ïubilerende St. Bavo: van besloten gesticht tot gewone wijk
Open dag St. Bavo
EeidóeSou/uwot
VRIJDAG 8 SEPTEMBER 1989 PAGINA 15
psychiatrische inrichting Sint Bavo
Noordwijkerhout bestaat 75 jaar.
Jekwart eeuw heeft het gesticht mee-
marcheerd in de voorste linies van de
(wikkelingen in de psychiatrische ver
ging. De eerste stappen werden gezet
or de Broeders van Liefde toen zij met
iele honderden zwakzinnigen vanaf
a&ej£ion Piet Gijs door het dorpje liepen
in een gesloten inrichting voorgoed le-
te verdwijnen. Twee volledig van el-
afgescheiden leefgemeenschappen
iden toen dorp en gesticht. Er is 75
voor nodig geweest om dat ijzeren
_ijn neer te halen. Er is een generatie
od ^brdwijkerhouters die de St. Bavo
zien komen en thans ziet gaan. De
'rmefichting is immers bezig te verhuizen
seliekr de Rijnmond. Het lijkt of er een
dl nl van het dorp zelf verdwijnt. De
dag op zondag is dan ook een terug-
en een afscheid.
Een verkennersgroep van de Bavo: een creatieve therapie die uniek was in de wereld.
NOORDWIJKERHOUT Tijdens de open dag van
de jubilerende Bavo komende zondag kunnen be
langstellenden een route over het Bavoterrein vol
gen langs allerlei activiteiten. De tocht begint in
het hoofdgebouw waar de bewonersraad zal optre
den als gastheer. De vereniging Dorpsbehoud zal
daar een stand bemannen onder andere omdat men
het hoofdgebouw graag als „monument" behouden
zou zien.
In het opnamecomplex is koffie en een informatie
stand voor het personeel dat naar Rotterdam wil. In
de kinderboerderij treedt een clown op, er is een
ballonwedstrijd met als hoofdprijs een crossfiets. In
De Schelp wordt een voorlichtingsfilm over de
Bavo worden. Verder wordt' het activiteitengebouw
geopend waar kaas wordt gemaakt, potten worden
gebakken en andere industriële werkzaamheden
worden verricht. Het trefcentrum van Beschut Wo
nen zal geopend zijn evenals het Bavomuseum. Bo
vendien is er een tentoonstelling ingericht met
kunst van Bavobewoners en kunst waarin de Bavo
voorkomt. De open dag begint om 11.00 uur.
10EDERS VAN DE LIEFDE STICHTTEN INRICHTING 75 JAAR GELEDEN
ood j
smal
otm J
ting, „op kamers" in het voor
malige retraitehuis aan de
Kerkstraat en uiteindelijk in
een eigen wijkje Beschut Wo
nen. Inrichting en maatschap
pij vloeiden volledig in elkaar
over in de eerste Hafakker
wijk waar patiënten en „ver
dunners" (mensen uit de ge
wone maatschappij) naast el
kaar wonen en leven. De we
gen van de Bavo werden
openbaar en opgenomen in het
stratenplan van de gemeente.
Beschut Wonen en de Hafak
ker zijn inmiddels losgemaakt
van de Bavo-inrichting zelf en
verhuizen niet mee naar Rot
terdam. De patiënten met tas
sen om boodschappen te doen,
zullen in de Noordwijkerhout-
se straten te zien blijven.
Verhuizing
De verhuizing van de Bavo
heeft grote gevolgen zowel
voor de vrijkomende terreinen
als voor het personeel. Volgens
manager F. Koning, die zich
bezighoudt met de werkne
mers, is de verhuizing van de
Bavo in een stroomversnelling
gekomen. „De dagkliniek in
Rotterdam werd als eerste geo
pend. In Noordwijkerhout was
geen dagkliniek en er werd
hier niets gesloten. Onlangs is
in Rotterdam een centrum
voor ouderenpsychiatrie ge
reed gekomen en die had de
Bavo wel. Die staat nu leeg
Dat zijn 50 bedden. Voor een
zelfde aantal personeelsleden
is het nu zover of het komt
heel dichtbij. Er zijn al Noord-
wijkerhouters over gegaan".
De herplaatsing verloopt zo
veel mogelijk op vrijwillige
basis. Uit een enquête bleek
echter dat er maar weinig be
langstelling voor de Rijnmond
was. Koning: „We hebben
voor de Bavo Binnenweg in
Rotterdam extern mensen
moeten werven. We blijven er
van uit gaan dat niemand ont
slagen wordt maar het wordt
hier wel dringen. Na goede
voorlichting hopen we dat er
meer mensen meegaan. Ik
denk ook wel dat dat lukt. Nu
stellen velen hun keuze nog
uit". Duidelijkheid over wat er
met de vrijkomende terreinen
van de Bavo gaat gebeuren,
kan Koning nog niet geven.
„Die discussie mag je op de
eerste plaats niet van de psy
chiatrie verwachten. Wij zijn
bezig met de zorg voor de pa-
tienten".
GERARD DE KLERK
AijORDWIJKERHOUT
,Deus Caritas est" ofte-
God is liefdadigheid,
leest de bezoeker bo
de poort van het
ba//lfdgebouw van het psy-
f ze jatisch ziekenhuis St.
Deze naastenliefde
S/et uitgangspunt voor
glad oprichter vap de orde
watk de Broeders van Lief-
pap^ de 19de-eeuwer Petrus
el ri4est. Hij vond dat men
'~"J alleen met de godde-
;e genade moest wer-
voor de eigen vol-
ktheid en zaligheid
ook voor de zalig-
ind d
•oec/a1
ijdeet
Bovendien mochten er maxi
maal 525 zwakzinnigen bijeen
worden gebracht en dan nog
uitsluitend mannen. Het wer
den er uiteindelijk toch enkele
honderden meer. Daarvoor
werd een extra paviljoen neer
gezet, anderen werden ver
groot en de oppervlakte van
het Bavoterrein werd uitge
breid tot meer dan 40 hectares.
De muur rond de Bavo werd
nooit neergezet.
Zand
Het bouwterrein van de Bavo
bestond uit duinen Vanaf de
gemeentelijke losplaats aan de
sloot in het vroegere Gulde-
mond gebied werd bouwmate
riaal met boten aangevoerd.
Met karren werd dit over een
netwerk van rails over het
bouwterrein verspreid. Duin
zand werd op dezelfde manier
weggevaren.
Door de bouwwerkzaamheden
was het duin hei-schapen in
een grote zandwoestijn met de
nodige gevolgen van dien. Als
het waaide, kreeg de Bavo al
gauw te maken met regelrech
te zandstormen. Met brem
struiken en grasplaggen pro
beerde men de toestand leef
baar te maken maar veel hielp
daf niet. Iepen werden ge
pland en die deden het wel
goed. De aangelegde sier- en
groentetuinen legden het af te
gen de droogte en het stuif
zand. Ondertussen werden pa-
tienten aan het werk gezet bij
de afzandingen en de egalise-
ring van het gestichtsterrein.
Met dit zand werd een wal op
geworpen ter be§cherming te
gen de wind. Ook werden pa
tiënten ingezet bij het graven
van een verbinding met de
losplaats en het vlechten van
een harmonicahekwerk rond
de eigen inrichting. Volgens
de psychiatrische ideeën van
die tijd had hard en zwaar
werk een weldadige invloed
op de psyche van de geestelijk
gestoorde. Bovendien was deze
arbeidskracht heel goedkoop.
Door de patiënten werd de
„Bavobrug" in de Zeestraat
(toen nog Schelpweg) gebouwd
en overgedragen aan de ge
meente. Verder werden enke
le hectare duin afgegraven
voor degroente- en bollen
teelt. Ook hielpen patiënten bij
de aanleg en het onderhoud
van de paviljoenstuinen onder
leiding van Bertus Bon en
kwam de schitterende Engelse
tuin tot stand waar nu nog zo
veel bruidsparen hun officiële
huwelijksfoto laten maken,
telling en bescherming Heel geleidelijk wisten broe-
de plaatselijke bevolking, ders en verpleegden de droge
grond om te toveren in een
klein paradijs van groen en
groenten, bloemen, heesters en
boomgaarden.
?roety
°l°ei}d en volmaaktheid van
behoeftige
dat te doen kwamen in de
'strofe van ^et jaar 1914 de
iders van Liefde naar
dwijkerhout. Ze namen
218 roomskatholieke psy-
itrische patiënten mee uit
ray omdat het roomse St.
atiusgesticht geen plaats
ir had. Daarnaast brachten
irecies 626.350 gulden mee
de bouw van acht pavil-
is te betalen. Daarvoor was
\N1^ woest stuk binnenduin
n 35 hectares gekocht van
iee heren Jansen van een
'hiedamse gistfabriek en dis-
^leerderij Door de crisis en
J daaruit voortvloeiende
haarste van de Eerste We-
Jdoorlog zou het gebouw
I Iter een stuk duurder uit-
Ledfkijks
enga vier groepen begaven de
k aal patiënten uit Venray zich
hun begeleiders naar
irdwijkerhout; een dorpje
tuinderijtjes, landknech-
en een stuk of wat boeren,
ruin! Noordwijkerhouters waren
;er «maal uitgelopen om de
laroptocht van de nieuwe inwo-
De zwakzinnigen
ijstrdren echter zo netjes aange-
en opgepoetst dat de
eveijord wijkerhouters nog lange
lanfl stonden te wachten toen
Rhj patiënten al lang voorbij
aairen.
eerste instantie merkten de
zidordwijkerhouters weinig
de inrichting. De Bavo
een besloten gemeen-
Het oorspronkelijke
in was zelfs dat er rond het
iticht een dikke, hoge muur
worden gemetseld ter
De St. Bavo werd in de loop
van de tijd een dorpje op zich
zelf. Er was een boerderij, een
wasserij, een kleermakerij en
schoenmakerij. Patiënten hiel
pen bij het maken van ge
stichtsschoenen en gestichts-
kleding. Patiënten zaten op
een paviljoenszolder aan de
weefgetouwen voor de matte-
rij, ze werkten in de keuken,
in de vaste bakkerij, in de sla
gerij. Ze stripten tabaksblade
ren en deden inpakwerkzaam-
heden voor fabrieken in de
omtrek. Ze maakten in de
marmerwerkplaats de granie
ten trottoirbanden en heel wat
Noordwijkerhouters kregen op
hun graf een gedenksteen van
Bavograniet. Patiënten pelden
's zomers bollen die door kwe
kers werden aangevoerd en
pakten de bollen voor hen in.
Ze timmerden kisten voor bol-
lenbedrijven en ze maakten
meestal houten speelgoed dat
gewoon in de handel werd ge
bracht. De patiënten verdien
den daar speciaal Bavogeld
mee dat alleen op de inrich
ting als betaalmiddel te ge
bruiken was.
Leken
Tot 1925 waren het vrijwel
uitsluitend religieuzen die de
verpleging in de Bavo op zich
namen. Langzaam maar zeker
kwamen de eerste leken de in
richting binnen. Allereerst
werd technisch personeel aan
genomen. Ook ongediplomeer
de knechten die van ver kwa
men en met een zachte „g"
spraken, deden hun intrede en
lieten zich graag verpleger
noemen. Ze hadden een 60- tot
70-urige werkweek met nacht
diensten en een halve dag vrij
in de week. Daarmee werd
dertig gulden in de maand
verdiend. Ze moesten hiervoor
net als de broeders onge
trouwd zijn. Ze woonden in
tern in een kaal, klein kamer
tje met een „peer" voor het
licht, een ledikant met een
wolmatras dat door de patiën
ten was geplozen en gemaakt
en met een tafel en een stoel.
Vloerbedekking en gordijnen
waren er niet. De broeders zelf
sliepen nog op stro.
Aanzien
De religieuzen stonden in het
dorp in hoog aanzien. De le
ken daarentegen niet. Op hen
werd neergekeken als potten-
Processie en lof in de open lucht. Vele Noordwijkerhoutse verenigingen en Noordwijkerhouters sloten zich hierbij aan.
legers en billenwassers waar je
je pet niet voor af hoefde te
nemen. Weliswaar bestond
hun taak grotendeels uit
schoonmaken en bewaken
maar hiervoor werden wel ge
spierde kerels aangenomen die
de patiënten rustig konden
houden. De „geneesmiddelen"
in de psychiatrie bestonden
toen immers nog uit het vast
snoeren van de patiënt op bed
en het permanente bad. Daar
bij werd de patiënt in een kuip
lauw water gedompeld met
zijn hoofd door een gat in een
daaroverheen gespannen zeil.
Ook werden veel patiënten de
hele dag in bed gehouden.
Geleidelijk aan werd de positie
Creatie in een dagverblijf van de Bavo. Als er niet gewerkt werd, bracht de patiënten de tijd door met de krant lezen en
Mietjes. Verplegers in witte jassen en broeders in het zwart houden toezicht.
van de lekenverplegers beter.
Hun verzorgende functie werd
uitgebreid en op een gegeven
moment mochten ze trouwen
en zich in het dorp vestigen.
Omdat ze een in vergelijking
met de landarbeider een hoog
loon van 35 gulden in de week
verdienden, werden de Bavo-
verplegers meteen een stuk in
teressanter voor de dorpsmeis-
Terwijl de verpleger de inrich
ting uitging, kwam de Noord-
wijkerhouter de hekken van
de Bavo binnen. Vanaf 1928
werden op het Bavoterrein de
sacramentsprocessies georgani
seerd. De Bavo had zijn eigen
Mariacongregatie waarvan op
een zeker moment meer dan
100 patiénten lid waren. Maar
ook roomskatholiek Noordwij
kerhout deed aan de processie
mee. Mannen, Graalmeisjes en
tientallen witgeklede bruidjes
vormden samen /net de ver-
•legers een lange stoet naar
iet rustaltaar waar in de open
lucht met de rozenkrans in de
handen werd gebeden en ge
zongen.
Noordwijkerhout begon aan de
Bavo te wennen en kreeg op
steeds meer manieren contact
met de inrichting en haar be
woners. Voor bezoekers van
de Bavo van buiten Noordwij
kerhout begon Musegaas in
zijn huis op de hoek van
Dorpsstraat, Bavolaantje en
Langevelderweg een melksa-
lon. Voor diezelfde bezoekers
organiseerde de Bavo een bus
verbinding ENA (de eerste
Noordwijkerhouts autobusver
eniging) met het station en de
in het Langeveld gelegen in
richting Sancta Maria. Daar
konden ook dorpelingen ge
bruik van maken.
Voetbal
Op het Bavoterrein werd een
voetbalveld aangelegd om de
patiënten wat. ontspanning te
geven. Door het grote verloop
onder het verplegend perso
neel waren er onvoldoende
spelers terwijl de Noordwij
kerhoutse voetbalvereniging
NVC door het scheuren van
grasland voor bollengrond
voortdurend van weiland naar
weiland-moest verhuizen. Het
Bavovoetbalveld bracht uit
komst. De naam van NVC
werd gewijzigd in Voetbalver
eniging Sint Bavo (VVSB) en
drommen dorpelingen bega
ven zich via de Zeestraat naar
de Bavovoetbalvelden. Daar
nam bovendien een Bavobroe-
der de zorg van de voetballen
de jeugd op zich. Aan de af
scheiding halverwege het
hoofdveld waar alleen de pa
tiënten konden kijken, stoorde
zich na enige tijd niemand
meer. In het eerste elftal
speelden intussen een aantal
verplegers de sterren van de
hemel.
Van belang voor het dorp was
verder de jaarlijkse wielerron
de die op de Bavo werd geor
ganiseerd en de vierdaagse die
hier haar oorsprong vond. Het
achterliggende idee was om
patiënten actief en ontspan
nend bezig te laten zijn. De to
neelvereniging ODI maakte
gebruik van de toneelzaal van
de Bavokomedianten JAJA.
De blinde organist Cyriel
Moyberghs die met patiënten
een Bavo-orkest in elkaar zet
te, gaf ook aan dorpelingen
muzieklessen aan huis. Een
voortrekkersrol vervulde de
Bavo met haar verkenners-
groepen onder leiding van
hopman Vogels. Overal in het
land werden kampen opgezet
waar menig „gewoon" verken
nerspeloton jaloers op was.
Deze verkenners waren ook
de eerste patiënten die vrij
rond liepen door het dorp en
de omgeving.
Oorlog
De Tweede Wereldoorlog
maakte aan alles een einde. In
1943 werd de gehele inrichting
op bevel van de Duitsers geë
vacueerd naar Venray. Daar
ging de conditie van met name
de zwakzinnigen met tubercu
lose hard achteruit tijdens het
langdurige verblijf in de
schuilkelders. Vanuit Venray
zwierf de patiëntengroep van
de ene plaats naar de andere.
„Een tweeëneenhalf jaar du
rende reis als moderne noma
den, een rondtrekkende psy
chiatrische inrichting op wie
len met hier en daar een ge
ïmproviseerd bivak voor lan
gere tijd", zo herinnert L. Cop-
pens zich in een gedenkboek.
Velen overleefden die jaren
dan ook niet.
In de Bavopaviljoens waren in
de oorlog nog enige tijd pries
terstudenten van het semina
rie Hageveld uit Heemstede te
gast met zes leraren en vijf
zusters om de groep te verzor
gen. Onder die studenten be
vonden zich heel wat Noord
wijkerhouters. Een gedenk
steen in de hal van het hoofd
gebouw herinnert aan deze ja
ren terwijl in het kader van
het 75-jarig bestaan een reünie
wordt gehouden.
Jongeren
Toen de Canadezen in 1945 de
Duitsers hadden verjaagd,
keerde de Bavo terug. In het
verschiet lag de schier hope
loos lijkende taak om alles
weer opnieuw in te richten en
op te knappen. Twee ontwik
kelingen zetten zich versterkt
door: het aantal religieuzen
daalde drastisch terwijl de in
richting steeds opener werd.
Jonge mensen bepaalden het
beeld op de Bavo want wie
eenmaal zijn opleiding had
voltooid, moest meestal ver
trekken om plaats te maken
voor volgende. Vooral in de
zeventiger jaren drukten die
jongeren met hun lange haren
en alternatieve kleding hun
stempel op het straatbeeld in
het behoudende dorp. Uit die
tijd stamt het Noordwijker
houtse grapje dat de langhari
ge verplegers met de sleutels
rammelden als ze een groep
patiënten begeleiden. Anders
kon niemand zien wie patiënt
en wie begeleider was.
Zelfstandig
De Bavo gaf niet alleen werk
gelegenheid aan buitenpoor
ters maar ook aan Noordwij
kerhouters zelf. Het leek wel
of ze op de Bavo iedereen kon
den gebruiken. Heel wat
handwerkslieden vonden hun
weg naar de technische dienst
van de Bavo als timmerman,
schilder of in de bakkerij.
Kappers als Jan Willemse en
Frans van den Berg gingen
een paar middagen in de week
naar de kapsalon van de Éavo.
Het dorp trok meer en meer
de inrichting in. Andersom
vond die ontwikkeling ook
plaats. Patiënten verschenen
steeds meer op eigen gelegen
heid in de winkelstraten en
kochten daar zelf kleding. De
werkverplichting was verdwe
nen. Uiteindelijk werden slag
boom en hekken helemaal
weggehaald. De dorpscontact
commissie van de Bavo zorgde
er voor dat het hertenkamp
een kinderboerderij werd voor
het hele dorp. Patiënten kwa
men „zelfstandig maar onder
begeleiding" te wonen in de
vroegere doktershuizen tegen
over de ingang van de inrich-
