p
li
mal
Ie
ZATERDAG 26 AUGUSTUS 1989 PAGINA 26
CeidócGouoatit
Stram in het
gelid op mars
naar de oorlog.
voorstel van een generaal legt het leger
voortaan de eed van trouw af aan Hitier
persoonlijk. Die eed zal het Duitse leger
fataal worden: in de ogen van de mees
ten zal die eed een niet te nemen hinder
nis blijven voor verzet tegen Hitier.
Als leider van de staat, van de regering
en van de partij kan Hitier zich nu vol
uit geven aan zijn grote opgaven: het te
nietdoen van Versailles, het veroveren
van Lebensraum in het Oosten en het
uit de Duitse samenleving verwijderen
van de joden.
Al op 1 april 1933 is een boycot van
joodse zaken afgekondigd, in de zomer
van 1935 verschijnen de bordjes 'Joden
niet gewenst, op 15 september 1935 wor
den de Neurenberger Rassenwetten afge
kondigd. In snel tempo worden nu de jo
den (0,9 procent van de Duitse bevol
king) van hun rechten beroofd, in het
isolement gedreven. Namen als Sachsen-
hausen, Oranienburg, Flossenbürg krij
gen een sinistere klank.
In de nacht van 9 op 10 november 1938
komt het tot een georganiseerd pogrom;
de ruiten van joodse zaken gaan aan dig
gelen, de synodes in vlammen. Dertig
duizend joden worden de kampen inge
dreven. Op 30 januari 1939 verklaart
Hitier: „De joden in Europa zullen in
een komende cyrlog worden vernietigd".
Eichmann, de organisator van deze End
lösung, is dan al aan het werk. Zes mil
joen joden zullen er het slachtoffer van
worden.
Schendingen
De werklozen, die op die 30e januari
1933 hun hoop op Hitier hebben geves
tigd, zet hij binnen de kortste keren aan
het werk, onder meer bij de aanleg van
Autobahnen met een wegdek van 25 tot
30 centimeter dik. Voor die tijd met nog
weinig auto's een waanzinnig project.
Maar niet waanzinnig als je aanstuurt op
oorlog: dan passen die brede wegen in
plannen voor snelle troepenverplaatsin
gen en voorzie je dat bominslagen wei
nig schade kunnen veroorzaken.
In alle stilte nog begint hij het verdrag
van Versailles te schenden: de herbewa
pening wordt ingezet. In 1933 staat er
nog 0,75 miljard RM op de begroting, in
1938 is dat al opgelopen tot 15,5 mil
jard.
Door de geweldige stijging van de pro-
duktie dreigt een tekort aan grondstof
fen. Voor Hitler past het allemaal in el
kaar: we moeten vóór alles in ons eigen
onderhoud kunnen voorzien. We heb
ben zo snel mogelijk Lebensraum in het
Oosten nodig. Dus moet het leger bin
nen vier jaar gereed zijn om aan te val
len.
Op de kosten hoeft niemand van avon
turier Hitier te letten: „Als we de oorlog
winnen, zijn de problemen voorbij. Als
we de oorlog verliezen, is alles voorbij".
Gunstige indruk
In het buitenland probeert hij voorlopig
nog een gunstige indruk te wekken. Dat
lukt aanvankelijk omdat hij - tot verba
zing van menigeen - Versailles met
woorden en diplomatie in plaats van
met wapens probeert te herzien. Hij
praat over ontwapening, terwijl Duits
land in het geheim bewapent. Hij speelt
de verongelijkte, vraagt om gelijke rech
ten voor Duitsland, het recht van een
staat het eigen grondgebied te kunnen
beschermen. De geallieerden geven aan
vankelijk geen krimp. Duitsland moet
klein blijven.
Maar echt optreden tegen de ontduikin
gen van Versailles doen de geallieerden
ook niet. Het blijft bij woorden, eindelo
ze reeksen woorden. Hitier, de radicale
tacticus, die met gedrevenheid zijn mis
sie najaagt („Duitsland zal een wereld
macht zijn, of niet zijn") speelt zijn vol
gende kaarten uit. Elke kaart betekent
een schending van het Dictaat. Precies
wetend wat hij wil, brengt hij de tegen
partij voortdurend in verwarring door
het tegengestelde te doen van wat hij
zegt.
En elke keer als hij ten opzichte van het
Bij Zopot overschrijden op 1
september Duitse troepen de
Poolse grens. Op deze
propagandafoto wordt de
slagboom afgebroken.
De brand in de Rijksdag op 27 februari
(algemeen wordt nu aangenomen dat de
Nederlandse communist Marinus van
der Lubbe de dader is geweest) wordt
nog tijdens de bluswerkzaamheden de
communisten in de schoenen geschoven.
Dit 'godsgeschenk' geeft Hitier de kans
zijn tegenstanders gevangen te zetten. Er
zou een revolutie van de roden dreigen.
Vandaar weer een noodwet: iedereen die
ook maar een schijn van gevaar oplevert
mag worden gearresteerd. De naam Da
chau duikt voor het eerst op.
Met de wet als dekmantel wordt de 'le
gale revolutie' doorgevoerd. Juist die
dekmantel maakt verzet moeilijk, voor
zeer velen onmogelijk. Met behulp van
staatsgelden, een systeem van intimida
tie en terreur, met dwang en onderdruk
king bouwt Hitier aan een persoonlijk
heidscultuur van ongekende afmetingen.
Hitier, de meester-demagoog, die met
zijn redevoeringen de massa tot hysterie
weet te brengen en ogenschijnlijk slaafse
volgzaamheid, met Goebbels als toneel
meester, die de decorstukken zo plaatst,
dat het effect overweldigend is.
Zo wordt Hitier de dynamische, alom
aanwezige, bijna goddelijke leider. Zoals
zijn partij, zo zal ook heel Duitsland
strikt centraal worden geleid. Hij wordt
de bron van alle gezag. Kritiek op hem,
laat staan hem tegenwerken is on-Duits
en wordt bestraft, desnoods met de
dood.
Gelijkschakeling
De gelijkschakeling van de Duitse sa
menleving start op 23 maart: het parle
ment zet zich zelf definitief buitenspel
door de dictatuur te wettigen. Zij die
nog wilden tegenstemmen, zitten al ge
vangen. De andere politieke partijen hef
fen zich zelf op, de vakbeweging wordt
verboden.
Een jaar later zijn er nog maar twee
groepen die zijn macht kunnen betwis
ten: de SA, intussen uitgegroeid tot
4.500.000 man, en het officiële leger, de
Reichswehr. De gefrustreerde radicalen
van de SA vinden dat Hitier zijn eigen
revolutie heeft verraden. De Reichswehr
ziet de SA als concurrent en wil erken
ning als het enige leger van het nieuwe
Duitsland.
In augustus slaat Hitier twee vliegen in
een klap. Na een periode van aarzeling
treedt hij vastberaden en wreed op tegen
zijn vroegere strijdmakkers: in de Nacht
van de Lange Messen laat hij de top van
de SA vermoorden, zogenaamd omdat
een contrarevolutie dreigt.
Het leger, dat werkeloos toekijkt, krijgt
zijn verlangde status. Maar al op 2 au
gustus moet de Reichswehr daarvoor be
talen: president Hindenburg overüjdt, de
Reichswehr aanvaardt Hitier als opvol
ger. De korporaal-koerier uit de Eerste
Wereldoorlog is nu ook de hoogste be
velhebber. Maar het kan nog erger: op
Vandaag vijftig jaar geleden
had de wereld nog vijf dagen
vrede te goed. In stralend
augustusweer koesterden de
inwoners van Europa zich nog
een keer in de zon vóór de
lange nacht begon. Naar
schatting vijftig miljoen zullen
de ochtend, bijna zes jaar
later, niet zien. De Duitse
troepen die gereed staan om
aan te vallen, zijn hierop
stelselmatig voorbereid sinds
in 1933 Hitler in Duitsland
aan de macht kwam. Maar het
verhaal van de grote
wereldbrand begint eerder: op
het moment dat de kanonnen
in 1918 zwijgen, bijna
vijfentwintig jaar voor die
noodlottige 1 september 1939.
De vele tienduizenden Berlijners
die op 30 januari 1933 in een grote
fakkeloptocht langs hun nieuwe
Rijkskanselier trekken, denken één
ding zeker te weten: als hij zijn be
loften waarmaakt, komen de zes
miljoen werklozen weer aan de slag
en wordt de schande van Versailles
uitgewist.
Dat Hitier gelijk staat aan oorlog, zoals
sommigen al met kracht van argumen
ten beweren, willen.ze niet weten. Ze la
ten zich betoveren door de volksmenner
Adolf Hitler, die hun welvaart en waar
digheid heeft beloofd. En alles wat hij
heeft geschreven en gezegd, over oorlog,
over het uit de samenleving verwijderen
van de joden, willen te weinigen letter
lijk nemen. Maar nauwelijks zes jaar la
ter zal zijn politiek de wereld in brand
zetten. Duitsland verkeert begin 1933 in
een chaotische situatie. De na de Eerste
Wereldoorlog opgelegde democratie van
de Republiek van Weimar functioneert
slecht door het ontbreken van een de
mocratische traditie.
De politieke partijen verketteren elkaar.
De socialisten worden gewantrouwd
door de bourgeoisie. De communisten
(sinds de Russische revolutie van 1917
zijn ze het spookbeeld van de gevestigde
orde) werken de prille democratie tegen
in de verwachting vanuit een groeiende
chaos zelf de macht te kunnen grijpen.
De nationalistische partijen willen her
stel van Duitslands grootheid en roepen
om een sterke man. Twintig regerings
coalities in nog geen vijftien jaar volgen
elkaar in Duitsland op, de ene nog
machtelozer dan de vorige. De straat
wordt beheerst door het immense leger
van werklozen en door de knokploegen
van diverse partijen. Socialisten vechten
tegen communisten, nazi's tegen beiden.
De Sturm Abteilung (SA) van Hitiers
Nationaal-Socialistische Duitse Arbei
derspartij (NSDAP) vormt een goed ge
organiseerd privé-leger. Moord op poli
tieke tegenstanders is vrijwel aan de
orde van de dag.
Dit klimaat van toenemende armoede
(de inflatie van 1923 vernietigde de
Duitse burgerij; de crisis van 1929 tastte
ook de arbeidersmassa aan) is voor het
opkomende nazisme een goede voe
dingsbodem. Want in tegenstelling tot de
beroepspolitici vindt Hitier niet dat het
economisch leven zijn evenwicht moet
hervinden in het vrije spel van de maat
schappelijke krachten. Hij wil ingrijpen,
daarom moet de macht van de staat
groot zijn. En- zijn verhaal klinkt velen
in die tijd niet onlogisch in de oren. Zo
als ook in andere landen de roep om een
sterke man veld wint, vooral in Italië
waar zijn latere bondgenoot Mussolini
zijn 'Nieuwe Orde' vestigt.
Dictaat
Nog meer aanhang verwerft Hitier door
zijn tirades tegen het Dictaat van Ver
sailles, het vredesverdrag van 1919. In
Duitse ogen immers is het land onteerd
in dezelfde Spiegelzaal, waarin in 1871
het Duitse keizerrijk was uitgeroepen.
De overwinnaars van de Eerste Wereld
oorlog zijn hard voor de verliezer:
Duitsland raakt dertien procent van zijn
grondgebied en bevolking kwijt (waaron
der Elzas-Lotharingen, Eupen-Malmedy,
het Neisse-gebied), dertig procent van
buitenland aan het langste eind trekt,
troeft hij in eigen land de voorzichtige
legerleiding af. Niet dat de meeste gene- r
raals veel ethische bezwaren hebben, C
maar ze vinden het leger nog niet klaar: 1
voor de strijd. Hitier voert de dienst- r
plicht in (maart 1935), hij laat zijn troe- j
pen het gedemilitariseerde Rijnland bin
nentrekken (maart 1936), hij zegt offi-
cieel het verdrag van Versailles op (janu- s
ari 1937). Engeland en Franrijk laten
hem begaan. Verzoeningspolitiek heet
dat. Zonder een schot te lossen heeft
Hitier Duitsland zijn 'positie onder de e
grote naties' teruggegeven. Succes maakt 2
vrienden; er zijn slechts weinigen die de j r
slagschaduwen ervan in de naaste toe- t
komst (willen) zien. s
Ophitsing i
Ondertussen hamert hij, geheel in de lijn 1
van Versailles, op het zelfbeschikkings- c
recht van de 27 miljoen Duitsspreken- r
den in Oostenrijk, Tsjechoslowakije en 1
Polen. Goebbels hitst ze op, gebruikt de s
radio als instrument om Hitlers magi- 5
sche stem in de huiskamers te brengen J
en de Duitsers Heim ins Reich. v
Met Oostenrijk lukt dat, na de neergesla- v
gen rebellie van 1934, op 12 maart 1938, c
makkelijk en opnieuw zonder noemens- x
waardige westerse reactie. Meteen daar- 1
na voert hij de spanning op met zijn ei- l
sen over Sudetenland. Zijn intimidatie- l
politiek leidt op 29 september van dat
jaar tot het Akkoord van München,
waar Groot-Brittannië en Frankrijk hun
kleine bondgenoot Tsjechoslowakije ver-
raden.
De wereld, die zich al verzoend leek te 1
hebben met een nieuwe oorlog, haalt
enigszins opgelucht adem.
Maar het is slechts uitstel. Voor Hitler is 1
geen verdrag heilig. Op 15 maart 1939 f
gooit hij 'München' in de prullenbak en 1
zegt als hij Praag binnentrekt: „Over 1
twee weken praat niemand er meer f
over".
Maar nu vergist hij zich. De schande
van München, waarvan het besef steeds j
duidelijker was geworden, en de nieuwe j
woordbreuk blijken een keerpunt. Einde- 1
lijk zien de westerse leiders in dat hoe
meer je toegeeft aan de gegroeide Duitse 1
macht, des te meer Hitier eist. Duitsland i
is alleen met militair geweld te stoppen.
En zo krijgt Polen, in 1919 opnieuw op- 1
gericht als zelfstandige staat om als buf-
ter te dienen tussen Rusland en Duits-
land, de garanties die op 3 september 1
van dat jaar zullen leiden tot het begin 1
van de Tweede Wereldoorlog. Gesteund 1
door deze garanties kan Polen weigeren
toe te geven aan de Duitse eisen: geen j
teruggave van Dantzig, geen corridor 1
naar Oost-Pruisen, dat sinds 1919 door 1
het nieuwe Polen van het Duitse moe-
derland wordt gescheiden. 1
1
Verrassing
1
Voor de oorlog met de wapens begint, 1
zorgt Hitier voor een daverende verras- 1
sing. Terwijl Engeland nog moeizaam
met Rusland onderhandelt, sluiten de
Russische en Duitse aartsvijanden een j
niet-aanvalsverdrag. In een geheim aan-
hangsel, dat in 1989 opnieuw actualiteit j
heeft gekregen, worden Estland, Letland, j
Litouwen, Polen en Finland verdeeld j
tussen de ondertekenaars. Hitler en Sta
lin weten beiden wat het verdrag waard
is: Stalin geeft het tijd om zijn gezuiver- 1
de leger te laten aansterken; Hitier heeft
(voorlopig) een oorlog op twee fronten
voorkomen. Maar zij weten ook dat een
oorlog tegen elkaar niet te vermijden zal
zijn. Sterker nog: voor Hitler is dit ver-
drag een noodzakelijke voorbereiding op
die strijd.
Op 1 september is het dan zo ver: 'Van-
ai 4.45 uur wordt teruggeschoten', als de
Duitse legers de Poolse grenzen over
schrijden. Op 3 september begint de 1
Tweede Wereldoorlog officieel. De zes, I
jaar vrede onder Hitier zijn voorbij. Ze
zijn slechts middel geweest. Doel van
die zes jaar vrede is van het begin af aan 1
geweest: oorlog. i
FRANS VAN MIERLO
zijn steenkolenvoorraad; vijfenzeventig
procent van zijn ertsgebieden, vijftien
procent van zijn landbouwareaal. Bo
vendien moeten de Duitsers betalen:
herstelbetalingen. En ten derde willen de
overwinnaars dat Duitsland ook militair
nooit meer in staat zal zijn tot een aan
val. De landmacht mag maar honderd
duizend man tellen, de luchtmacht en de
zware wapens worden beperkt, slechts
een paar oorlogsschepen en een kleinere
koopvaardijvloot.
De nieuwe republiek van Weimar, die
gerekend had op een 'vrede zonder over
winnaars', krijgt dit Dictaat als startka
pitaal mee.
Hitier heeft een andere naam voor de
prille democratie: jodenstaat. Al in 1919,
als hij werkloos rondzwerft in München
nadat hij besloten had 'Politiker zu wer
den', wijst hij 'de joden' aan als de drij
vende kracht achter de revolutie die
Duitsland van zijn keizerrijk beroofde,
en achter Weimar. Hij wil vechten tegen
de sociaal-democraten en vooral tegen
de communisten, die 'hulptroepen van
het jodendom'.
Meinkampf
Hitier zegt hardop, wat veel Duitsspre
kenden denken: „De jood is de bron van
alle kwaad, hij bezoedelt de zuivere ari
sche samenleving. Daarom moet hij
worden uitgebannen. Maar Duitsland zal
slechts onafhankelijk van het wereldjo-
dendom kunnen zijn, als zijn gebied zo
groot is, dat het in alle opzichten voor
zichzelf kan zorgen. Dus zal voldoende
Lebensraum veroverd moeten worden.
Dat ligt in het Oosten, waar trouwens
die minderwaardige Slavische volkeren
wonen". Hij schrijft dat ook in zijn boek
'Mein Kampfdat ontstaat in de burcht
gevangenis boven Landsberg, waar hij
gevangen zit voor zijn aandeel in de
mislukte staatsgreep van München in
1923.
Maar weinigen hebben die typische logi
ca van Hitier ernstig willen nemen. Zijn
redevoeringen worden afgedaan als ver-
kiezingsrethoriek en partijpathos. De in
telligentsia haalt de schouders op: dit is
voorbijgaand radicaal rechts geschreeuw;
de burgerij (de ruggegraat van elke be
staande toestand) vindt dat hij het toch
maar durft te zeggen: „Helemaal onge
lijk heeft hij niet". En de welgestelden
kiezen tenslotte zijn kant vanwege zijn
strijd tegen socialisten en communisten,
die gezien worden als 'de dodelijke be
dreiging van de huidige samenleving en
de christelijke gelovigen'.
Na de mislukking van 1923 zweert hij
de rebellie af en bindt hij alleen langs
'legale weg' de strijd aan met de repu
bliek, met Versailles, met de 'Novem-
bermisdadigers'. Langzaamaan wordt hij
'salonfahig', ook al blijven er bedenkin
gen over het gedrag van de bruine SA-
horden. Maar het excuus is er ook: „Die
moeten wel zo rauw optreden, anders is
de straat aan de roden".
Hitier lijkt velen een tegenwicht voor de
chaos: hij weet duidelijk wat hij wil.
Toch zou hij waarschijnlijk nooit aan de
macht zijn gekomen als niet de krach
van november 1929 alle illusies, ook
van de arbeiders, vernietigd had. Dan
begint zijn opmars pas echt. Van de
twaalf zetels in de Rijksdag in 1928,
schiet hij in september 1930 door naar
107; in juli 1932 zelfs naar 230 van de
608 in totaal. Maar ondanks zijn moder
ne wijze van campagnevoeren (met een
vliegtuig bezoekt hij alle grote steden) en
ondanks de toenemende terreur van de
SA leveren de verkiezingen van novem
ber 1932 verlies op: slechts 196 zetels.
In veel kiesdistricten met een overwe
gend katholieke of arbeidersbevolking
haalt de NSDAP niet meer dan twintig
procent, soms zelfs geen tien procent.
De grootste aanhang zit in agrarische ge
bieden met een protestantse bevolking,
provinciesteden, middenstanders en em
ployés.
De NSDAP als grootste partij is niet lan
ger buiten de regering te houden. Maar
alléén regeren kan Hitier niet: hij heeft
een coalitiegenoot nodig, die de Duits-
Nationalen voor hem willen zijn. Slechts
drie nazi's telt de nieuwe regering: naast
Hitier als Rijkskanselier ook nog Frick
en Goering.
In het buitenland zijn de stellige ver
wachtingen dat de acht nationale minis
ters de nazi's wel in bedwang zullen
houden. Bovendien: dit kan niet duren,
dit kabinet moet snel vallen, denkt men.
Maar wat komen ze bedrogen uit.
Opnieuw toont Hitier zich een groot tac
ticus. Hij zelf weet precies waar hij naar
toe wil en dat bepaalt zijn kracht tegen
over hen die nauwelijks weten wat ze
willen. Nu het hoogste ambt langs 'legale
weg' is bereikt, wordt de inzet de ver
overing van de totale macht in de staat:
in elk huis, in elke straat, in elk dorp en
elke stad zal de NSDAP en dus de Füh-
rer bepalen wat men moet doen, zelfs
wat men moet denken.
Noodwetten
Daar gaat het nu om: nog terwijl Hitier
op die 30e januari 1933 de toejuichingen
van de massa in de Wilhelmstrasse in
ontvangst neemt, wordt er gewerkt aan
'noodverordeningen'. Binnen vier weken
wordt er een hele reeks afgekondigd
waardoor de nazi's het openbare leven
vrijwel kunnen beheersen: de kranten en
de radio komen onder controle van dr.
Joseph Goebbels, de vrijheid van verga
dering en vereniging wordt zwaar be
perkt. Dat hiermee de wet wordt ge
schonden, kan Hitier nu niet meer sche
len. Hijzelf begint in Duitsland de maat
van alle dingen te worden.