p li mal Ie ZATERDAG 26 AUGUSTUS 1989 PAGINA 26 CeidócGouoatit Stram in het gelid op mars naar de oorlog. voorstel van een generaal legt het leger voortaan de eed van trouw af aan Hitier persoonlijk. Die eed zal het Duitse leger fataal worden: in de ogen van de mees ten zal die eed een niet te nemen hinder nis blijven voor verzet tegen Hitier. Als leider van de staat, van de regering en van de partij kan Hitier zich nu vol uit geven aan zijn grote opgaven: het te nietdoen van Versailles, het veroveren van Lebensraum in het Oosten en het uit de Duitse samenleving verwijderen van de joden. Al op 1 april 1933 is een boycot van joodse zaken afgekondigd, in de zomer van 1935 verschijnen de bordjes 'Joden niet gewenst, op 15 september 1935 wor den de Neurenberger Rassenwetten afge kondigd. In snel tempo worden nu de jo den (0,9 procent van de Duitse bevol king) van hun rechten beroofd, in het isolement gedreven. Namen als Sachsen- hausen, Oranienburg, Flossenbürg krij gen een sinistere klank. In de nacht van 9 op 10 november 1938 komt het tot een georganiseerd pogrom; de ruiten van joodse zaken gaan aan dig gelen, de synodes in vlammen. Dertig duizend joden worden de kampen inge dreven. Op 30 januari 1939 verklaart Hitier: „De joden in Europa zullen in een komende cyrlog worden vernietigd". Eichmann, de organisator van deze End lösung, is dan al aan het werk. Zes mil joen joden zullen er het slachtoffer van worden. Schendingen De werklozen, die op die 30e januari 1933 hun hoop op Hitier hebben geves tigd, zet hij binnen de kortste keren aan het werk, onder meer bij de aanleg van Autobahnen met een wegdek van 25 tot 30 centimeter dik. Voor die tijd met nog weinig auto's een waanzinnig project. Maar niet waanzinnig als je aanstuurt op oorlog: dan passen die brede wegen in plannen voor snelle troepenverplaatsin gen en voorzie je dat bominslagen wei nig schade kunnen veroorzaken. In alle stilte nog begint hij het verdrag van Versailles te schenden: de herbewa pening wordt ingezet. In 1933 staat er nog 0,75 miljard RM op de begroting, in 1938 is dat al opgelopen tot 15,5 mil jard. Door de geweldige stijging van de pro- duktie dreigt een tekort aan grondstof fen. Voor Hitler past het allemaal in el kaar: we moeten vóór alles in ons eigen onderhoud kunnen voorzien. We heb ben zo snel mogelijk Lebensraum in het Oosten nodig. Dus moet het leger bin nen vier jaar gereed zijn om aan te val len. Op de kosten hoeft niemand van avon turier Hitier te letten: „Als we de oorlog winnen, zijn de problemen voorbij. Als we de oorlog verliezen, is alles voorbij". Gunstige indruk In het buitenland probeert hij voorlopig nog een gunstige indruk te wekken. Dat lukt aanvankelijk omdat hij - tot verba zing van menigeen - Versailles met woorden en diplomatie in plaats van met wapens probeert te herzien. Hij praat over ontwapening, terwijl Duits land in het geheim bewapent. Hij speelt de verongelijkte, vraagt om gelijke rech ten voor Duitsland, het recht van een staat het eigen grondgebied te kunnen beschermen. De geallieerden geven aan vankelijk geen krimp. Duitsland moet klein blijven. Maar echt optreden tegen de ontduikin gen van Versailles doen de geallieerden ook niet. Het blijft bij woorden, eindelo ze reeksen woorden. Hitier, de radicale tacticus, die met gedrevenheid zijn mis sie najaagt („Duitsland zal een wereld macht zijn, of niet zijn") speelt zijn vol gende kaarten uit. Elke kaart betekent een schending van het Dictaat. Precies wetend wat hij wil, brengt hij de tegen partij voortdurend in verwarring door het tegengestelde te doen van wat hij zegt. En elke keer als hij ten opzichte van het Bij Zopot overschrijden op 1 september Duitse troepen de Poolse grens. Op deze propagandafoto wordt de slagboom afgebroken. De brand in de Rijksdag op 27 februari (algemeen wordt nu aangenomen dat de Nederlandse communist Marinus van der Lubbe de dader is geweest) wordt nog tijdens de bluswerkzaamheden de communisten in de schoenen geschoven. Dit 'godsgeschenk' geeft Hitier de kans zijn tegenstanders gevangen te zetten. Er zou een revolutie van de roden dreigen. Vandaar weer een noodwet: iedereen die ook maar een schijn van gevaar oplevert mag worden gearresteerd. De naam Da chau duikt voor het eerst op. Met de wet als dekmantel wordt de 'le gale revolutie' doorgevoerd. Juist die dekmantel maakt verzet moeilijk, voor zeer velen onmogelijk. Met behulp van staatsgelden, een systeem van intimida tie en terreur, met dwang en onderdruk king bouwt Hitier aan een persoonlijk heidscultuur van ongekende afmetingen. Hitier, de meester-demagoog, die met zijn redevoeringen de massa tot hysterie weet te brengen en ogenschijnlijk slaafse volgzaamheid, met Goebbels als toneel meester, die de decorstukken zo plaatst, dat het effect overweldigend is. Zo wordt Hitier de dynamische, alom aanwezige, bijna goddelijke leider. Zoals zijn partij, zo zal ook heel Duitsland strikt centraal worden geleid. Hij wordt de bron van alle gezag. Kritiek op hem, laat staan hem tegenwerken is on-Duits en wordt bestraft, desnoods met de dood. Gelijkschakeling De gelijkschakeling van de Duitse sa menleving start op 23 maart: het parle ment zet zich zelf definitief buitenspel door de dictatuur te wettigen. Zij die nog wilden tegenstemmen, zitten al ge vangen. De andere politieke partijen hef fen zich zelf op, de vakbeweging wordt verboden. Een jaar later zijn er nog maar twee groepen die zijn macht kunnen betwis ten: de SA, intussen uitgegroeid tot 4.500.000 man, en het officiële leger, de Reichswehr. De gefrustreerde radicalen van de SA vinden dat Hitier zijn eigen revolutie heeft verraden. De Reichswehr ziet de SA als concurrent en wil erken ning als het enige leger van het nieuwe Duitsland. In augustus slaat Hitier twee vliegen in een klap. Na een periode van aarzeling treedt hij vastberaden en wreed op tegen zijn vroegere strijdmakkers: in de Nacht van de Lange Messen laat hij de top van de SA vermoorden, zogenaamd omdat een contrarevolutie dreigt. Het leger, dat werkeloos toekijkt, krijgt zijn verlangde status. Maar al op 2 au gustus moet de Reichswehr daarvoor be talen: president Hindenburg overüjdt, de Reichswehr aanvaardt Hitier als opvol ger. De korporaal-koerier uit de Eerste Wereldoorlog is nu ook de hoogste be velhebber. Maar het kan nog erger: op Vandaag vijftig jaar geleden had de wereld nog vijf dagen vrede te goed. In stralend augustusweer koesterden de inwoners van Europa zich nog een keer in de zon vóór de lange nacht begon. Naar schatting vijftig miljoen zullen de ochtend, bijna zes jaar later, niet zien. De Duitse troepen die gereed staan om aan te vallen, zijn hierop stelselmatig voorbereid sinds in 1933 Hitler in Duitsland aan de macht kwam. Maar het verhaal van de grote wereldbrand begint eerder: op het moment dat de kanonnen in 1918 zwijgen, bijna vijfentwintig jaar voor die noodlottige 1 september 1939. De vele tienduizenden Berlijners die op 30 januari 1933 in een grote fakkeloptocht langs hun nieuwe Rijkskanselier trekken, denken één ding zeker te weten: als hij zijn be loften waarmaakt, komen de zes miljoen werklozen weer aan de slag en wordt de schande van Versailles uitgewist. Dat Hitier gelijk staat aan oorlog, zoals sommigen al met kracht van argumen ten beweren, willen.ze niet weten. Ze la ten zich betoveren door de volksmenner Adolf Hitler, die hun welvaart en waar digheid heeft beloofd. En alles wat hij heeft geschreven en gezegd, over oorlog, over het uit de samenleving verwijderen van de joden, willen te weinigen letter lijk nemen. Maar nauwelijks zes jaar la ter zal zijn politiek de wereld in brand zetten. Duitsland verkeert begin 1933 in een chaotische situatie. De na de Eerste Wereldoorlog opgelegde democratie van de Republiek van Weimar functioneert slecht door het ontbreken van een de mocratische traditie. De politieke partijen verketteren elkaar. De socialisten worden gewantrouwd door de bourgeoisie. De communisten (sinds de Russische revolutie van 1917 zijn ze het spookbeeld van de gevestigde orde) werken de prille democratie tegen in de verwachting vanuit een groeiende chaos zelf de macht te kunnen grijpen. De nationalistische partijen willen her stel van Duitslands grootheid en roepen om een sterke man. Twintig regerings coalities in nog geen vijftien jaar volgen elkaar in Duitsland op, de ene nog machtelozer dan de vorige. De straat wordt beheerst door het immense leger van werklozen en door de knokploegen van diverse partijen. Socialisten vechten tegen communisten, nazi's tegen beiden. De Sturm Abteilung (SA) van Hitiers Nationaal-Socialistische Duitse Arbei derspartij (NSDAP) vormt een goed ge organiseerd privé-leger. Moord op poli tieke tegenstanders is vrijwel aan de orde van de dag. Dit klimaat van toenemende armoede (de inflatie van 1923 vernietigde de Duitse burgerij; de crisis van 1929 tastte ook de arbeidersmassa aan) is voor het opkomende nazisme een goede voe dingsbodem. Want in tegenstelling tot de beroepspolitici vindt Hitier niet dat het economisch leven zijn evenwicht moet hervinden in het vrije spel van de maat schappelijke krachten. Hij wil ingrijpen, daarom moet de macht van de staat groot zijn. En- zijn verhaal klinkt velen in die tijd niet onlogisch in de oren. Zo als ook in andere landen de roep om een sterke man veld wint, vooral in Italië waar zijn latere bondgenoot Mussolini zijn 'Nieuwe Orde' vestigt. Dictaat Nog meer aanhang verwerft Hitier door zijn tirades tegen het Dictaat van Ver sailles, het vredesverdrag van 1919. In Duitse ogen immers is het land onteerd in dezelfde Spiegelzaal, waarin in 1871 het Duitse keizerrijk was uitgeroepen. De overwinnaars van de Eerste Wereld oorlog zijn hard voor de verliezer: Duitsland raakt dertien procent van zijn grondgebied en bevolking kwijt (waaron der Elzas-Lotharingen, Eupen-Malmedy, het Neisse-gebied), dertig procent van buitenland aan het langste eind trekt, troeft hij in eigen land de voorzichtige legerleiding af. Niet dat de meeste gene- r raals veel ethische bezwaren hebben, C maar ze vinden het leger nog niet klaar: 1 voor de strijd. Hitier voert de dienst- r plicht in (maart 1935), hij laat zijn troe- j pen het gedemilitariseerde Rijnland bin nentrekken (maart 1936), hij zegt offi- cieel het verdrag van Versailles op (janu- s ari 1937). Engeland en Franrijk laten hem begaan. Verzoeningspolitiek heet dat. Zonder een schot te lossen heeft Hitier Duitsland zijn 'positie onder de e grote naties' teruggegeven. Succes maakt 2 vrienden; er zijn slechts weinigen die de j r slagschaduwen ervan in de naaste toe- t komst (willen) zien. s Ophitsing i Ondertussen hamert hij, geheel in de lijn 1 van Versailles, op het zelfbeschikkings- c recht van de 27 miljoen Duitsspreken- r den in Oostenrijk, Tsjechoslowakije en 1 Polen. Goebbels hitst ze op, gebruikt de s radio als instrument om Hitlers magi- 5 sche stem in de huiskamers te brengen J en de Duitsers Heim ins Reich. v Met Oostenrijk lukt dat, na de neergesla- v gen rebellie van 1934, op 12 maart 1938, c makkelijk en opnieuw zonder noemens- x waardige westerse reactie. Meteen daar- 1 na voert hij de spanning op met zijn ei- l sen over Sudetenland. Zijn intimidatie- l politiek leidt op 29 september van dat jaar tot het Akkoord van München, waar Groot-Brittannië en Frankrijk hun kleine bondgenoot Tsjechoslowakije ver- raden. De wereld, die zich al verzoend leek te 1 hebben met een nieuwe oorlog, haalt enigszins opgelucht adem. Maar het is slechts uitstel. Voor Hitler is 1 geen verdrag heilig. Op 15 maart 1939 f gooit hij 'München' in de prullenbak en 1 zegt als hij Praag binnentrekt: „Over 1 twee weken praat niemand er meer f over". Maar nu vergist hij zich. De schande van München, waarvan het besef steeds j duidelijker was geworden, en de nieuwe j woordbreuk blijken een keerpunt. Einde- 1 lijk zien de westerse leiders in dat hoe meer je toegeeft aan de gegroeide Duitse 1 macht, des te meer Hitier eist. Duitsland i is alleen met militair geweld te stoppen. En zo krijgt Polen, in 1919 opnieuw op- 1 gericht als zelfstandige staat om als buf- ter te dienen tussen Rusland en Duits- land, de garanties die op 3 september 1 van dat jaar zullen leiden tot het begin 1 van de Tweede Wereldoorlog. Gesteund 1 door deze garanties kan Polen weigeren toe te geven aan de Duitse eisen: geen j teruggave van Dantzig, geen corridor 1 naar Oost-Pruisen, dat sinds 1919 door 1 het nieuwe Polen van het Duitse moe- derland wordt gescheiden. 1 1 Verrassing 1 Voor de oorlog met de wapens begint, 1 zorgt Hitier voor een daverende verras- 1 sing. Terwijl Engeland nog moeizaam met Rusland onderhandelt, sluiten de Russische en Duitse aartsvijanden een j niet-aanvalsverdrag. In een geheim aan- hangsel, dat in 1989 opnieuw actualiteit j heeft gekregen, worden Estland, Letland, j Litouwen, Polen en Finland verdeeld j tussen de ondertekenaars. Hitler en Sta lin weten beiden wat het verdrag waard is: Stalin geeft het tijd om zijn gezuiver- 1 de leger te laten aansterken; Hitier heeft (voorlopig) een oorlog op twee fronten voorkomen. Maar zij weten ook dat een oorlog tegen elkaar niet te vermijden zal zijn. Sterker nog: voor Hitler is dit ver- drag een noodzakelijke voorbereiding op die strijd. Op 1 september is het dan zo ver: 'Van- ai 4.45 uur wordt teruggeschoten', als de Duitse legers de Poolse grenzen over schrijden. Op 3 september begint de 1 Tweede Wereldoorlog officieel. De zes, I jaar vrede onder Hitier zijn voorbij. Ze zijn slechts middel geweest. Doel van die zes jaar vrede is van het begin af aan 1 geweest: oorlog. i FRANS VAN MIERLO zijn steenkolenvoorraad; vijfenzeventig procent van zijn ertsgebieden, vijftien procent van zijn landbouwareaal. Bo vendien moeten de Duitsers betalen: herstelbetalingen. En ten derde willen de overwinnaars dat Duitsland ook militair nooit meer in staat zal zijn tot een aan val. De landmacht mag maar honderd duizend man tellen, de luchtmacht en de zware wapens worden beperkt, slechts een paar oorlogsschepen en een kleinere koopvaardijvloot. De nieuwe republiek van Weimar, die gerekend had op een 'vrede zonder over winnaars', krijgt dit Dictaat als startka pitaal mee. Hitier heeft een andere naam voor de prille democratie: jodenstaat. Al in 1919, als hij werkloos rondzwerft in München nadat hij besloten had 'Politiker zu wer den', wijst hij 'de joden' aan als de drij vende kracht achter de revolutie die Duitsland van zijn keizerrijk beroofde, en achter Weimar. Hij wil vechten tegen de sociaal-democraten en vooral tegen de communisten, die 'hulptroepen van het jodendom'. Meinkampf Hitier zegt hardop, wat veel Duitsspre kenden denken: „De jood is de bron van alle kwaad, hij bezoedelt de zuivere ari sche samenleving. Daarom moet hij worden uitgebannen. Maar Duitsland zal slechts onafhankelijk van het wereldjo- dendom kunnen zijn, als zijn gebied zo groot is, dat het in alle opzichten voor zichzelf kan zorgen. Dus zal voldoende Lebensraum veroverd moeten worden. Dat ligt in het Oosten, waar trouwens die minderwaardige Slavische volkeren wonen". Hij schrijft dat ook in zijn boek 'Mein Kampfdat ontstaat in de burcht gevangenis boven Landsberg, waar hij gevangen zit voor zijn aandeel in de mislukte staatsgreep van München in 1923. Maar weinigen hebben die typische logi ca van Hitier ernstig willen nemen. Zijn redevoeringen worden afgedaan als ver- kiezingsrethoriek en partijpathos. De in telligentsia haalt de schouders op: dit is voorbijgaand radicaal rechts geschreeuw; de burgerij (de ruggegraat van elke be staande toestand) vindt dat hij het toch maar durft te zeggen: „Helemaal onge lijk heeft hij niet". En de welgestelden kiezen tenslotte zijn kant vanwege zijn strijd tegen socialisten en communisten, die gezien worden als 'de dodelijke be dreiging van de huidige samenleving en de christelijke gelovigen'. Na de mislukking van 1923 zweert hij de rebellie af en bindt hij alleen langs 'legale weg' de strijd aan met de repu bliek, met Versailles, met de 'Novem- bermisdadigers'. Langzaamaan wordt hij 'salonfahig', ook al blijven er bedenkin gen over het gedrag van de bruine SA- horden. Maar het excuus is er ook: „Die moeten wel zo rauw optreden, anders is de straat aan de roden". Hitier lijkt velen een tegenwicht voor de chaos: hij weet duidelijk wat hij wil. Toch zou hij waarschijnlijk nooit aan de macht zijn gekomen als niet de krach van november 1929 alle illusies, ook van de arbeiders, vernietigd had. Dan begint zijn opmars pas echt. Van de twaalf zetels in de Rijksdag in 1928, schiet hij in september 1930 door naar 107; in juli 1932 zelfs naar 230 van de 608 in totaal. Maar ondanks zijn moder ne wijze van campagnevoeren (met een vliegtuig bezoekt hij alle grote steden) en ondanks de toenemende terreur van de SA leveren de verkiezingen van novem ber 1932 verlies op: slechts 196 zetels. In veel kiesdistricten met een overwe gend katholieke of arbeidersbevolking haalt de NSDAP niet meer dan twintig procent, soms zelfs geen tien procent. De grootste aanhang zit in agrarische ge bieden met een protestantse bevolking, provinciesteden, middenstanders en em ployés. De NSDAP als grootste partij is niet lan ger buiten de regering te houden. Maar alléén regeren kan Hitier niet: hij heeft een coalitiegenoot nodig, die de Duits- Nationalen voor hem willen zijn. Slechts drie nazi's telt de nieuwe regering: naast Hitier als Rijkskanselier ook nog Frick en Goering. In het buitenland zijn de stellige ver wachtingen dat de acht nationale minis ters de nazi's wel in bedwang zullen houden. Bovendien: dit kan niet duren, dit kabinet moet snel vallen, denkt men. Maar wat komen ze bedrogen uit. Opnieuw toont Hitier zich een groot tac ticus. Hij zelf weet precies waar hij naar toe wil en dat bepaalt zijn kracht tegen over hen die nauwelijks weten wat ze willen. Nu het hoogste ambt langs 'legale weg' is bereikt, wordt de inzet de ver overing van de totale macht in de staat: in elk huis, in elke straat, in elk dorp en elke stad zal de NSDAP en dus de Füh- rer bepalen wat men moet doen, zelfs wat men moet denken. Noodwetten Daar gaat het nu om: nog terwijl Hitier op die 30e januari 1933 de toejuichingen van de massa in de Wilhelmstrasse in ontvangst neemt, wordt er gewerkt aan 'noodverordeningen'. Binnen vier weken wordt er een hele reeks afgekondigd waardoor de nazi's het openbare leven vrijwel kunnen beheersen: de kranten en de radio komen onder controle van dr. Joseph Goebbels, de vrijheid van verga dering en vereniging wordt zwaar be perkt. Dat hiermee de wet wordt ge schonden, kan Hitier nu niet meer sche len. Hijzelf begint in Duitsland de maat van alle dingen te worden.

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidse Courant | 1989 | | pagina 26