Von Siebold miskend als Japankenner LEIDEN - Vraag aan een wille keurige Japanner of hij de naam Von Siebold kent, en wees dan niet verbaasd als dat inderdaad zo is. Philipp Franz Balthasar von Sie bold (1796-1866) staat in de Japan se geschiedenisboeken vermeld, maar is in Nederland nauwelijks bekend. Toch was de factorij-arts onder meer de grondlegger van de collectie van het Leidse Rijksmu seum voor Volkenkunde. „De Nederlandse regering vond Von Siebold eigenlijk maar een vervelende lastpost", constateert conservator Ken Vos van het rijksmuseum. Vos heeft de tentoonstelling 'Opdracht Japan, Von Siebold, pionier en verzamelaar' inge richt. Deze expositie, die een goed beeld geeft van het 19e-eeuwse Japan, is vanaf vandaag te bewonderen in het museum aan de Leidse Steenstraat. Von Siebold kreeg als westerling de twij felachtige eer om door de Japanners tot Russische spion te worden uitgeroepen. De Japanners zaten er niet ver naast, want eigenlijk was Von Siebold toen hij in 1823 aankwam op het kunstmatige eiland Deshima een 'spion' voor de Ne derlandse regering. „Von Siebold werd niet alleen uitgezonden als factorij-arts naar de Nederlandse handelspost, maar kreeg tevens de opdracht zoveel moge lijk materiaal te verzamelen over Japan. Bijvoorbeeld: hoe is de bodemgesteld heid, hoe ziet de flora en fauna en de staatsinrichting er uit? Von Siebold moest een zo volledig mogelijk beeld ge ven van Japan en zijn bewoners", vertelt de conservator. Toch dateren de Nederlandse handelsbe trekkingen met Japan al uit het begin van de zeventiende eeuw. De Nederlan ders waren zelfs tweehonderd jaar lang de enige Europeanen die in contact ston den met dit land van de rijzende zon. Vos: „Voordat de Nederlanders voet aan Japanse wal zetten, dreven de Portuge zen al tientallen jaren handel. De Portu gezen hadden de gewoonte hun gods dienst zeer actief te verspreiden en be keerden vele Japanners tot het katholi cisme. Dat werd hun echter niet in dank afgenomen door de centrale macht van het feodale Japan. De hoge heren voel den zich in de eigen macht aangetast. In 1634 schaarden de christenen zich bij een volksopstand aan de zijde van de I opstandelingen. Voor de machthebbers was toen de maat vol: missionarissen werden gekruisigd en vele christenen uit gemoord. Het christendom werd verbo- den en alle Europeanen die er missieac tiviteiten op na hielden, werden het land uitgeknikkerd". Monopolie Nederland was verwikkeld geweest in de Tachtigjarige Oorlog en de Hollandse kooplui konden duidelijk aantonen dat zij zich tegen de katholieken verzet had den. Daarom werden zij wel toegelaten en hadden ze tweehonderd jaar lang een monopoliepositie wat de handel betreft. „De Nederlanders hebben behalve het handel drijven echter weinig andere acti viteiten in. Japan ondernomen. In Von Siebolds tijd was de handel met Japan een beetje vervlakt. Nederland was on derworpen door Napoleon en Neder lands-I ndië was bezet door de Engelsen. Bovendien waren er beperkingen van Ja panse kant. De zeer gewilde edelmetalen hadden de Japanners zelf nodig en voor Nederland waren de Japanse mdustrie- produkten eigenlijk te duur", verklaart Vos. De jonge factorij-arts Von Siebold kreeg de opdracht het handelsverkeer te on derzoeken. „In die tijd heerste een eufo risch 'wetenschappelijk klimaat waarin iedereen steeds op ontdekkingsreis ging. Von Siebold was ambitieus genoeg, van daar dat hij tevens de opdracht kreeg Ja pan te 'ontdekken'. Bovendien stonden de andere mogendheden te dringen om Japan te veroveren. De Russen en En gelsen hadden al expedities gestuurd, maar die waren meteen het land uitge zet". De ontdekkingsreiziger stortte zich on middellijk met de spreekwoordelijke ij ver op zijn taak. Hij had wel voorgan gers gehad, maar die waren nooit lang j genoeg in Japan geweest om de taal te leren spreken en goede vrienden te ma ken. Bovendien was de bewegingsvrij heid beperkt. Alle Nederlanders werden op het eiland Deshima in de baai van Nagasaki gestationeerd. Betreden van bet vasteland was alleen mogelijk met begeleiding van tolken en lijfwachten. Een bezoek moest een dag vantevoren bekend worden gemaakt. Dit alles belet te Von Siebold echter niet jnet grote voortvarendheid allerlei voorwerpen te verzamelen. Lakwerk Von Siebold had volgens Vos een voor uitziende blik: „Het is opvallend dat hij meteen alles heel systematisch en precies ordende. Hij was de eerste die volken kundige voorwerpen op een wetenschap pelijke manier verzamelde. Kreeg hij bij voorbeeld Japans lakwerk cadeau, dan beschreef hij hoe het gemaakt werd en wat de sociale gebruiken waren die erbij hoorden. Het liefst verzamelde hij ook nog het gereedschap waarmee de voor werpen gemaakt werden. Von Siebold wilde een groot boek over Japan schrij ven. Geen gezellig reisverhaal, maar een wetenschappelijk werk. Ook had hij toen al het tentoonstellen van zijn verzame ling in een museum voor ogen". De collectie werd niet alleen doelgericht bijeengebracht, maar ook op een zo breed mogelijk vlak. „Als Von Siebold nu naar Japan gestuurd zou worden met dezelfde opdracht, zou hij zelfs punaises en paperclips mee terugbrengen. Hij ver zamelde niet alleen de dingen die vreemd of spectaculair waren. Hij wilde een goed beeld van Japan geven. Japan se huizen bijvoorbeeld waren te groot om in een pakhuis op te slaan, maar dan gaf hij gewoon opdracht een model in het klein na te maken. Mensen kon je ook niet zomaar meenemen, dus liet hij poppen maken, die hij op de Japanse manier aankleedde. Alles werd opgesla lijk in alle rust zijn indrukken verwer ken, de collecties ordenen en beschrij ven. Dat leidde tot een aantal belangrij ke publikaties, bijvoorbeeld de stan daardwerken Nippon, Flora Japonica en Fauna Japonica. Zijn collectie verkocht hij aan de Nederlandse Staat, maar het duurde even voordat die met geld op de proppen kwam. De uitgave van rijn wer ken was een dure zaak en herhaaldelijk klopte Von Siebold aan bij de regering. Dit werd hem niet in dank afgenomen. Bovendien drong hij er steeds weer op aan om druk uit te oefenen op Japan, dat zich naar zijn mening open moest stellen. „Den Haag was dichtbij en Von Siebold bemoeide zich ongelooflijk veel en ongevraagd met de Nederlands-Ja panse politiek". Intriges Zijn grote wens, nog eenmaal terugkeren naar Japan, werd in 1859 vervuld. Japan had zich inmiddels onder dwang van de Amerikanen opengesteld. De verbanning werd opgeheven en Von Siebold ging als adviseur van de Nederlandsche Handels Maatschappij naar Japan. Zijn 63 jaren hielden hem niet tegen. Hij moest daar met lede ogen aanzien dat Nederland zijn bevoorrechte positie uit handen had laten glippen. De Verenigde Staten en Groot-Brittannië dreven nu op grote schaal handel met Japan. Von Siebolds komst ging als een lopend vuurtje door Japan. Vrienden kwamen 'de meester' opzoeken en hij ging als vanouds door met het onderrichten van Japanse geleerden in nieuwe westerse ontwikkelingen. Opnieuw raakte Von Siebold verstrikt in politieke intriges. Ditmaal was het de Nederlandse Consul- Generaal in Japan die evenals het minis terie van koloniën van mening was dat Von Siebold met zijn activiteiten de ver houding van Nederland met Japan op het spel zette. Uit zichzelf ging Von Sie bold niet weg, dus moest de consul de Japanse regering ertoe aanzetten hem weg te sturen. Dat lukte en in 1862 ver trok 'de bemoeial'. In Den Haag ging hij echter door met het bestoken van de Nederlandse rege ring voor uitbreiding en intensivering van de culturele en handelscontacten met Japan. De Nederlandse regering had er echter genoeg van, ontsloeg Von Sie bold eervol en kende hem een pensioen voor het leven toe. Gekrenkt, teleurge steld en gedesillusioneerd verliet de 'Ja pankenner' Nederland. Hij vestigde zich in zijn geboortestad Würzbui^, stelde zijn nieuw verzamelde collectie op en wijdde zich aan het bewerken van het materiaal. Multatuli Een vergelijking met het optreden van Multatuli in Nederlands-Indiê dringt zich op, maar Ken Vos is er om dat met een te betwisten: „Von Siebold was geen wereldverbeteraar, hij sprak niet over onrecht. Het is alleen jammer dat hij niet door de Nederlandse regering werd erkend als Japankenner. Von Siebold probeerde zo objectief mogelijk te zijn. Je komt zelden waardeoordelen tegen in zijn werk. Von Siebold wilde op eerlijke wijze in contact komen met andere cul turen. En daarmee zeg ik niks over Mul tatuli". Het voorstel van Von Siebold om een aantal privé-collecties en zijn eigen ver zamelingen samen te voegen tot één na tionaal volkenkundig museum werd wel door de Nederlandse regering overgeno men. Zo ontstond in 1837 het huidige Rijksmuseum voor Volkenkunde met als basis de Von Siebold-collectie. „Hoog tijd om er eens aandacht aan te besteden", besluit Vos. De tentoonstel ling is tot en met 7 januari 1990 te be wonderen. KARIN SWIERS gen in de pakhuizen op het eiland. Er werd toch niet veel handel gedreven, dus er was ruimte genoeg", lacht Vos. De factorij-arts was een vrij goede ge neesheer en had een drukke praktijk op het eiland. Japanse geleerden hadden de gewoonte de ontwikkelingen van de wes terse wetenschappen te volgen via de opeenvolgende factorij-artsen. „Japan nam weliswaar mondjesmaat Europese technologie over, maar ze waren maar wat nieuwsgierig", voegt Vos er aan toe. Het huis van Von Siebold werd al gauw het wetenschappelijke middelpunt. „Ideeèn en kennis werden uitgewisseld en Von Siebold was zo slim aan zijn we tenschappelijke vrienden te vragen ook Japanse voorwerpen te verzamelen. Hij zat tenslotte nog steeds min of meer ge vangen op dat eiland". Hofreis Von Siebold mocht in 1826 eindelijk >£eidóc@ou4cmt Boven: Prachtige huizen sierden in de vorige eeuw de Japanse steden. Von Siebold liet er modellen van maken. van zijn eiland af om heel Japan door te trekken. Een Nederlandse delegatie was uitgenodigd aan het hof van de Shogun in de hoofdstad Edo. Want ook aan het hof was de belangstelling voor westerse ontwikkelingen groot. Von Siebold heeft zo een belangrijke rol gespeeld in de mo dernisering van Japan en staat daarom in de geschiedenisboekjes vermeld. De reis voerde zeshonderd kilometer over land en vierhonderd kilometer over zee. „Dit was voor hem het hoogtepunt van zijn Japanse verblijf. Nog nooit was hij zover Japan in geweest. Alle belang rijke steden werden in de maanden du rende reis aangedaan. Hij kon met de beroemdste Japanse artsen, geografen, astronomen, kruidkundigen en andere geleerden van gedachten wisselen. On derweg verzamelde hij allerlei volken kundige voorwerpen, planten, kaarten en boeken. En hij kocht souvenirs zoals het een echte toerist betaamt. Hij had Ja panse tekenaars meegenomen om alles Onder: Als de Japanners gingen 'picknicken' namen zij hun voedsel mee in fraaie lakdozen. Op de voorgrond poederdozen uit het land van de rijzende zon. FOTO'S: MILAN KONVAL1NKA den informatie. Von Siebold werd bij tijds gewaarschuwd en kon alle compro mitterende stukken verbergen. Ook pro beerde hij zo snel mogelijk enkele scheepsladingen met voorwerpen rich ting Batavia te laten vertrekken. Hij kreeg als 'Russische spion' streng huisarrest, werd meermalen streng ver hoord, maar hield de kaken stijf op el kaar. Zijn moedige optreden maakte in druk en het 'milde oordeel' over Von Siebold luidde in 1829: eeuwige verban ning uit Japan. In de Nederlanden aangekomen, moest hij zo snel mogelijk zijn collecties, die hij in Gent en Antwerpen had opgesla gen, in veiligheid brengen. „Het was een roerige tijd, België wilde onafhankelijk worden, en zijn verzamelingen mochten niet in Belgische handen vallen. Vanwe ge contacten die hij had in Leiden werd de Sleutelstad de nieuwe vestiging van Von Siebold. Hij trok zich terug in een pand aan het Rapenburg en ging einde wat hij zag op papier te zetten", vertelt Vos enthousiast. Voor de Shogun nam hij complete Ne derlandse huisraad mee en luxe Europe se geschenken. „Nee, ze werden niet overvallen, Japan was een veilig land". Maar dit hoogtepunt betekende tegelij kertijd het begin van het einde van het verblijf van Von Siebold in Japan. Zijn vriendschap met hofastronoom Taka- hashi werd hem noodlottig. Takahashi speelde hem onder meer enkele kaarten toe van de noordelijke grens van Japan. Een riskante zaak. want het bezit van kaarten was absoluut verboden voor buitenlanders. Jaloezie De geschenken die de astronoom als dank ontving van Von Siebold wekten de jaloezie op van zijn vijanden aan het hof. Takahashi werd gearresteerd en be schuldigd van het doorspelen van verbo- ZATERDAG 14 OKTOBER 1989 Philipp Franz Von Siebold. FOTO: PR EXPOSITIE IN VOLKENKUNDE

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidse Courant | 1989 | | pagina 25