Omwegen
„Leiden in gaslicht"
toont een boeiende
stad in verandering
aan tafel
dienstuerlening
dagpuzz
LEIDEN OMGEVING QtidóaQowiont
ONTBOEZEMINGEN IN GESCHRIFT
EN OP TENTOONSTELLING
VRIJDAG 24 MAART 1989 PA(gJ[)]
Groentesoep - verborgen eieren met
gemengde groentesalade en patates l"rpn™
lentepudding Lweg i
Dit menu is bedoeld voor acht minuten koken.^ë a
Tweede Paasdag, er staat de soep op smaak folJaar
een menutip voor morgen zout en aroma. Imeldiri
onder. Maakt u voor Eer- Kook de eieren hard tmafar
ste Paasdag geen bouillon minuten. Kneed geha\ a*Sj
(stond gisteren in de weekt en fijngemaakt^ r
krant) dan kunt u ook zout, peper en weinig- De
groentesoep maken met klopt ei tot een stevip Jaai"
een bouillontablet en ge- menhangende massa.w de 1
haktballetjes.
de gepelde eieren doo^oe\en
Nodig voor twee: 0,5 liter klopt ei en kneed er 4 scnoo
o omheen dat
even dik is. H
olen eieren do\
t ei en paneern\
bouillon, 50 g soepvlees hakt zo omheen dat <#rvan
(van de dag ervoor), 50 g overal even dik is. /joeien.
diepvries soepgroenten, 12 verscholen eieren do\
2 bieren, 75 g gehakt, halt bak 'ze in warm
sneetje brood, zout, peper, bruin en gaar. Garntr J
gehalveerde eieren mt
kers.
Maak de pudding dai.-
voren. Kook de melk,
losgeklopt ei, paneermeel,
frituurvet, wat sterkers;
100 g wortel, halve papri
ka, 100 g witlof, radijsjes,
1 lepel azijn, zout, peper, er een mengsel van
suiker, mosterd, 2 lepels meel en suiker in en l
yoghurt, 1 lepel mayonaimassa, o
se, 50 g (krul)andijvie; ren, vip
0,5 kg aardappelen (Bin- Meng de hete puddin,
tjes) of voorgebakken pa- stijfgeklopt eiwit en vj
tates frites, frituurvet, suiker en doe hem
zout; natgemaakte vorm. Gi
3 dl melk, 25 g griesmeel, de opgesteven puddin\
25 g suiker, 1 eiwit, 1 pak- stijfgeslagen slagroom,
je vanillesuiker, 0,5 dl darijntjes en chocolade
slagroom, 10 g basterdsui- ken.
ker, half blikje mandarijn- Menutip voor morgei
tjes, chocoladevlokken. bakken kaas met p:
aardappelen in een sau
Laat in de ontvette bouillon troenrijst met vla fv|
nette stukjes soepvlees, de risch).
soepgroenten en vermicelli JE\
Idin
Groep 1: feestdagen 12.30-13 en M.t'
Noordwijk - Katwijk Rijfsen
ARTSEN Leiden:
Tan. Janssen. Zwijnenburg, Mêyer,
R. van Leeuwen. Verhage, Marls, Apotheek Katwijk aan daken
Groeneveld en De Ruiter, Van Rijnstraat 38. Katwijk, tel.!
Schie: za. dr. M.A. van Schie tel. 30833. Leidschendam: zarvei\.
177100. zo. dr. R. van Leeuwen tel. Dam Apotheek. Damlaan 2jden.
218661. ma. dr. Y. Groeneveld tel. schendam tel. 070-27423t po
218661. Groep 2: Bergmeyer. Ne- Huygens Apotheek. Herr1 6U'
ring Boegel. Van Gent. Taytel- 56, Voorburg, tel. 070-86fd no
baum. Van Luyk, Klaassen, Rus. Noordwijkerhouh za geope
Kruis en E. de Lange: za. dr. Vlas- 9-13. u. en van 17-18 u. en
veld tel. 149298, zo. dr. E. de Lan- 12-13 u. en 17-18 u. Spoel
ge tel. 212025 en ma. dr. A. van ten tel. 3511 of dienstbel. |ooid i
Luyk tel. 122522. Groep 3: Pleiter, aenheim: 02522-10169. en orr
Lely. Smit W. de Bruijne, J de APOTHEKEN De avofoerde
Bruijne Stolk. Jurgens, Foaelberg nachtdiensten van de apott».wena
en v.d. Muysenbergh: za. dr. E.K. <je r6g|0 Leiden worden wat. u
Fogelberg el 132877. zo dr. mentor de apotheken 71 b'ac
Kalmhout tel 2 2628 en ma. dr. J. weekenddienst hebben. hoodz;
de Bruijne tel. 125245. Groep 4: voor
Bênll, Horn, de Kamer, Lahr, Lod- APOTHEKEN - Oe avoituinb.
der. Nieuwenhuls, Var Rl|n, van nachtdiensten van de apolh
Wingerden. J. Zaaijer en R. Zaai|er. de regj0 Lelden worden wal
za' 1 J. Ouwerkerk men door de apotheken
leJk.3.'.2673' z0' .F. Lahr weekenddienst hebben.
™a- dr- M Horn lal' ONGEVALLENDIENST
766123 Groep 5: Jaspers», HUIZEN LEIDEN Ong.
Wiersma Crul. Kooyman, De Jong. aie„s, elke dag AcademlJ
Prince, Remders, D. Hammerstein kenhuis bef J"
en A. Hammerstein: za. dr. A. u woe,
Hammerstein tel. 767646, 20. dr. H. niasenhuls poliklinieken^
van Marwijk e 213747 en ma. dr. 155543, aldellng S.C.U. tel
H. de Jong tel. 123752. Oegat- - --
geest: vanaf za. 8.00 uur: za. J.B.
Hugenholz 155666, zo. en ma. dr.
J.W. de Haan tel. 170605; Spreek-
r za., zo. en ma. 11.30-12.30.
van vrijdag 13.00 u. tot zm
13.00 u. (Elisabeth-ziekenhil
De Geneeskundige Dlenstr
Is verhuisd van de Roodenf
Straat in Leiden naar de
b«n" Vennep: temkade 18a in Leiden,
tel. 02526-72850. Leiderdorp: !8 BEZOEKUREN ZIEKEN!
dr. R. van Velzen tel. 89116», zo. D|K0n....nhuik: Berc.„._
dr. O. du Ry van Beest Holle tel. o-iiji,. „an 16 00 tot 17 001
T ma'vdr' B L1?"nSnmr; ™n ,8-30 ,0' 19 M uur- KT
413913 (spreekuur. van12.30 tot de|i„g aage|ijks van 14I
13.00 uur tel. 8910001 Vooraeho- po niet meer dan twee E
ten: za. dr. Koopmans tel. 01717-
®?f?- dr Schotanus 01717- ^ekemiurw'votaa's^nen-'è.
2356 en ma. dr Van Dam 01717- van ,4.00-14.45 u. en vanl
3960. Warmond- Voorhout: za ,5 33 u klasse-aldeling J
7° hu.sartsenpraktlik Oostttout ,15.12.00 u. Kraamatdelil
02522-30697^ Noordwijk: za. en va„ ,5.00-16.00 u. en van|
zo tot 16.00 uur dr. Barnhoorn ,g 30 van ,9.30-21.6
01719-12405 en zo. na 16.00 1
en ma. dr. Steenvooorden 01719-
12333.t
kenburg: Groep 1: F. Dijk, J.J.A.
Henneman, J.H. ten Hove, J.A.J.
Lodder, W.C.M. Meeuwisse, J.A.
Pool, I.J.W. Schonenberg:
en ma. dr. I. Schonenberg tel.
01718-12336. Groep 2: W. Berg
man. H. van Duyn, L. van Duyn. V3.00-14!3oV;'7o" ^"00^1
H M. Hueting. H.C. Moolenburgh, en 14.0<>.15.00 u.; eerste T
J. Timmers: za., zo. en ma. H. van de gehele dag. Jelgersmaf
Duyn 01718-12921. Groep 3: G. ?a en
van Delft, E.C.M. Priester, R. Riet- opname:
broek, A.J. Verhage. C.H. van der u.45.,7.45 za. zo en
Water: za., zo. en ma. E. Priester mnn 11 30 e
01718-21024. Sassenheim: za..
zo. en ma. dr. W.J. de Graaff en
J.E.M. van der Salm tel. 12475. 0,0r,ct|..
Alkemede - Rijneaterwoude: za. SSISShÏÏS" v2?' alte
en zo. dr. R. Glansbeek tel. 01713- voor all«
12511. Roelofarendaveen: Prak
tijk Saeys/van Mierlo/Roelen-
/Brock: za. en zo. dr. P. Brock/A.
Roeien tel. 01713-12329. Alphen:
groep 1: za. dr. C. Btooijs tel.
32826. zo dr. M van der Steen
72738 en ma. C.S. Boss 72472;
vaders. Kindera
daa 15 00-18 30 u. CCU
Katwijk - Rijneburg - Vil- w^ln9| dag van 4.00-14.31
19.00-19.30 u. Intensii
ging: dag. van 14.00-14.3l
i 18.30-19.00 u. Sport-M
Adviescentrum: SpreekuüÉ
19.30-20.30 u. in het St. Elif
ziekenhuis. Endegeeet: Dil
14.00-161
Team A, C en D: dag. tot 2^
met uitzondering i
etenstijden.
(behalve kinderen) zijn de b
ren als volgt: Dagelijks 14.1
u. en 18.30-19.30 u. Avoni
kuur afdeling verloskunde:!
19.00 u. De Praematurer
kers van kinderen: Keel-, ne
oorheelkunde en neurologie:) A
15.00 en 18.30-19.30. Oogml|
de en heelkunde: 14.15-151
18.30-19.00. Rijnoordziek*
Dagelijks 14.30-15.15 u. en
Extra bezoek harl
king: 11.00-11.30 u. Extra
vaders kraamafdeling: 19.301 I
17.30 uur. Hillegom: za.
dr. Van der Have tel. 15417; ma.
dr. Zimmerman 15121.
TANDARTSEN Lelden - Leider-
dorp - Oegetgeest Warmond: vr.
dr. Th. Holt tel. 146004, za. dr. W.
van der Velden tel. 132828, zo. dr.
H. Middelweerd 01711-11738 en
ma. C.M. Mokveld tel. 226040.
Spreekuur om 13.00 uur. e Zoeter-
woude: dr. Freeke, tel.
410950/414547. e Alkemade Lei-
muiden: eigen tandarts bellen voor
15.00 uur. Leidschendam: Voor
spoedgevallen tel. 974491. Bol
lenstreek: za., zo. en ma. dr.
Schenkkan tel. 02520-15498. e
Noordwijk: za. en zo. A.P. Pas-
schier 01719-19441 en ma. dr.
H.M. Ouwehand tel. 01719-13673.
Katwijk: za., zo. en ma. dr. G.
van Beelen tel. 01718-24853
leen voor ouders 18.00-18.31
APOTHEKEN - Laidan - LaRJar- MAGISCH FIGUUR
dorp - Oagalgaaat - Voorschotan: m vak ja dual een u
za. en ze. Apotheek Lelden Zuid- moevuld waardoc
Wesb Brahmslaan ,8-20. LNdan.
tel. 763134 en Apotheek Unnaeus.
Kempenaerstraat 31, Oegstgeest.
tel. 8173300; ma. Apotheek tot
Hulp der Mensheid. Rosmolen 13,
Leiden, tel. 211611. Apotheek Ste
venshof, Petr. Moensweg 56. Lel
den. tel. 313234, Apotheek Voor
schoten. Leidseweg 66, Vorscho-
van navolgende betekenis
gen kunnen worden:
1 land In Europa;
2 slecht geluimd:
3 harde kunststof;
4 loopbaan
OPLOSSING
iven
te ge\
ldtek<
ten, 01717-2525. Alkemade; wrLW^ö,,,,« cties
Apothaek .Alkema^OinO.IOO. e d,
tandir
open: zat 12-13, 17.30-18 u, zon
Op mijn omwi'gi'n door stad én Jand I
kont ik graag mcnson tégen. U kunt
mij telefonisch of schriftelijk vertellen
wie u graag in deze rubriek zou willen ^9
tegenkomen. Ik ben bereikbaar via 071 kkSHH
- 12 22 44 op toestel 10. iloor Tim Pieten.
In de loop der jaren zijn
er al heel wat kwaliteiten
aan de goede stad Leiden
toegedicht en dat kwèm
steeds in boekvorm tot
uitdrukking. Zo kenden
we onder meer „Leiden
een lust", „Leiden een
last", „Leiden, een stad in
ondergang", „Leiden, een
eeuwig feest". Daat kan
nog best meer bij en dat
is dan ook gebeurd. Er is
in woord en beeld een
nieuw licht geworpen op
de Sleutelstad, in de
vorm van deel drie van
de Leidse Historische
Reeks: „Leiden in gas
licht een stad in veran
dering 1800-1900".
Het eerste exemplaar werd
gistermiddag gepresenteerd in
het Stedelijk museum De La
kenhal bij de opening van een
tentoonstelling die hetzelfde
motto als die van het boek
meekreeg. De expositie (tot 4
juni a.s. te bekiiken) geeft aan
de hand van teksten, foto's en
voorwerpen („materiële getui
genissen een boeiend over
zicht van een eeuw waarin
het verkommerde Leiden
weer mee ging tellen in de
vaart der Nederlandse steden.
Het was de eeuw van de bus
kruitramp en de afbraak van
stadsschoon waartoe de wal
len en de poorten gerekend
konden worden. Daarbij kwa
men de industriële groei, de
verbeterde sociale en gezond
heidszorg en de aspecten van
een hogeschool, de activitei
ten van een militair garni
zoen, de ontplooiing ook van
het godsdienstig leven met
een katholieke oprisping van
drie godshuizen in Waterstaat
tegelijk.
Zowel boek als tentoonstelling
is een co-produktie van La
kenhal en Leids Gemeentear
chief, onder redactie van In-
grid W.L.Moerman en
R.C.J.van Manen. Het is een
hels karwei, zo niet vrijwel
onmogelijk, in dit korte be
stek de schat aan gegevens die
in het boek aan de orde komt
genoegzaam weer te geven.
We zullen ons moeten beper
ken tot enkele zaken. Zo is
daar Leiden als garnizoens
plaats. Al in de Franse tijd
wemelde de stad van solda
ten, die onder meer de kust in
de gaten moesten houden om
te voorkomen dat Engelse
goederen zouden „aanspoe
len". Dat wilde de keizer niet;
hij had niet voor niets het
Continentaal Stelsel (Europa
afsluiten voor Britse invloe
den) in het leven geroepen.
Halverwege de 19e eeuw telde
Leiden, op een bevolking van
zo'n 40.000 zielen, ongeveer
1500 militairen. Dat wareq er
maar een paar duizend min
der dan het aantal studenten
die de uitzonderlijkste bevol
kingsgroep vormden.
Het garnizoen
Het moet wel schilderachtig
zijn geweest met al die cavale
risten, artilleristen en infante
rie, met pluimen en sjako's.
Er werd nogal eens van troe
pen gewisseld en dat gaf veel
vertier in de stad waarbij de
kroegbazen wel voeren. Het
garnizoen genoot aanzien; in
Leiden, hoewel geen vesting
stad, lagen meer militairen
dan in menige vaderlandse
vesting van naam. De „mu
ziek" van het 4e regiment in
fanterie was befaamd. De in
valide ijzervreters hadden een
eigen tehuis, maar er was ook
een „correctionele gevange
nis" voor militairen bij het
Galgewater, en daar waren
weer bewakingstroepen voor
nodig. In elk geval werden
soldaten en paarden in Lei
den zowat op elkaar geperst,
en nog wat wasvrouwen erbij
ook. Dat was nog eens wat an
ders dan in onze dagen, als we
hooguit een keer in de zoveel
maanden een militair zich
schichtig en beschaamd over
straat zien bewegen: kijk
eens, daar loopt een militair!
Nee, ruim een eeuw geleden
trokken ze nog uit, manoeu
vreerden met kanonnen in de
duinen en het Raamland, on
geveer waar nu het slachthuis
is, werd als schietbaan ge
bruikt. Kortom, Leiden was
in die dagen van het gaslicht
ondenkbaar zonder z'n mili
tairen.
Maar Leiden groeide ook uit
tot een nieuwe nijverheids-
stad, ja weer een textielstad,
zolang het duurde, „want Til
burg deed het beter". Econo
mische ontwikkelingen deden
zich voor, nadat de stad na
1815 het diepste dal was ge
passeerd en er niet veel meer
dan 28.000 mensen woonden.
Er ontstonden fabrieksbuur-
ten en de arbeidersbeweging
kwam op gang. Leiden maak
te zich ook sterk voor de tal
loze wezen die hun eigen op
vang kregen. Op de expositie
wordt dan ook een „blok" ge
toond, door weeskinderen
voor straf aan het been gedra
gen. Nog vandaag zegt de va
der tegen zijn zoon in de pu
berteit: jij bent een blok aan
ons been! Maar tegenwoordig
trekt „het blok" zich daar
niets meer vanaan. Er zijn
ook geen „echte" weeskinde
ren meer.
De bedeling kreeg een verfij
ning in de sociale politiek, al
had men nog steeds te kam
pen met drankzucht, gebrek
aan spaarzaamheid en voor
zichtigheid bij huwelijken
door mingegoeden. De ge
zondheidszorg had het moei
lijk in die eeuw van epide-
Zijdgracht (tegenwoordig Korevaarstraat) met molen de Oranje
boom.
Rustieke plaat met winkels aan de Nieuwe Rijn.
Smederij en winkel van Langezs
ledikanten, kinderwagens en fie
mieën waarmee Leiden werd
opgezadeld. Cholera en tyfus,
naast pokken en mazelen, wa
ren de belangrijkste epidemi
sche „killers". Het was een
tijd van dysenterie, diarree,
kolieken, malaria, tuberculose
en bronchitis angina. En
scheurbuik, als gevolg van vi
taminegebrek. Als we, wegens
plaatsgebrek, voorbijgaan aan
het onderwijs ofschoon op
dit gebied veel 'groots in
Ldein werd verricht ko
men we toch weer uit bij het
verschil tussen „Rapenburg
en Waardgracht". Hooglera
ren aan de ene en wandluizen
aan de andere kant. „Soms
kwamen er wel studenten, die
voor studiedoeleinden vijf
centen voor zo'n beestje ga
ven. Het aanbod was altijd
groter dan de vraag!", aldus
vertelt „Leiden in gaslicht"
een stad in verandering".
il aan de Hooigracht bij de Oude
sen verkocht. Foto ca. 1900.
Het blijft pikant te lezen (en
op veilige afstand te zien op
de expositie) hoe bedroevend
het met de hygiëne was ge
steld in die stad in verande
ring. De koelkast was een on
bekend begrip. Levensmidde
len werden daarom in het
„stilletje" bewaard. Gewoon
dus in het vertrekje waar de
plee stond. Men sliep in bed
steden waarvan de deuren
dicht werden gedaan en me
nig huismoeder droogde zich
zelf en derzelver kinderen af
met de doek waarmee ook de
vaat werden afgedroogd.
Verveling
Maar het kon ook echt gezel
lig zijn in Leiden, op weg
naar een nieuw tijdperk, hoe
wel verveling hoogtij vierde.
Meisjes en vrouwen verveel
den zich thuis kapot en dood
den de tijd met borduren, te
kenen, piano spelen, naaien
en brieven schrijven. En de
vaderlandse „Dickens", Nico-
laas Beets alias Hildebrand,
laat ze leuke dingetjes zeggen:
Roosje, reciteer d'reis een
poosje". Maar in bad gingen
ze nog niet, ofschoon de ba
dinrichtingen hun schaduw
vooruit wierpen. De kleding?
Kostelijk, in het Victoriaans
tijdperk. Steeds meer onder
rokken, totdat een vracht ont
stond die zo zwaar was dat er
bijna niet meer mee te lopen
viel. Als je een voetje zag, was
dat onfatsoenlijk.
„Onfatsoenlijk" is een woord
dat uit de vorige eeuw moet
stammen. Vooruitstrevende
vrouwen die zich, geëmanci
peerd avant la lettre, op twee-
wielers waagden om enthou
siast „rond te vliegen op het
wiel" werden uitgekreten
voor „onwelvoeglijk, onfat
soenlijk, onzedelijk, ongezond
en onvrouwelijk". Bijna slech
te vrouwen. Trouwens, de
Rijn. Hier werden brandkasten,
FOTO'S: GEMEENTEARCHIEF.
De familie De Haan: „Een echt Leids truttengezin", volgens
mede-auteur Ingrid Moerman.
veertigplussers van die „da
gen in verandering" konden
ook maar beter afzien van
zo'n „heroSch kunstmiddel om
de langzaam doovende le
venskracht aan te wakkeren".
De eerste autobezitter in Lei
den was jhr.J.C.Schorer, met
z'n Benz Comfortable. De Lei
enaars vergaapten zich eraan.
Maar in de stad verschenen al
gauw bordjes met het op
schrift: „Voertuigen met me
chanische kracht stapvoets
rijden!" Een nieuw tijdperk
was aangebroken. „Leiden in
gaslicht een stad in veran
dering" is welhaast voor iede
re oprechte Leidenaar een
„must" om te zien en te lezen.
De „fabrikanten" van de La
kenhal en het archief hadden
gelijk met hun geslaagde po
ging, aan een golf van nostal
gie en getuigenissen van een
voorvaderlijke en -moederlij
ke levenhouding gestalte te
geven.