvattingen in de muziek als
een partner van de componist,
soms als diens meerdere. Zelfs
de grootste klassieke meesters
waren niet veilig voor hem.
„Men kan Beethoven verbete
ren. Ik vind bijvoorbeeld de
Vladimir Horowitz tijdens zijn concert in het Concertgebouw, drie jaar geleden. De componist overleed gisteren na een hartaanval.
foto: anp
fuga aan het einde van zijn
Hammerklavier sonate veel te
lang en de laatste sonates van
Schubert zijn oervervelend",
zei hij. En inderdaad, op zijn
platen van de grote Schubert,
sonate in B onderwerpt hij de
arme componist aan een
hoogst neurotisch bombarde
ment.
Het is begrijpelijk dat jongere
pianisten ontzet zijn over Ho
rowitz' onstuimige benadering
van composities van anderen.
Maar hij wuifde de kritiek
weg met de opmerking: „Mae
stro Toscanini placht te zeg
gen, wanneer je alleen de criti
ci wilt plezieren speel dan niet
te luid, niet te zacht, niet te
snel en niet te langzaam". „Ik
speel uitsluitend en alleen
voor het publiek".
Horowitz is altijd bereid ge
weest risico's te nemen om iets
te bereiken. Toen hij drie jaar
oud was en de aanslagtechniek
van zijn piano spelende moe
der wilde imiteren, trommelde
hij zo hard op de ramen van
zijn ouderlijk huis dat het glas
verbrijzelde, waarbij hij lelijke
snijwonden opliep.
Vladimir Samojlowitsj Horo
witz werd op 1 oktober 1904
(over het juiste jaartal béstaat
geen zekerheid, er wordt ook
gesproken over 1903) in de
Russische stad Kiev geboren.
Hij was de jongste van drie
muzikale kinderen, wier vader
een ingenieur in goede doen
was. Zijn moeder studeerde
vóór haar huwelijk piano aan
het conservatorium, maar zij
gaf haar studie op om zich aan
haar gezin te wijden. Een
nicht van Vladimir herinnert
zich dat hij als jongetje van
vijf jaar, gekleed in een matro
zenpakje, thuis achter de piano
zat en zijn toehoorders uitleg
de: „Nu gaat het regenen, nu
schijnt de zon".
Toen Volodja - het Russische
verkleinwoord voor Vladimir
- zeven jaar was, kwam Rach
maninoff in de stad voor een
recital. Moeder Horowitz wist
hem te benaderen en dwong
de belofte af dat haar zoontje
de volgende dag op auditie
mocht komen. „Kom om vier
uur", zei Rachmaninoff. Toen
moeder en zoon zich vol ver
wachting bij het hotel ver
voegden bleek de beroemde
pianist al om drie uur verti
ken te zijn. bsi
Tegen de tijd dat Horowitz,Lc
liever componist had wipP
worden, op 17-jarige leei50
onder leiding van Felix 1
menfeld afstudeerde aan I
conservatorium van Kiev
de revolutie in het rustige
ven van zijn familie ingejfy
pen. „Het motto van de c^g|
munisten was terug stelen L.
gestolen is. Dus stalen zij aie(
Met mijn eigen ogen zag ikL
zij onze piano uit het ra
gooiden", zei Horowitz, 'Q
hun nooit heeft kunnen veip,
ven. d4
Horowitz mocht in 1925 Eh
land voor een 'buitenlarF
studie' verlaten en keerde!1.3
pas in 1986 voor een kort?"
zoek terug. Hij zei het 'versf)
kende culturele klimaat'
zijn vaderland niet langerc
kunnen verdragen. De ja.®
vóór zijn vertrek ontwikke''
Horowitz zich desondanks'®
een in Rusland gevierd kr!
stenaar. In het seizoen 192|r<
gaf hij alleen al in Lening
23 concerten. Zijn fans d»|,
gen hem van het concerU
bouw naar zijn hotel.
Door zijn relatie met de cs
gent Arturo Toscanini en
huwelijk met diens docï1
Wanda in oktober 1933 bes!
Horowitz definitief in AmL
ka te blijven.
In november 1986 zag Ne<kl
land de inmiddels 82 jaar oln
beroemde pianist na 50 jaaiP
rug. In het tot de laatste sp
bezette Amsterdamse Conc^
gebouw bracht Horowitz tn
de wonderschone klanken ie
zijn uit Amerika meegenoiP
Steinway het publiek in
voering. Dat bleek geen fy,
malige gebeurtenis te
want een half jaar later wait
Grote Zaal van het ConcerP
bouw opnieuw het toneel I
een Horowitz-happenfj,
Maar het was tevens, voor
betreft Nederland, zijn M'
scheidsconcert. f'
RIGA Vroeger waren
onofficiële kranten in de
Sovjetunie niet meer dan
smoezelige vodjes papier,
met behulp van carbon
getypte doorslagen, die
heimelijk bij de lezers
werden bezorgd. Vandaag
de dag kan het anti-com
munistische weekblad At-
moda (Ontwaken) open
lijk en goed verzorgd ver
schijnen in een oplage van
165.000 exemplaren.
Atmoda wordt uitgegeven
door het tweehonderdduizend
leden tellende Volksfront van
Letland en streeft het herstel
na van de onafhankelijkheid
van de republiek. Bovendien
verzet het blad zich tegen de
alleenheerschappij van de
communistische partij.
In Letland is Atmoda populair.
Elke week staan de mensen bij
de kiosken in de rij om de
laatste editie van het blad te
bemachtigen. „Hier staat de
waarheid beschreven", zegt
een 72-jarige inwoonster van
de Letse hoofdstad Riga, een
trouw lezeres van Atmoda.
„De (officiële) Russische kran
ten drukken een heel ander
verhaal af".
Het komt in de Sovjetunie
praktisch niet meer voor dat
mensen worden vervolgd we
gens publicatie van een onaf
hankelijke krant of eigen tijd
schrift. Dit is het directe ge
volg van president Michail
Gorbatsjovs politiek van glas
nost of openheid. Slechts af en
toe gebeurt het nog dat plaat
selijke autoriteiten de oplage
van een niet-officiele publica
tie in beslag nemen of fotoko
pieermachines confisqueren.
Glasnost
Twee jaar geleden kondigde
de opposant Sergei Grigorjants
de uitgave aan van Glasnost,
de eerste niet-officièle krant
in de Sovjetunie die nog op ty
pemachines werd vervaardigd.
De autoriteiten hadden inder
tijd zichtbaar moeite met Glas
nost, getuige hun halfslachtige
houding tegenover het blad.
Tegenwoordig zijn onafhanke
lijke kranten en tijdschriften
een heel normaal verschijnsel.
Het zijn bladen met een aan
zienlijke oplage die openlijk
worden verkocht en als zoda
nig een scherp contrast vor
men met de illegale blaadjes
uit vroeger tijden.
Zo wordt in het verre oosten
van de Sovjetunie het zelfstan
dige economische nieuwsblad
Delim uitgegeven in een opla
ge van twintigduizend exem
plaren. De Zweedse uitgever
Bonniers heeft begin oktober
in samenwerking met een Est-
lands bedrijf een nieuw onaf
hankelijk blad op de markt ge
bracht met een oplage van
tienduizend. Nog vaker ver
schijnen de zogeheten nieuws
brieven, zoals de acht pagina's
tellende Bjeloroesskaja Triboe-
na, die worden verspreid tij
dens politieke bijeenkomsten
Met kunstgrepen, zoals een Engelstalige editie (foto), wordt getracht de Russische partijkrant Prav-
da aantrekkelijk te houden. Maar de onafhankelijke media trekken veel lezers weg. foto: ap
en demonstraties. Atmoda is
echter de grootste van de vele
onafhankelijke publicaties die
momenteel in de Sovjetunie
kunnen verschijnen.
Radicaal
De Letse editie van Atmoda is
voornamelijk gericht op Let
land en nogal radicaal van
toon, hetgeen de stemming on
der de Letse bevolking aardig
weergeeft. Het blad bevat arti
kelen die op een of andere wij
ze verband houden met het
Letse streven naar onafhanke
lijkheid. Regelmatig verschij
nen verhalen waarin de offi
ciële Sovjet-versie van de Let
se geschiedenis aan stukken
wordt geslagen. Andere arti
kelen keren zich tegen bewe
ringen dat de Letse economie
floreert onder het communisti
sche bewind.
Onder de kop „Het begin van
de Baltische Slavernij" be
steedde Atmoda in augustus
van dit jaar aandacht aan de
50e verjaardag van het Molo-
tov-Ribbentrop-pact tussen
nazi-Duitsland en de Sovjetu
nie, dat leidde tot de annexatie
van de Baltische landen. On
langs drukte het blad zelfs een
ontwerp af voor een grondwet
van een onafhankelijke repu
bliek Letland.
De Russische editie van Atmo
da, met een oplage van 65.000,
richt zich vooral op de nieuwe
bewegingen voor meer demo
cratie en onafhankelijkheid,
die in de gehele Sovjetunie als
paddestoelen uit de grond
schieten. Volgens plaatsver
vangend hoofdredacteur Janis
Kroemins zou de Russische
editie zeker een oplage van
een miljoen kunnen bereiken,
wanneer de autoriteiten het
blad zouden toestaan voldoen
de papier aan te kopen. Naar
verluidt zou zelfs president
Gorbatsjov Atmoda lezen. Let
se parlementsleden zagen ooit
een exemplaar van het blad op
zijn bureau in de Opperste
Sovjet liggen.
Verslaggeving
Atmoda probeert ook veel aan
eigen verslaggeving te doen.
In april van dit jaar sloegen
soldaten in de Georgische
hoofdstad Tbilisi in op demon
stranten, waarbij negentien
doden vielen. De officiële Sov
jet-pers mocht gedurende eni
ge dagen geen details over de
gebeurtenissen in Tbilisi publi
ceren. Atmodo stuurde daarom
zijn eigen journalisten naar de
Georgische hoofdstad om de
ontwikkelingen aldaar te ver
slaan. Ook de ontwikkelingen
in Hongarije worden doör ver
slaggevers van Atmoda ter
plekke gevolgd.
Atmoda is veel dieper doorge
drongen op voorheen verbo
den terreinen dan de meest
vooruitstrevende officiële
kranten en tijdschriften in de
Sovjetunie, zoals Ogonjok of
Moskovskije Novosti. „In ver
gelijking met ons stellen die
zich loyaal op", zegt Aleks
Grigorjev, de hoofdredacteur
van de Russische editie van
Atmoda.
Gezien het onmiskenbaar anti
communistische karakter van
het blad, verbaasde het de re
dactie van Atmoda dat zij
toegang kreeg tot een druk
pers die wordt beheerd door
de Letse communistische par
tij. „De arbeiders in de druk
kerij en de meer verstandiger
lieden in de communistische
partij steunen ons", aldus
Kroemins. „Zij zien ook wel
dat wij aan echte oplossingen
werken".
Niettemin heeft Kroemins
inmmiddels het verzoek ge
kregen naar een andere uitge
verij uit te kijken. „Zij worden
toch in verlegenheid gebracht,
omdat wij zo anti-communis
tisch zijn", zo luidt zijn reactie.
Aangezien de centrale over
heid Atmoda geen krantepa
pier levert, moet het blad zijn
papier elders kopen. Via een
vernuftig handelsnet weet At
moda aan voldoende papia
komen, aldus Grigorjev.
dit precies in zijn werk i
wil hij niet zeggen. Bovena.
zoekt de redactie van het H.
naar andere wegen om de bi
pieraanvoer veilig te steil
zoals naar mogelijkheden g
oud papier opnieuw te gety,
ken. I(
h
Duurder f
F
'Atmoda verkoopt goed, bi
wel het blad relatief duuï'
Men moet er veertig kopeP
voor neertellen; dat is rn
liefst tien maal zoveel als v
de communistische partijkfi
Pravda. De verkoop lev
aardige inkomsten op. Dr
naast ontvangt de redactie
naties in harde valuta 0
naar het Westen uitgewe)
Letten. Van dit geld heeft il'
de burelen van Atmodo,
vestigd op de zolder van
oud pand in het centrum c
Riga, kunnen verrijken
een facsimilemachine en
Apple Macintosh computer
De redactie van Atmoda ho
haar media-activiteiten i
kunnen uitbreiden. Daarf
wordt in ieder geval hardj
werkt. Zo heeft inmiddels!
een Engelse editie van Atm
het levenslicht gezien. Def
dactie heeft voorts een O
bioscoop afgehuurd om
eigen videoprogramma's
kunnen vertonen; over
verkrijgen van radiozend
wordt onderhandeld. De
dachten gaan nu nog uit rf
een eigen uitgeverij.
ANN I»
HARSUD Een project voor
dë bouw van tientallen grote
en kleine dammen in de der
tienhonderd kilometer lange
rivier de Narmada in de India
se deelstaat Madhya Pradesh
heeft tot massale protesten"van
de bevolking geleid. Vorige
maand kwamen meer dan vij
fendertigduizend bewoners en
milieuactivisten bijeen in de
vijftienduizend inwoners tel
lende stad Harsud en veroor
deelden het project als een
„menselijke en natuurlijke tra
gedie".
De rivier, een van de heiligste
in het hindu-geloof, stroomt
van Midden-India naar het
westen en bereikt bij de stad
Surat de Arabische Zee. Vol
gens- een oude legende is de ri
vier ontstaan uit de tranen
van de god Shiva. Shiva is een
van drie goden van de hindu-
drieëenheid.
De Indiase regering maakt al
sinds 1949 plannen voor de in
damming van de Narmada,
maar bureaucratische proble
men hebben de uitvoering tot
nu toe in de weg gestaan.
Volgens de Wereldbank zal
het Narmada-project het
grootste dammenstelsel ter
wereld worden. In totaal zul
len dertig grote, 135 middel
grote en drieduizend kleine
dammen gebouwd worden in
de Narmada en haar 41 zijri
vieren. De kosten voor het
project bedragen ongeveer
dertig miljard gulden.
Indamming van de rivier zal
volgens de regering vijf mil-
kunnen worden en omdat
meer dan een miljoen mensen
van hun land en uit hun hui
zen verdreven zullen worden.
Het land land achter de dam-
moet voor energieopwek-
joen hectare uitgedroogdking veranderen in stuwme-
bouwland irrigeren en 2.700
megawatt elektriciteit opwek
ken. Critici hebben zich fel
verzet tegen de plannen omdat
zij geloven dat de dammen
nooit voor dat bedrag gebouwd
waardoor honderden dor
pen moeten verdwijnen.
De regering heeft mensen
wier land onder water gezet
wordt schadevergoeding en
verhuizing naar andere gebie
den aangeboden. „Wie wil er
nu geld, als het land waar je
van leeft onder water gezet
wordt", zei de boer Bhure
Singh uit Mallan Gaon.
Volgens Ashish Kothari van
de onafhankelijke milieugroep
„Kalpavriksh" zullen onge
veer een miljoen mensen
moeten verhuizen, omdat
meer dan 600.000 hectare
bouwland en bos onder water
komen te staan. De groep zegt
dat er voor die mensen echter
niet genoeg land in de omge
ving is om hen' een nieuw be
staan te garanderen. De rege
ring heeft aangekondigd om
de bossen te zullen vervangen
door nieuwe aanplant op ande
re plaatsen, maar volgens Kot
hari zijn daarmee de duizen
den planten en dieren uit de
verdronken bossen nog niet
terug.
De Wereldbank steekt meer
dan negenhonderd milj
gulden in het plan en heeft1
rekend dat het Narmada-/
ject „haalbaar" is, zei Gel
Fauss, hoofd van de irrig^
afdeling van de bank. F/
verklaarde dat een project
die grootte „altijd" een zei
milieubelasting en ontrege
met zich meebracht, maar
de Wereldbank het plan stt
omdat er „duizenden en
eens duizenden" van zu
profiteren.
Vijfentachtig ander dor
zijn ook met de ondergang
dreigd.
VIJAY Jd
(ADVERTENTIE)
GLASSERVIEZEN
Zwiesel
Christinenhütte
Leerdam
Cristal d'Arques
Thomas
Bohemia
Villeroy Boch
Spiegelau
Eisch
ALLES VOOR DE
GEDEKTE TAFEL
Vraag naar onze
bruidslijsten
HAARLEMMERSTRAAT 165
LEIDEN - TEL. 14 08 92