Batman ziet Abraham
en 190 miljoen dollar
finale
DE
KAPITALE
VLUCHT
VAN
EEN
VLEERMUIS
MAN
BAAT-MAAAN!
Aids grijpt
snel om zich
heen onder
straatkinderen
van Rio
Leonardo da vinci
Gruwelijke grijns
Nicholson
Geen superheld
Misdadig
£eidóc0otuant
ZATERDAG 5 AUGUSTUS 1989 PAGINA 23
De rol van Batman wordt
gespeeld door de
'komediant' Michael
Keaton, tot verdriet van
de fans van de
oorspronkelijke
stripfiguur.
Toevallig nog ergens aflevering 27
van het Amerikaanse stripblad De
tective Comics uit 1939 op zolder
liggen? Tel uit uw winst, want een
puntgaaf exemplaar van dat num
mer - oorspronkelijke prijs tien
dollarcents - is inmiddels 35.000
dollar waard. Reden: stripfiguur
Batman maakte er zijn entree in.
De inmiddels vijftig jaar oude nachtelij
ke bestrijder van de misdaad is anno
1989 sterker terug dan ooit. Amerika be
leeft (weer) een Batman-rage. De op de
strip gebaseerde speelfilm van regisseur
Tim Burton breekt daar alle records en
heeft in 32 dagen in de bioscoop al
187.521.450 dollar aan recettes opge
bracht (kosten 35 miljoen dollar). Ne
derland zal nog even moeten wachten op
het fenomeen. Op vrijdag 13 oktober
laat de niet-bijgelovige Nederlandse ves
tiging van Warner Bros de film hier pas
in première gaan.
Batman heeft Abraham gezien en is res
pectabel geworden. In de tijd van zijn
geboorte op het papier van de tekenaars
van Detective Comics hoorden 'comic
books' nog bij de afdeling 'trash', rotzooi
dus, die ouders hun kinderen liever niet
zagen lezen. Bezorgde moeders en va
ders van toen zullen zich de haren uit
het hoofd rukken van spijt als ze de prij
zen zien die de oude Batman-uitgaafjes,
die zij van hun kinderen afpakten en in.
de vuilnisbak mikten, nu opbrengen.
Vaders en moeders van nu konden in
Amerika nauwelijks onder de Batman-
petjes, Batman-T-shirts of Batman-
speldjes voor hun kinderen uit. In Enge
land, waar de film eerder uitkomt dan in
Nederland, is ook al iets van een Bat
man-golf te bespeuren. Al werd daar aan
al te handige 'merchandizers' verboden
Batman-shirts uit te reiken tijdens de
laatste aflevering van het klassieke Wim-
bledon-tennistoernooi. Of het met Bat
man in Nederland zo'n vaart zal lopen is
de vraag. Ook al zijn er inmiddels vier
verschillende bureaus aan het werk om
de via 'merchandizing' verworven pro-
dukten-met-Batman-embleem op de
markt te krijgen. Dat de film ons land zo
laat aandoet heeft te maken met de con
currentie in de bioscoop. James Bond is
nog uiterst succesvol, waardoor pas na
de vakantie Spielbergs spektakel 'India
na Jones and the Last Crusade' tè zien
zal zijn. Als de bioscopen de eerste,
waarschijnlijk massale toeloop daarvoor
hebben verwerkt, komt Batman aan de
beurt. Of Batman het hier haalt? Warner
Bros Holland heeft inmiddels internatio
nale richtlijnen ontvangen om géén
vroege vertoningen voor de pers te orga
niseren. Pas op 6 oktober, een week
voor de première, mogen de filmcritici
toeslaan.
De meeste Nederlanders kennen de fi
guur van misdaadbestrijder Batman via
de oude tv-serie van die naam. Met
Adam West die een licht buikje niet kon
verbergen in zijn 'bodysuit' als de vleer
muisman. Met Burt Ward als zijn maat
je Robin en de kreet 'Baat-maaaan!' plus
de klaroenstoot van Nelson Riddle's,
muziek als herkenningssignaal. Het was
midden jaren zestig, de tijd van de pop
art, en de invloed daarvan zag je in de
tv-serie terug aan de vele aan de strip
ontleende POW's, ZAP's en BAM's als
er klappen vielen. Het was de eerste keer
dat de Batmania toesloeg. De Batmobiel
was gewild speelgoed, de Batman-kos
tuums met cape en de kap met de bela
chelijke vleermuisoortjes vielen niet aan
te slepen en Batmans 'utility-belt' (een
van alle gemakken voorziene gordel)
omhulde duizenden kindermiddeltjes.
Acteurs van naam stonden in de rij om
als schurkachtige tegenspeler van de
nauwelijks bekende West te worden toe
gelaten. Cesar Romero als The Joker,
Burgess Meredith als The Pinquin, Ear-
tha Kitt als The Catwoman, Otto Pre-
minger als Mr. Freeze, Vincent Price als
Egghead. Het succes duurde een aantal
seizoenen, er werden 120 afleveringen
gemaakt, die nu via satellieten en kabels
opnieuw goud geld waard zullen blijken,
maar de serie betekende ook een bij na
dood voor de oer-strip. De tv-Batman
was 'camp' geworden, ouders konden er
even gretig naar kijken als kinderen en
in de jacht op een groter publiek werd
Batman steeds komischer. De getekende
strip haakte daarbij aan en verloor z'n
vaste kern van fans die niet konden la
chen om hun held.
Batman was ooit opgezet als een myste
rieuze, duistere held. Een in wezen ge
tourmenteerde figuur die 's nachts zijn
onderaardse grot verliet om in circusuit-
monstering Het Kwaad te lijf te gaan. In
1939 werd hij geboren. Bob Kane was
een 18-jarige cartoontekenaar, net van
de High School, die bij Detective Co
mics voornamelijk tekenwerk van ande
ren inktte. Kane - wiens naam nog
steeds bij de nieuwste Batman-uitgaven
wordt vermeld en die als adviseur voor
de film optrad - nu: „Superman was in
1938 ontstaan en dat jaar werd histo
risch voor de strip. Mijn baas vroeg me
of ik ook niet een superheld kon beden
ken. 'Hoeveel verdienen ze met Super
man?', vroeg ik. Dat bleek zo'n 800 dol
lar per aflevering te zijn, terwijl ik 35 tot
40 dollar per week verdiende. 'Als ik dat
ermee kan verdienen, kom ik ook wel
met zo'n held op de proppen' zei ik".
Kane bedacht Batman en liet zich daar
voor inspireren door films en strips uit
die tijd. Door 'The Mark of Zorro' bij
voorbeeld, met Douglas Fairbanks Jr als
bij daglicht zachtaardige jongeman die
's avonds met masker en zwarte mantel
redder der verdrukten wordt. Door de
film 'The Bat Whispers' uit '30, met een
RIO DE JANEIRO - Gezond
heidswerkers in Brazilië vrezen dat
het dodelijke aids virus zich snel
verspreidt onder het grote aantal
„straatkinderen" in het land. Bo
vendien wordt er van overheidswe
ge weinig gedaan om dat tegen te
gaan.
„Deze kinderen hebben veelvuldige sek
suele contacten, als prostitué(e) en onder
elkaar", zegt Flavio Braune Wiik van de
in Rio gevestigde Braziliaanse Interdisci
plinaire Aidsvereniging. „De meesten
weten niet wat condooms zijn, of hoe je
ze moet gebruiken, en zij hebben bijna
teen toegang tot de gezondheidszorg".
4et 6421 erkende aidsgevallen tot en
met april van dit jaar staat Brazilië der
meester-misdadiger genaamd The Bat
(vleermuis) die tegen wanden pleegt op
te lopen en masker en cape draagt. Door
een schets van Leonardo Da Vinei van
een vlieger met vleermuisvleugels, die
hij als jongetje gezien had. Kane: „Ik
nam de Superman-figuur en begon die te
veranderen. Eerst noemde ik 'm Bird-
Man. Hij had namelijk vleugels. Maar
die zouden hem bij z'n gevechten in de
weg zitten. Dus maakten we daar een
mantel van, die hij als vleermuisvleugels
kon uitspreiden. Het eerste jaar was Bat
man een 'loner' (eenling) en had iets van
een vampier. We schreven Dracula-ach-
tige verhalen voor hem. Toen we het
jongetje Robin als zijn vriend en helper
introduceerden, sloeg ons idee definitief
aan. Iedere jongen van 13, 14 jaar wil
wel aan de zijde van een superheld strij
de op de wereldranglijst, na de Verenig
de Staten en Frankrijk. Volgens een vo
rig jaar gepubliceerd overzicht was twee
procent van de straatkinderen die in zie
kenhuizen van het Nationale Fonds
voor de Jeugdzorg werden verpleegd be
smet met het aidsvirus. Gerekend over
de naar schatting zeven miljoen zwer
vertjes die dit immense Zuidamerikaan-
se land telt, komt men op 140.000 virus
dragers. Maar welzijnswerkers vrezen
dat de schatting te laag is.
De toestand is met name zorgwekkend
in Rio, dat een miljoen straatkinderen
telt. Het eerste aidsgeval openbaarde
zich in Brazilië in 1983. Tot begin 1987
gaf de Braziliaanse regering echter geen
voorrang aan de bestrijding van de vi
rusziekte, met het argument dat malaria,
tuberculose, de ziekte van Chagas (een
infectieziekte die vooral onder arme,
den. Naam en kostuum ontleende ik aan
Robin Hood".
Stripminnend Amerika had nu naast Su
perman, Flash Gordon en al die andere
helden, nieuwe Papieren Sterren. Bat
man en Robin, The Dynamic Duo. Ze
werden al gauw nagevolgd: Captain
America and Bucky, Green Arrow and
Speedy. En ze kregen steeds meer eigens;
Batgyro, Batarang en 'utility belt'. In '41
kwam daar de Batmobiel bij, de van al
lerlei trucs voorziene voorloper van Ja
mes Bonds Aston Martin DB-5. Plus een
eigen reeks schurken: Two Face, een ex-
District Attorney wiens gezicht hevig
verminkt is, The Penguin, de gezette
liefhebber van paraplu's, Clayface, een
acteur en een meester-vermommer en de
barslechte Catwoman. Maar de klassieke
schurk werd The Joker. Kane: „Schrijver
slechtbehuisde Zuidamerikanen voor
komt), en tal van andere ziekten veel
meer slachtoffers eisten, en daarom ho
gere prioriteit verdienden.
Uiteindelijk ging de regering er toe over
de bevolking via affiches en televisie
spotjes voor het aidsgevaar te waarschu
wen en voorstellen te doen voor preven
tieve maatregelen. Maar volgens Wiik
worden straatkinderen met die campag
ne in het geheel niet bereikt.
„Zelfs kinderen die thuis wonen worden
nauwelijks wijzer over aids via die spot
jes, omdat ze alleen 's avonds laat wor
den uitgezonden. Hoe moeten straatkin
deren ze ooit te zien krijgen, als ze niet
eens televisie hebben?".
De toestand wordt nog verergerd door
een ongehoorde economische crisis
- met een jaarlijkse inflatie van rond de
1000 procent - die heeft geleid tot be-
Bill Fisher en ik hebben die Joker samen
bedacht. We zochten een superschurk
die dodelijke grappen met Batman uit
haalde. Het woord Joker was gevallen en
Bill kwam aanzetten met een foto van
Conrad Veith uit de film 'The Man Who
Laughs'. Gebaseerd op een verhaal van
Victor Hugo over een jongen wiens ge
zicht tot een permanente gruwelijke
grijns is vertrokken nadat hij op z'n der
tiende door zigeunerdokters was geope
reerd. Dat werd het gezicht van The Jo
ker. Ik heb hem alleen wat meer haar ge
geven". Er bestaan andere versies van
Kane's verhaal. Zoals van tekenaar Jerry
Robinson, die vertelt dat hij met een
speelkaart kwam aanzetten als idee voor
die superschurk. Net zoals er verhalen
gaan dat Kane's inbreng niet zo groot
was als hij en de geschiedenisboekjes
van de strip wel willen. In 'AU in colour
for a dime' zegt Ted White dat Bob
Kane bij het ontwerpen een onderge
schikte rol speelde. Hij zou voorname
lijk tekenwerk voor Detective Comics
uitbesteed hebben. Hoe dan ook, The
Joker was in 1940, in de eerste zelfstan
dige uitgave van Batman Comics, bijna
een vroege dood gestorven. Het was
D.C.-redacteur Whitney Elssworth die
hem te mooi vond om te laten verdwij
nen.
Jack Nicholson mag bijna vijftig jaar la
ter met dankbaarheid aan Elssworth te
rugdenken. Want in de Batman-film
speelt hij de grijnzende superschurk. Een
rol die hem volgens informatie uit de VS
het lieve sommetje van 60 miljoen dol
lar zal opleveren. Nicholson is voor de
film 'gewoon' betaald. Dat recordbedrag
(oude record: Sylvester Stallone met 12
miljoen dollar voor de armworstelaars-
film 'Over the top') zou gevormd wor
den door zijn aandeel in de opbrengst en
de 'merchandizing' van de film. Nichol
son had eerst een bescheiden rol in 'Bat
man'. Naarmate er door drie schrijvers
aan het script gedokterd werd, groeide
zijn aandeel. Terwijl Michael Keaton de
film binnenkomt als Batman, een oude
bekende van wie we de levensloop zou
den moeten kennen, wórdt Jack Nichol
son The Joker. Dat wil zeggen: we zien
hoe schurk Jack Napier in een vat vol
chemisch zuur terechtkomt en daarna al
leen nog door het leven kan met een
krijtwit gezicht en een verstarde grijns
rond z'n bloedrode mond. Die rol moet
een fluitje van een cent geweest zijn
voor Nicholson, die van zichzelf al iets
duivels heeft en een carrière lang heeft
kunnen oefenen op die befaamde ijskou
de grijns. Van Kubricks 'The Shining'
tot en met George Millers Updike-verfil
ming 'The Witches of Eastwick'. Met
Michael Keaton lag het anders. De als
Michael Douglas geboren acteur (maar
die naam had al iemand vóór hem, dus
leende hij tijdelijk de achternaam van
Diane Keaton om die later weer te ver
anderen, maar dat kwam er niet meer
zuinigingen op veel sociale projecten.
Het Programma voor Controle op aids,
een project van het ministerie van
volksgezondheid, heeft zijn begroting
voor 1989 met dertig procent zien in
krimpen tot een luttele 10,4 miljoen dol
lar.
Intussen wordt de ziekte verder ver
spreid, vooral via seksuele contacten.
Weliswaar worden er veel verdovende
middelen (vooral cocaine) gebruikt,
maar spuiten is niet gebruikelijk, zodat
er niet veel besmetting met aids voor
komt via injectienaalden.
Het grote probleem vormt de seks. De
meeste jongens die op straat wonen ver
dienen hun brood met stelen, bedelen of
prostitutie; voor de meisjes is prositutie
vrijwel het enige middel van bestaan.
„Meisjes van negen, tien jaar werken
vaak al als prostituée, soms alleen voor
van) maakte vooral naam als komediant
in 'Night shift', 'Johnny Dangerously' en
'Beetle Juice'. Het feit dat hij de kap en
mantel van Batman zou gaan dragen,
wekte bij voorbaat irritaties bij de oude
getrouwen van de strip. „Door een
clown te nemen voor die rol, hebben
Warner Bros en regisseur Burton de his
torie van Batman onteerd", schreef een
fan aan de Los Angeles Times. Er volg
den honderden van die brieven. Werk
nemers van Warner Bros werden uitge
jouwd op een conventie van de comic
book-industry, er circuleerden petities
waarin een andere Batman werd geèist,
en het protest leverde zelfs een voorpagi-
naverhaal op in The Wall Street Journal.
Keaton zelf aarzelde toen hij door regis
seur Tim Burton (voor wie hij ook al
een film lang in punk-vermomming
rondliep in 'Beetle Juice') gevraagd werd
voor de rol van Batman. „Ik kom vast
niet meer bij van het lachen als ik die
rol doe", moet hij gezegd hebben. Bo
vendien was er iets met het plan voor de
film. Warner Bros had het al negen jaar
liggen. Regisseurs als Joe Dante, Ivan
Reitman en Steven Spielberg hadden het
in handen gehad. Er was sprake geweest
van een grote produktie in art-deco-stijl.
Van een superkomedie met Bill Murray
in kap en mantel. En van een actie
avonturenfilm naar het model van de
eerste Superman-film (ook Warner). Het
was regisseur Tim Burton die bij Warner
aanklopte met een andere optiek: Bat
man als een soort Grand Guignol, plaats
van handeling Gotham City als het Me
tropolis van de Misdaad, waar de hel
door het plaveisel omhoog groeit en de
Joker als de tegenvoeter van Batman.
Het eeuwige gevecht tussen Goed en
Kwaad. En Keaton. Hoofd van de pro
duktie bij Warner Bros, Mark Canton:
„Ik begreep meteen wat Burton wilde. Je
kunt geen Arnold Schwarzenegger in dat
vleermuispak stoppen. Dan weet ieder
een meteen wie er wint. De sleutel was
iemand te nemen, die sexy, grappig en
charmant is én die complexe, gespleten
persoonlijkheid kan waarmaken". Want
Batman is - in tegenstelling tot zijn
voorbeeld Superman - geen echte su
perheld. Hij kan niet vliegen, hij heeft
geen röntgenstralende ogen. Hij is Bruce
Wayne, die als kind zijn ouders voor
zijn neus op straat heeft zien vermoor
den, en die daarna zijn gekwelde leven
in dienst van de misdaadbestrijding
stelt. Die daar zijn geèrfde kapitaal, een
criminologiestudie en uitgebreide fysieke
training voor over heeft. De Batman-
mythe wil dat wanneer hij over een ver
momming zit na te denken, er een vleer
muis door het open raam binnenvliegt.
Batman is geboren. Maar een vrolijke
fluiter wordt hij er niet door.
De visie van Burton, die in een later
script weer iets aangepast lijkt te zijn
naar de smaak van een breed publiek
(volgens oer-scenarioschrijver Samm
Hamm „met opluchtende grappen na
elke scène, als in James Bond") voert te
rug naar de oer-Batman, waar Gotham
City er ook grauw en misdadig uitzag.
En naar de strip Batman zoals die anno
1989 verschijnt. Want de strip is al die
tijd blijven leven. Overleefde het gesol
van eerdere filmpogingen, overleefde di
verse inzinkingen tot in '69 tekenaar
Neil Adams van de tot karikatuur ge
worden Batman weer een realistische,
nachtelijke wreker van het wereldleed
maakte. Adams tekent Batman niet
meer, maar in '86 verscheen er een nieu
we tekenaar aan het stripfirmament,
Frank Miller. Zijn 'The Dark Knight re
turns' laat een gepensioneerde Bruce
Wayne zien, die zijn oude stiel weer op
vat in een wereld die onderwereld is ge
worden. Grauw gewelddadig, bevolkt
door misdadige mutanten, neo-nazi's en
ander gespuis. De prachtig verzorgde
uitgave van de vierdelige nieuwe Bat
man ging als broodjes over de toonbank.
Ondanks de prijs van twintig dollar voor
een gebonden exemplaar. Er kwam een
record aanral herdrukken (paperback
voor bijna dertien dollar) en Miller werd
ook de filmindustrie binnengehaald. Hij
werkt nu mee aan 'Robocop II'. Het is
niet zozeer Millers tekentrant, als wel
zijn kijk op de wereld die de makers van
'Batman' inspireerde. Vandaar ontwer
per Anton Furst voor de decors: de man
die visueel toverwerk leverde voor Neil
Jordans horrorfilm 'The company of
wolves' en die een Londense buitenwijk
in een Vietnam-slagveld veranderde
voor Stanley Kubricks 'Full Metal Jac
ket'. Furst: 'Ons Gotham City is geba
seerd op de lelijkste aspecten van New
York. En op de sky-scrapers van Louis
Sullivan in Chicago, op het Russische
constructivisme, op Gaudi en op de
Weense architectuur van Otto Wagner".
'Batman' is onderweg naar Europa. Een
verhaal van een 'dime', tien dollarcen
ten, als film van 35 miljoen hele dollars.
Oer-maker Bob Kane reist nog altijd
goedbetaald door Amerika voor lezingen
over zijn creatie, terwijl binnenkort van
hem het boek 'Batman and Me' uitkomt.
Wanneer er ooit een eerste aflevering
van een nieuwe strip in huis komt waar
van we vinden dat die maar niet in han
den moest komen van onze Wimpie's of
Jeannetjes: driemaal nadenken voor we
hem de vuilnisbak in gooien. Het
(vleer)muisje kon nog wel eens een kapi
taal staartje krijgen.
BERT JANSMA
een bord eten", aldus Vera Lucia Fer-
nandes de Souza, een „opvoedster van
straatkinderen" voor een project dat
door de burgemeester van Rio is opge
zet.
Ook hebben veel straatkinderen onder
ling seksuele contacten, waardoor het ge
vaar voor besmetting met aids en andere
geslachtsziekten aanzienlijk stijgt.
„Veel kinderen weten weinig of niets
over seks. Ik heb meisjes gehad die
zwanger waren en dachten dat ze het
hadden opgedaan als een griep", zegt
Souza. „En voorlichtingswerk is bijzon
der moeilijk. Bij gebrek aan een echt
huis, voeding of gezin vinden veel van
deze kinderen het leven niet de moeite
waard. Zij hebben niets te verwachten
van de toekomst, en denken dus ook
niet na over de dag van morgen".